2021 jylǵy 5 qańtarda jarııalanǵan Sizdiń «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalańyzda «...Naýryz meıramyn atap ótý tujyrymdamasyn jasap, kóktem merekesiniń mazmunyn baıyta túsken jón» degen bastamańyzǵa bıylǵy «Egemen Qazaqstan» gazetiniń 2024 jylǵy 3 qańtarda jarııalanǵan «Biz ozyq oıly ult retinde tek qana alǵa qaraýymyz kerek!»
Dep El basshysy rýhanı jańarýǵa shaqyrǵanyna 3 jyl bolypty. Naýryzǵa qatysty 2021 jyly aqpanda Aqtoty Raıymqulova basqarǵan QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi «Naýryz meıramyn jańasha ótkizý týraly» mádenıettanýshy Serik Erǵalıdyń tujyrymdamasyna jıendik jasap, ony burmalap mınıstrlik saıtyna jarııalap jiberedi. Osyǵan baılanysty patent avtorynan burmalaýǵa qatysty saraptamasyn suratyp alyp, jarııalap otyrmyz.
Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2021 jylǵy aqpandaǵy
№ qaýlysymen bekitilmegen «Naýryz meıramyn atap ótý tujyrymdamasynyń» jobasyna
Saraptama
Tujyrymdama jobasymen tanysa kelip buǵan qatysty tómendegideı qysqasha taldaý jasalǵanyn baıandaımyz.
Tujyrymdamanyń «Iske asyrý tetikteri jáne kútiletin nátıjeler» taraýy boıynsha 14-23 naýryz aralyǵynda 10 kún qamtylǵan, merekeleýdiń ár kúni arnaıy ataýlarmen atalýy oryndy, durys. Bul Naýryz meıramynyń mazmunyn ashýǵa tıis. Alaıda jobada qarastyrylǵan ataýlardyń ishinde Naýryz meıramynyń mazmunyn ashpaıtyn, búgingi urpaqtyń qabyldaýy men zamanaýı túsinik-talaptarǵa qaıshy da kúrdeli, resmı-naýqanshyldyqqa qurylǵan sıpat bar ekenin atap ótý kerek.
Tujyrymdamanyń bul nusqasy resmı qujatqa tán emes stıldik turǵydan sáıkes túzilmegen, dáıeksiz ári aıǵaqsyz tujyrymdarǵa toly, Naýryz taqyrybynyń aıasynan tys dúnıeler keltirilgen. Naýryz meıramyn memlekettik merekeden góri sanaýly kúnder ishinde barlyq rýhanı-mádenı máselelerdi sheship tastaý jaǵy qarastyrylyp, qısynsyz sheshimder men sharalar, jumystar men basy artyq usynystar qamtylǵan. Memlekettik merekeniń eń áýeli qazaqstandyqtardyń rýhanı-mádenı áleýetin pash etý jaǵy eskerilmegen.
Óreskel qate retinde ýaqyt jaǵynan qujatty shekteıtin jáne onyń tujyrymy men maqsatyna saı emes, basqa taqyryp pen taǵylymǵa qatysty materıaldarǵa toly ekendigin atap ótý kerek. Oǵan mysal: «Bıyl Jambyl Jabaevtyń týǵanyna 175 jyl tolýyna oraı aqynnyń týǵan jerge, elge, erlik, ónegelik sekildi jyrlaryn dáripteý.
Ótken ǵasyrdyń basynda táýelsizdik ıdeıalaryn halyq arasynda dáripteýge zor eńbek sińirip, azattyq jolynda qurban bolǵan ári elge qyzmet etýdiń ozyq úlgisin kórsetken Alash qaıratkerleriniń esimin ulyqtaý óte mańyzdy. Sondaı-aq, jan saýǵalap bosyp ketýge májbúr etken alapat asharshylyqtyń alǵashqy kezeńi – 1921-1922 jyldardaǵy náýbetten beri 100 jyl ótýine oraı arnaıy kezdesýler uıymdastyrý, talqylaý.
Bıyl Jeltoqsan oqıǵasynyń 35 jyl tolýyna oraı azattyqtyń alǵashqy qarlyǵashtary, táýelsizdik bozdaqtary – Jeltoqsan qaharmandarynyń azamattyq erligi laıyqty baǵasyn alyp, josparly túrde nasıhattalýy óte mańyzdy». Bul keltirilgen is-sharalar memlekettik merekeniń maqsaty men mazmunyna sáıkespeıdi, óz aldyna bólek qaralýǵa tıisti ıdeologııalyq saıası naýqandar ekeni eskerilmegen. Osylaısha resmı qujattyń mazmuny syıyspaıtyn materıaldarǵa tolyp, aýyrlatylǵan.
