Qazaqstannyŋ bıraz bölıgın qarǧyn su basyp qaldy. Mūnyŋ zardabyn sol öŋırlerdegı qarapaiym halyq qana emes, el ekonomikasy da tartatyny belgılı. Aua raiy endı jylynyp kele jatqanyn eskersek, aldaǧy uaqytta erıgen qar basqa öŋırlerge de qauıp töndıruı mümkın. Ökınıştısı sol, būl jaǧdai jylda qaitalanady. Osyndaida zaŋdy saual tuyndaidy. Nelıkten Qazaqstan jazda sudan tarşylyq körıp, köktemde su astynda qalady? Mūnyŋ aldyn aluǧa bola ma? Älemnıŋ basqa elderı tasqyn sumen qalai küresedı?
Şalaǧailyq tanytqandarǧa sögıs berıldı
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Respublikalyq ştabtyŋ otyrysynda jergılıktı bilık ökılderı tasqyn suǧa qarsy şaralardy tiıstı deŋgeide atqarmaǧanyn qataŋ synǧa aldy. Sondai-aq şūǧyl keŋeste su tasqynyna qarsy uaqytyly şara qabyldamaǧany üşın bırneşe lauazymdy qyzmetkerge sögıs jariialady. Prezident respublikalyq ştabtyŋ jūmysyn jıtı qadaǧalap otyr.
Memleket basşysynyŋ Premer-ministrdıŋ bırınşı orynbasaryna, bırneşe oblystyŋ äkımıne sögıs jariialauyna negız jeterlık. Qalyŋ qar men jauyn biyl ǧana köp mölşerde tüsıp otyrǧan joq. Äkımdıkterdıŋ tasqyn suǧa saqadai sai daiyndalǧany jönındegı esepter ıs jüzınde emes, qaǧaz jüzınde ǧana oryndalǧanyn körıp otyrmyz.
Mamandar elımızdıŋ är öŋırın jyl saiyn tasqyn su basuynyŋ bırneşe sebebın alǧa tartady. Bırınşıden, jauapty mekemeler qar eru mausymyna tyŋǧylyqty daiyndalmaidy. Ekınşıden, gidrotehnikalyq nysandar eskırgen. Köktemgı erıgen sudy jinap, ony jazda paidalanudyŋ täsılı qarastyrylmaǧan. Üşınşıden, äkımdıkter qūrylys jürgızuge rūqsatty oŋdy-soldy bergendıkten, tūrǧyn üiler tasqyn qaupı mol jerlerge salynǧan. Törtınşıden, salany jetık bıletın mamandar tapşy. Osynyŋ bärı jinalyp, ülken qauıp töndıredı. Al ony şeşuge jüielı jospar kerek.
Saiasattanuşy Talǧat Qaliev tasqyn sudy tabiǧi apattar tızımınen syzyp tastau qajet dep esepteidı. Mūny jauapty qyzmetkerlerdıŋ qol qusyryp otyrǧanynyŋ, tyŋǧylyqty daiyndalmaǧanynyŋ sebebınen tuyndaidy dep sanaidy. Qarǧyn sudy aǧyzatyn aryqtar der kezınde tazartylsa, qalyŋ qar qauıpsız jerge şyǧarylsa, tasqyn jüruı yqtimal eldı-mekenderdıŋ maŋyna qorǧanys bögetterı salynsa, mūndai apatqa jol bermes edık.
Aitpaqşy, künı keşe Tötenşe jaǧdailar vise-ministrı su tasqynyna daiyndalmaǧanda, talai adam qaza tabuy mümkın ekenın alǧa tartypty. Bälkım, sözınıŋ jany bar şyǧar. Bıraq qazırgı ahualǧa köz jügırtsek, ministrlık tasqyn suǧa jol bermeuge emes, onyŋ saldaryn joiuǧa äzırlengen sekıldı. Sondai-aq vise-ministr qarǧyn su özennen emes, kütpegen jerden qyrdan kelgenıne nazar audarypty. Alaida, daiyndyq tyŋǧylyqty jürgızılse, qyrda erıgen qar suy da sonşalyqty qauıp töndırmes edı ǧoi degen oi qylaŋ beredı. Äitpese, nauat-qardyŋ köbesı sögılıp, qarǧyn su jan-jaqqa taraǧanda yldiǧa qarai aǧatyny tüsınıktı emes pe?
