Galiakbarova Guzal Gazinurovna
«L.N. Gumilev atyndaǧy
Euraziia ūlttyq universitetı» KeAQ
Basqarma hatşysy-Ǧalym hatşy,
konstitusiialyq jäne azamattyq qūqyq kafedrasy dosentı mındetın atqaruşy
Qazaqstannyŋ joǧary bılımınıŋ 95 jyldyǧyna arnalady.
Ötken jyl otandyq joǧary bılım üşın mereitoilyq jyl boldy desek artyq aitpaǧanymyz.
Bırınşıden, 2023 jyly elımızde alǧaşqy joǧary oqu ornynyŋ aşylǧanyna 95 jyl tolǧany turaly bırımız bılsek, bırımız bılmespız. Degenmen, 1928 jyly Qazaq memlekettık universitetı qūrylyp, keiın Qazaq pedagogikalyq instituty bolyp özgerdı. Sol kezden bastap qazaqstandyq joǧary bılımnıŋ damu tarihy bastaldy desek te bolady.
Ekınşıden, bır jyl būryn myŋdaǧan qazaqstandyqtarǧa şeteldık bılım aluǧa jäne eldıŋ örkendeuıne öz ülesterın qosuǧa mümkındık bergen bıregei «Bolaşaq» halyqaralyq bılım beru stipendiiasynyŋ 30 jyldyq mereitoiy atalyp öttı. Būl baǧytta memleketımızdıŋ jürgızıp jatqan saiasatynyŋ maŋyzdylyǧyna özımnıŋ tıkelei közım jettı, öitkenı osyndai merekelerge toly jyly men «Bolaşaq» halyqaralyq stipendiiasynyŋ iegerı atanyp, «500 ǧalym» baǧdarlamasy aiasynda QS reitingısınde 64 oryndaǧy AQŞ-tyŋ bedeldı memlekettık zertteu universitetterınıŋ bırı Urban-Şampeindegı İllinois Universitetınde (University of Illinois at Urbana-Champaign) ǧylymi taǧylymdamadan ötu mümkındıgıne ie boldym.
Sonymen, AQŞ-tyŋ aldyŋǧy qatarly universitetterınıŋ bırınıŋ qabyrǧasynda bılım ala otyryp, amerikandyq joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım berudı retteudıŋ täjıribesın Qazaqstanda engızu maqsatynda olardyŋ erekşelıkterın zertteu men üşın ülken qyzyǧuşylyq tudyrdy.
Qazaqstannyŋ joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım beru jüiesı qūqyqtyq retteu tūrǧysynan qandai erekşelıktermen aiqyndalady degen sūraqqa jauaptan bastasaq.
Aziia-Tynyq mūhity elderınıŋ qarqyndy ekonomikalyq damuyn eskere otyryp, jaqyn arada planeta halqynyŋ köpşılıgı joǧary bılımdı bolady dep boljanuda. Būl joǧary bılımge degen sūranystyŋ artuyn bıldıredı. Nätijesınde joǧary oqu oryndarynda oqityn studentter sany 2012 jyly älem halqynyŋ 4 %-nan 2040 jylǧa qarai 10 %-na deiın ösedı dep boljamdaluda
[1]. Sondai-aq, HHI ǧasyrdaǧy joǧary bılım turaly Düniejüzılık deklarasiianyŋ (World Declaration on Higher Education for the Twenty-first Century) mälımetterınde adamzattyŋ tūraqty damuyn qamtamasyz etu qajettılıgıne bailanysty joǧary bılım berudıŋ tübegeilı jaŋaruy qajet delıngen
[2].
Qazaqstanda 1991 jyldan bastap bılım beru, äsırese joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım beru jüiesı institusionaldyq damu men qūqyqtyq retteudıŋ bırneşe kezeŋderınen öttı. Atap aitqanda, 1993 jyldan bastap barlyq deŋgeidegı bılım beru erekşelıkterın qaita qarastyru bastaldy. Mäselen, atalǧan jyldan bastap «Joǧary bılım turaly» QR Zaŋy qoldanysta bolyp, 1999 jyly küşın joidy. 1996-1997 jyldar aralyǧynda joǧary bılım berudı basqaru men qarjylandyrudy ortalyqsyzdandyru bastaldy, būl menşık nysany boiynşa oqu oryndaryn ärtaraptandyruyna äkeldı. 1999 jyly «Bılım turaly» QR Zaŋy qabyldanyp, keiın 2007 jyly qazırgı qoldanystaǧy «Bılım turaly» QR Zaŋy öz küşıne engen bolatyn. Sonymen qatar, 2011 jylǧy 18 aqpandaǧy «Ǧylym turaly» QR Zaŋy qabyldandy.