Ataýlarǵa toqtalyp ótsek, bul ataýlar Naýryz meıramyna tán ári laıyq emes taqyryptar men salany qamtyǵan, meıramnan góri qoǵamdyq-saıası naýqandarǵa tán ataýlar qamtylǵan.
14 naýryz – «Kórisý kúni» boıynsha: Kórisý – Naýryz meıramynyń ǵurpy, oǵan bir kúndi berý arqyly kúnniń mártebesi men mazmuny tarylady; Bul kún – túrkilerdiń músheldik jańa jylynyń basy, Jyl basy, 90 kún qys shyǵyp, Kóktem keler alǵashqy kún, bıyl Sıyr jylynyń birinshi kúni. Mazmundy ashatyn ǵuryp emes, kúnniń máni. Mysaly, qyz uzatý dástúrinde syńsý bolǵanmen, ol kún «Syńsý kúni» atalmaıdy, ol ǵuryp qana.
15 naýryz – «Jaılaý kúni» - mal sharýashylyǵy men etnologııalyq salaǵa qatysty bul ataý azamattardy taǵy da arhaıstik kózqaras pen daǵdarysqa tireıdi, qalalyqtardy tuıyqqa tireıdi; bul ataý tipti búginde aýyldyqtardy da merekege jumyldyrmaıdy, óıtkeni Naýryz merekesinde búgingi jaılaý mańyzdy emes, ol óz aldyna rýhanı-etnologııalyq qudylyq retinde qarastyrylýy kerek;
16 naýryz – «Shejire kúni» - «shejire» uǵymy búginde geneologııalyq tarıhı taqyryp retinde uǵylady, bunyń da Naýryz meıramyna qatysy múldem joq, arhaıstik taqyrypty meıramǵa telý, onyń ózektiligi men sıpatyn álsiretedi, shatastyrady;
17 naýryz – «Tarıhqa taǵzym kúni» - Naýryz meıramyna tarıh ǵylymyn, pánin, tálim-tárbıe máselesin bulaısha tyqpalaý, burynǵysha qasań naýqandarǵa jol ashpaq, bul da atalmysh merekege qatysy joq konept;
18 naýryz – «Igi ister kúni» - Jyldaǵy 365 kúnniń bári de ıgi isterdiń ýaqyty, al 14-22 naýryz aralyǵy Naýryz meıramynyń mezgili, ıgi isterden moıyn bosatyp, sonyń ıgiligin kórip, máz-meıram bolýǵa tıis saltanatqa toly kúnderge bul jalpylama ataý múldem laıyqsyz;
19 naýryz – «Shymyrlyq pen sheberlik kúni» - bul da meıramdy naýqandyqqa burmalaıdy, sport pen qolónerdi,bir birine qabyspaıtyn eki salany bir kúnge zorlap biriktirýdiń qısyny kelmeıdi, merekeni ashpaıdy, basqa salany meıramǵa qosyp, jasandy dástúrge jeteleıtin naýqandyq baǵyt bolady. Sport pen qolóner buıymdary Naýryz meıramyn ashýǵa tıis qosalqy mazmundar ǵana jáne ony bir kúnmen shekteý taǵy da naýqandyq sıpatqa ıtermeleıdi.Bul sharalar kúnniń mazmunyna kirgenmen, ataýyna kirmeýi kerek, sonda merekege basymdyq bolady.
20 naýryz – «Zııatkerlik kúni» - buny qarapaıym túsinikpen aıtqanda, aqyl-oı, parasat kúni dep uqsaq, bundaı kúnderdi Naýryz meıramyn kútpeı-aq uıymdastyryp pash etýge bolady; Zııatkerlik taqyrybyn Naýryz meıramyna ákelip áspetteý artyq júk, mereke mazmunyn basy artyq salalardy qamtýmen aýyrlatý bolmaq. Orysshaǵa aýdarǵanda: «den ıntellektýalnostı», bul tirkester azamattardyń qabyldaýyna aýyr ári túsiniksiz.
21 naýryz – «Ulttyq taǵamdar kúni» - bundaı kún 1 mamyr merekesine tán bolatyndaı mazmuny bar ataý, óıtkeni bul kún Qazaqstan halyqtarynyń birligi, endi bul mazmundy Naýryzǵa telý arqyly halyqty shatastyramyz. Jáne de Naýryz meıramynyń óz dástúrli taǵamdary bar, osy kúnge arnalǵan basqa etnostardyń da taǵamdary jetkilikti, olar nasıhattalmaı, kóleńkede qalady.