Jelge ūşqan qarajat
Elımızdegı gidrotehnikalyq nysandardyŋ eskırgenı talaidan berı aitylyp keledı. Tıptı, Prezident Toqaevtyŋ özı būl mäselege bırneşe ret nazar audardy. Memleket basşysy byltyrǧy Joldauynda su şaruaşylyǧy nysandarynyŋ 60 paiyzy tozyp tūrǧanyn atap ötkenı esımızde.
«Köktemgı qarǧyn sudy jinau jäne ony egıstıkke jetkenşe qūmǧa sıŋırıp joǧaltyp almau mäselesı şeşımın tabuǧa tiıs. Öitkenı onyŋ bärı – ışkı su qorymyz. Ol üşın 20 jaŋa bögen salu, kemınde 15 su qoimasyna kürdelı jöndeu jürgızu jäne 3500 şaqyrymdyq kanaldy jaŋǧyrtyp, sifrlyq täsılmen baqylauǧa alu kerek» degen edı Q.Toqaev.
Deputattar da Ükımetke saual joldap, eskı nysandardy jaŋǧyrtu turaly mäsele kötergenı belgılı. Mäjılıs deputaty Sergei Ponamarevtıŋ keltırgen derekterıne säikes, elımızde 537 gidrotehnikalyq nysan kürdelı jöndeudı qajet etedı.
Byltyr bögender men su qoimalaryn jöndeuge qomaqty qarajat bölındı. Alaida aqşanyŋ bärı jelge ūşqandai äser qaldyrady. Mysaly, Aqtöbe oblysyndaǧy Şerbakov bögetı byltyr ǧana kürdelı jöndeuden ötken edı. Oǧan 200 million teŋgeden astam qarjy jūmsalypty. Al biyl atalǧan böget köktemgı sudyŋ köbeiuı saldarynan būzyldy.
Ükımet qamsyz otyr deuge kelmes. Qazırgı taŋda tasqynnan zardap şekken aimaqtarda 11 myŋnan astam adam kündız-tünı eŋbek etıp jatyr. Tört myŋnan astam tehnika jūmyldyrylǧan. Qauıptı aimaqtaǧy on alty myŋnan astam adam evakuasiialandy. Ükımet basşysynyŋ tapsyrmasymen, öŋırlerde qarǧyn sudan kelgen şyǧyn kölemın esepteu bastalady. Elımızdıŋ basqa aimaqtarynda tasqyn boi bermei ketpes üşın, aldyn alu şaralary belsendı jürgızılıp jatyr.
Grand-Forks saiabaǧy tasqynnan qorǧaidy
Mamandardyŋ paiymdauynşa, tasqyn su qauıp töndıretın jerlerge tūrǧyn üidıŋ salynuy da basty mäselelerdıŋ bırı. Sonyŋ saldarynan köptegen baspana su astyna ketıp otyr. Osy oraida, älemnıŋ basqa elderı mūndai mäselenıŋ şeşımın qalai tapqanyna nazar audaryp körgen edık.
AQŞ-tyŋ Soltüstık Dakota ştatynan ötetın Red-river degen özen bar. Jyl saiyn qarǧyn su özendı toltyryp, arnasynan asyp jatady. Sonau 1997 jyly öŋırde jauǧan qalyŋ qar men aua raiynyŋ kürt jylynuy saldarynan Red-river tasyp, ainalasyndaǧy eldı-mekenderdı şaiyp kettı. Äsırese, Grand-Forks qalasyna ülken qauıp töndırıp, talai üi su astynda qaldy. Tasqynnan kelgen şyǧynnyŋ kölemı 3,5 milliard dollardy qūrady.
Osy apattan keiın şahar basşylyǧy tosyn şeşım qabyldapty. Özen maŋyndaǧy ǧimarattar tasqyny saldarynan äbden bülıngen. Olardy qaita qalpyna keltırgenımen, keleşekte özen taǧy da arnasynan şyǧuy mümkın. Osyny eskerıp, jergılıktı bilık şahar ortasynan ötetın Red-riverdıŋ ekı jaǧalauyn boilai ülken saiabaq saluǧa şeşım qabylaidy. Söitıp, bülıngen ǧimarattardyŋ ornyna jasyl jelek paida bolady. Saiabaqtyŋ şet jaǧyna bırneşe metrlık böget, iaǧni jasandy töbeşık qaldyrady. Alda-jalda özen suy arnasynan tasyp jasa, saiabaq boiymen aǧady da, qalaǧa qauıp töndırmeidı. Būdan bölek, şahardyŋ ışıne tasyǧan sudy jinaityn arnaiy oryndar aşyldy. Ondaǧy quatty sorǧylar bögetke boi bermegen sudy syrtqa aidap şyǧaruǧa arnalǧan. Osyndai tosyn şeşımnıŋ nätijesınde 2009, 2011, 2022 jyldary bolǧan tasqynda şahar zardap şekken joq.
Niderland teŋızden tömen jatyr
Jalpy, şeteldık täjıribe turaly aitqanda, Niderland eske tüsedı. Qyzǧaldaqty eldıŋ 30 paiyzǧa juyǧy teŋız deŋgeiınen tömen jatyr. Soǧan qaramastan, halyqtyŋ äbıgerge tüsıp jatqanyn baiqamaisyz. Teŋızdıŋ tübınde tūrsa da, beiǧam ömır süredı.
Negızı, Niderland halqy talai märte topan sudan zardap şekken-dı. Qyzǧaldaqty el bırınşı düniejüzılık soǧystan keiın Zeiderze būǧazyna damby salyp, Soltüstık teŋızden keletın qauıptı azaituǧa tyrysqan. Alaida, 1953 jyly dauyldyŋ saldarynan Soltüstık teŋız suy ädettegı deŋgeiden bes metrge joǧarylap, el aumaǧynyŋ bıraz bölıgın basyp qaldy. Tötennen kelgen apattan ekı myŋnan astam adam qaza tapty. Osy oqiǧadan keiın Niderland bilıgı ıske bel şeşıp kırıstı. Söitıp, topan su qauıp töndıretın öŋırlerge bögetter, şliuzder men dambalar saldy. Osyndai qajyrly eŋbektıŋ nätijesınde Nidarland aumaǧynyŋ üşten bırı teŋız deŋgeiınen tömen jatqanyna qaramastan, mūhit astyna ketpei aman qalyp tūr.
Dauylǧa des bermeitın Bangladeş
Topan sudan tiımdı qorǧanu üşın memlekettıŋ asa baquatty boluy mındettı emes ekenın Bangladeş däleldeidı. Sonau 1970 jyly Bengal şyǧanaǧynan bastalǧan «Bhola» dauyly Şyǧys Päkıstan men Batys Bengaliia öŋırıne zor apat äkeldı. Saldarynan jarty millionǧa juyq adam qaza tapty. Atalǧan dauyl Bangladeş tarihyndaǧy taǧdyrşeştı oqiǧaǧa ainaldy desek qatelespeimız. Elde azamattyq soǧys bastalyp, aqyrynda Bangladeş täuelsızdık aldy. Sondai-aq, osydan keiın dauyldyŋ aldyn aluǧa bailanysty tübegeilı özgerıster qabyldandy.
Bırınşıden, zamanaui tehnologiialardy paidalanyp, aua raiyn barynşa däl boljau jolǧa qoiyldy. Qazırgı taŋda Bangladeştegı meteorologiialyq stansalar dauyldyŋ bastalatynyn bırneşe kün būryn anyqtauǧa qabılettı. Ekınşıden, dauyl, tasqyn kezınde panalaityn oryndar sany köbeidı. Mysaly, 1970-şı jyldary elde 42 qauıpsız pana bolsa, bügınde olardyŋ sany on ekı myŋnan asqan. Qajet bolǧan jaǧdaida, mūnda 5 millionǧa juyq adam bas sauǧalai alady.