22 naýryz – «Ulystyń uly kúni» - bul tirkes negizinde «uly istiń uly kúni» uǵymynan týyndaǵan, osylaı atalýy kerek. Óıtkeni, Naýryz meıramy ǵaryshtyq deńgeıdegi jańarý men astronomııalyq ózgeristerge qatysty. Halqymyz bul kúndi sol sebepti «uly is» ataǵan da, aýyzeki tilde birigip «ulys» bolyp aıtylyp ketken. «Uly is oń bolsyn!» degen tilek osy tujyrymdy ashyp tur, ulystyń oń-terisi bolmaıdy, istiń oń-terisi bolady. Alǵa basatyn isti – «ońǵa basý» tirkesimen bildiredi. Is degende, halqymyz oryssha «delo» uǵymyn ǵana emes, «ıavlenıe » uǵymyn da osy sózben uqqan: velıkıı den velıkogo ıavlenıe.
23 naýryz – «Joralǵy kúni» - atalmysh kúnniń Naýryz meıramyna qatysy joq, artyq kún. Bul kúngi demalysty 14 naýryzǵa «Músheldik jyl basy» atap aýystyrǵan abzal. Bul úshin 2009 jyly 22 sáýirde «Merekeler» týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna sáıkes túrde ózgeris engizilgeni maqul. Osylaısha Naýryz meıramynyń kúnderin qazaq uǵymyndaǵy kıeli 9 sanymen shekteý durys bolmaq.Bul tarıhı aqparat kózderine de sáıkes.
«Meıramnyń mindetteri» taraýy birshama qasań da jaýyr joldarǵa toly. Memlekettik meıramǵa mindet júkteýdiń ózi orynsyz, biraq kútiletin nátıje belgileýge bolady. Keltirilgen mindetterdiń ishinde Naýryzǵa qatysty bir ǵana sóılem jetkilikti: jalpyqazaqstandyq rýhanı qundylyqtardy nyǵaıtatyn qazaq halqynyń salt-dástúrlerin jańǵyrtý, yntymaq-birlikti arttyrý.
Qalǵan mindetter Naýryz meıramynyń belin qaıystyratyn artyq júk:
- meıram kezinde ár adam otbasyna, ata-anasyna baryp, hal-jaǵdaı surasý arqyly otbasy ınstıtýtyn kúsheıtý – bul mindet merekeniń emes, Adam kapıtalynyń damý kórsetkishi, ulttyń, qazaqstandyq halyq mádenıetiniń qalyptasý men damýy arqyly kórinis tabýǵa tıis sapalar, meıramnyń mindetine jatqyzý múlde jaramsyz.
- azamattyq beıbitshilikti saqtaý, áleýmettik áriptestikti jáne qaıyrymdylyq jasaý mádenıetin damytý – bunyń barlyǵy qoǵamdy damytý arqyly keletin nátıjeler men dástúr bolýǵa tıis, bular ishki saıattyń barysynda kútiletin nátıjeler, al meıram kezinde bar bolǵany sonyń kórinis ǵana bolýy jetkilikti.
- etnosaralyq qatynastar mádenıetin damytý, qoǵamdaǵy dostyq pen senimdi nyǵaıtý – bul kem degende 1 mamyr merekesiniń «mindeti», dálirek aıtqanda Naýryz meıramynyń emes, Qazaqstan halqy assambleıasynyń tikeleı mindeti;
- Qazaqstan tabıǵatynyń biregeıligin, tabıǵatqa uqypty qaraýdy uǵyný, ekologııalyq mádenıetti jáne eldi mekenderdiń aýmaqtaryn abattandyrý boıynsha qoǵamdyq bastamalardy damytý – bul eldiń ekologııalyq saıasaty men ónerkásip mádenıetiniń kórinisi bolýǵa tıis, azamattyq bastamalardyń kórinisi, qalalardyń sáýlettik jaǵynan qalyptasýy men damýyna qatysty atqarýshy bıliktiń qarastyratyn mindeti. Meıramdy jeleý etip ekologııa máselelerin qolǵa alý qoǵamda qaıshy rezonans týǵyzatyn bolady.
Jalpy meıramǵa mindet qoıý degen sóz, onyń sýbektige aınaldyryp, ol merekeden álgi mindetterdi talap etý degen sóz. Meıramnyń sýbektisi halyq, ony merekeleıtin de, tutynatyn da azamattar, sonda olarǵa qalaı mindet júktep, onyń oryndalýyn talap etýge bolady?! Memlekettik mereke – sol memlekettiń ishki saıasatynyń kórinisi, nátıjesi, barysy. Sol sebepti mindettiń kimge qoıylatyny, sýbekt men obekt anyqtalýy qajet.
«Úzdik uıym aýlasy» men «Úzdik mektep aýlasy» sekildi baıqaýlar (senbilik ótkizý, aǵashtar men gúlder otyrǵyzý), Naýryz merekesi bolmasa da basqa da sharalar men naýqandar aıasynda ómirimizdi qamtýy tıis. Al mereke elge birlik pen bereke shabytyn ákelýge tıis rýhanı qundylyq retinde qaralýy kerek edi.
Tujyrymdamada atalǵan «Analar kúni», «Ákeler kúni», sondaı-aq «Otbasylar kúnin» mereke retinde keń kólemde atap ótý jáne merekeniń qundylyǵyn balalar sanasyna jastaıynan sińirý qajet» degen tujyrym Naýryz meıramyn taǵy da mazmun jaǵynan jalpaqshesheılik sıpatqa burmalaıtyn, onyń mazmunyn rásýá etip, merekelik fokýsty joıatyn jańsaq tujyrymdar. Bulardyń barlyǵy Naýryz meıramynyń rýhanı tanym men tarıhı qundylyq retinde zerttelmegendikten bolmasa bar zerttemelerdi tujyrymdamaǵa kiristire bilmeýden týyndap otyr.
Merekege tán naqtylanǵan atrıbýttyń aıqyndalmaýy da atalmysh tujyrymdamanyń kópsózdilik, shynaıylyqtan alshaqtatatyn álsiz tustary. Tujyrymdama jobasy ǵylymı zertteý nysany bolǵandyǵy baıqalmaıdy. Jańalyǵy men argýmenti osal. Sondyqtan da qujattyń dáıegi men dáleli barynsha buldyr, resmı de qasań mindetterdi tizbeleý qamtylǵan; halyq tarapynan qoldaýǵa turatyn ári jalpyazamattyq dástúrdi qalyptastyra alatyn tujyrymdamaǵa tán mazmun men sıpat kerek.
Jalpy alǵanda, Tujyrymdama jobasy Naýryz meıramyna óz mazmunyn qaıtarý men damytýdy tolyq qamtymaıdy. Bastysy - ǵylymı negizdeme men aıǵaqtar álsiz, argýment joqqa tán. Ulttyq qundylyqtar men etnologııalyq materıaldardy, qoǵamdyq túsinikterdi japatarmaǵaı japsyryp qoıǵandaı áser bar.
Merekege azamattyq mazmunnan góri, ákimshilik taraptan uıymdastyrylýǵa tıis naýqanshyl sharalardy qamtıtyn dáıektemeler men tizbeler keltirilgen. Atalmysh memlekettik merekeniń buǵan deıingi kemshiligi de osy bolatyn, jalpyqazaqstandyq, jalpyadamzattyq mazmun men túrge jeteleıtin, tarıhı etnologııalyq baı materıaldardy uqsata jymdastyrǵan tujyrym qajet.
Tujyrymdama qazaq halqynyń bul merekege qatysty tanymdaryn, Ýaqyt pen Keńistikti meńgere bilgen dalalyq etnoqundylyqtar, etnografııalyq sıpattan góri, jalpyadamzattyq órkenıetke qosylǵan rýhanı úles retinde, erkin de keń tynysty azamattyq bastamalarǵa jol ashatyndaı, rýhanı jańǵyrýdyń kórinisi bolatyndaı jumys josparynyń nobaıyn qamtýy tıis. Bulaı naqtylanbaǵan tujyrymdama taǵy da merekeniń kórinisi men dástúrin qalyptastyrýǵa bóget bolýmen birge, jaýaby dúdámal saýaldardy týdyrady.
Atalmysh tujyrymdamany qarastyra kele, onyń Naýryz meıramyn oıdaǵydaı qalyptastyratyn qujat bolaryna kúmán bar. Tujyrymdamany basy artyq, bóget bolar materıaldardan tazartý kerek, jalpyhalyqtyq sıpat alarlyq jáne Naýryz meıramyna ǵana tán dúnıelerdi jańǵyrtyp, jarqyn materıaldar men tanymdardy, jańa ári tyń zertteýlerdi negizge ala otyryp, qazaq halqynyń birneshe ǵasyrdy qamtyǵan rýhanı qundylyǵyn zaman talabyna laıyqtap, jańasha qalyptastyratyndaı, damytatyndaı, zamanaýı sıpat alatyndaı qujatqa aınaldyrǵan abzal. Bul kúıinde atalmysh Jobanyń júzege asyrylýy dúdamal qujat dep atap ótemiz.
Serik Erǵalı, «Elsana Amanat» qorynyń prezıdenti, mádenıettanýshy, «Naýryz meıramyn jańasha uıymdastyrý» tujyrymdamasynyń avtory