Ärine, osyndai eŋbektıŋ nätijesınde Bangladeş topan sudan tübegeilı qūtyldy dep aita almaimyz. Jyl saiyn jaŋbyr mausymy kezınde tasqyn su jürıp, el ekonomikasyna orasan zor şyǧyn keltıredı. Bıraq būl – Oŋtüstık Şyǧys Aziiaǧa tän tabiǧat qūbylysy. Ony tübegeilı toqtatu mümkın emes, tek zardabyn azaitudyŋ täsılderı bar. Äitpese, Bangladeş – älemdegı halqy eŋ tyǧyz ornalasqan memlekettıŋ bırı. Şamamen, 200 millionǧa juyq adam kölemı jönınen Aqmola oblysyndai öŋırde ömır sürıp jatyr.
Tokio topannan qalai qorǧanady?
Topan sumen küreste tiımdı täsıl körsetıp otyrǧan memlekettıŋ taǧy bırı – Japoniia. Künşyǧys elı teŋızdıŋ ortasynda ornalasqandyqtan, su tasqyny jiı qauıp töndıredı. Statistikaǧa süiensek, tabiǧi apattardyŋ 70 paiyzǧa juyǧy tasqynnan tuyndaityn körınedı. Sondyqtan japondar 1992 jyly taifun men nöser jauynnan qorǧanu üşın Tokioda su tasqynyna qarsy kärız jüiesı qūrylysyn bastap, 2006 jyly aiaqtap şyqty. Auqymdy jüiege 2 milliard dollar kölemınde qarajat ketıptı.
Su rezervuarynda tereŋdıgı 60-70 metr bolatyn alyp böşkeler men sisterna ornatylǧan. Özen arnasyna syimai tasyǧanda, nöser jauyn kezınde artyq sudyŋ bärı osynda kelıp qūiylady. Sodan keiın sisterna arqyly syrtqa şyǧarylady. Sisternada suǧa tötep beretın, salmaǧy 500 tonnalyq 59 baǧan ornatylǧan.
Atalǧan kärız jüiesı 48 saǧat boiy toqtamai jauǧan nöserge tötep beruge qabılettı. Sekundyna 200 şarşy metr su sıŋıre alady. Qūrylys aiaqtalǧaly berı Japoniia rezervuardyŋ paidasyn bırneşe ret kördı. Mäselen, 2019 jyly Hagibis taifuny kezınde ekı täulık boiy nöser toqtaǧan joq. Sol uaqytta kärız jüiesı 12,18 million şarşy metr sudy sıŋırıp, şahar syrtyna aidapty. Salystyrmaly türde qarasaq, būl 4800 basseindı toltyruǧa jetedı. Japoniiada osyndai deŋgeilı dauyl 1982 jyly bolyp, el ekonomikasyna 1,76 milliard dollar şyǧyn äkeldı. G-Cans jobasynyŋ esepteuı boiynşa, su rezervuary qoldanysqa berılgelı berı milliard dollarǧa juyq şyǧynǧa tosqauyl bolǧan.
Saraptama ortalyǧy kerek
Şeteldık täjıribelerge köz jügırtkende, bır närsenı naqty aita alamyz. Qai eldı alyp qarasaŋyz da, ülken jobany jüzege asyrar aldynda mūqiiat zertteu jürgızıp, tereŋ taldau jasaǧan. Yqtimal qauıpterdıŋ bärı eskerılıp, ony şeşu joldary saralanypty. Osy oraida, bızdıŋ elde de täuekelderdı basqaru ortalyǧy kerek sekıldı. Äitpese, jyl saiyn jazda quaŋşylyq pen ört, köktemde su tasqyny degen sekıldı kütpegen apattar qaitalana beredı. Atalǧan mekeme eldegı tuyndauy mümkın qaterlerdı anyqtap, olardy qalai eŋseruge bolatynyn zertteumen ainalyssa, bıraz tüitkıldı tarqatudyŋ sätı tüser me edı...
Älihan Qystaubaitegı