Joǧaryda körsetılgendei, elımızdegı bılım beru jüiesı täuelsızdık alǧan kezden bastap qūqyqtyq retteu tūrǧysynan üzdıksız damyp keledı. Sondai-aq, 2010 jyly Qazaqstan Bolon deklarasiiasyna resmi türde qosylyp, europalyq joǧary bılım beru aimaǧynyŋ 47-şı müşesı jäne europalyq bılım beru keŋıstıgınıŋ tolyqqandy müşesı retınde tanylǧan alǧaşqy Ortalyq Aziia memleketı atandy.
Qazırgı kezge deiın köptegen strategiialyq maŋyzy bar qūjattar da qoldanysta bolǧan. Degenmen, qūqyqtyq aktıler men strategiialyq qūjattardy qabyldau tarihy men kezeŋdılıgıne tereŋırek üŋılmei, qoldanystaǧy normativtık zaŋnamaǧa nazar audarsaq.
QR «Bılım turaly» Zaŋyna säikes, joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım beru jalpy bılım beretın oqu jäne bılım beru baǧdarlamalarynyŋ üzdıksızdıgı jäne sabaqtastyǧy prinsipı negızdelgen bılım beru jüiesınıŋ jetı deŋgeiınıŋ bırı bolyp tabylady.
QR Konstitusiiasynyŋ 30-babyna säikes, azamattyŋ memlekettık joǧary oqu ornynda konkurstyq negızde tegın joǧary bılım aluǧa qūqyǧy bar. Jeke menşık oqu oryndarynda aqyly bılım alu zaŋmen belgılengen negızder men tärtıp boiynşa jüzege asyrylady. Memleket bılım berudıŋ jalpyǧa mındettı standarttaryn belgıleidı. Kez kelgen oqu ornynyŋ qyzmetı osy standarttarǧa sai keluı kerek delıngen Ata Zaŋymyzda.
QR Prezidentınıŋ 2014 jylǧy 17 qaŋtardaǧy «Qazaqstan joly - 2050: bır maqsat, bır müdde, bır bolaşaq» atty Joldauynda «jetekşı universitetterdı akademiialyq jäne basqaruşylyq avtonomiiaǧa bırtındep köşıruge josparly türde kırısu qajet» delıngen.
Osy soŋǧy jyldarǧa deiın Qazaqstanda joǧary bılım berudıŋ ūiymdastyryluy men qyzmetı memlekettıŋ joǧary oqu oryndarynyŋ (būdan ärı – JOO) ışkı prosessın qadaǧalaumen erekşelengenı eşkımge qūpiia emes. Ärine, būl bılım beru prosesın josparlau men basqarudyŋ sosialistık formasynyŋ jaŋǧyryǧy bolsa kerek. Bıraq, qazırgı uaqytta joǧary bılım beru salasynda jürgızılıp jatqan reformalar eldıŋ jaŋa täsılderdı, onyŋ ışınde ozyq älemdık ürdısterge negızdelgen erekşelıkterdı engızuge beiıldılıgın körsetedı. Mäselen, soŋǧy jyldary mamandardy daiarlau sapasyn arttyru maqsatynda QR Ükımetı joǧary oqu oryndarynyŋ sanyn qysqartuǧa jäne olardy lisenziialauǧa qoiylatyn bılıktılık talaptaryn küşeituge, sondai-aq akademiialyq erkındıktı arttyruǧa baǧdar aldy. Būl rette, elımızdıŋ basty mındetı qoǧamymyzdy qoljetımdı jäne sapaly bılımmen qamtamasyz etu, jaŋa ūrpaqtyŋ bılım deŋgeiın arttyru, onyŋ älemnıŋ tez özgerıp jatqan ürdısterıne beiımdelu qabıletın küşeitu bolyp tabylady.
Qazırgı uaqytta qazaqstandyq joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım beru jüiesınde reformalar älı de ıske asyryluda. Mäselen, 2022 jyly elımızdıŋ tarihynda alǧaşqy ret jaŋa Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgı qūryldy. Sonymen qatar, jetekşı älemdık joǧary oqu oryndarynyŋ filialdary aşyla bastady; eŋbek naryǧyndaǧy özgerısterdı boljau jäne mamandardy daiarlau baǧyttaryn anyqtau üşın jaŋa käsıpter atlasy eŋgızıldı; joǧary oqu oryndarynyŋ akademiialyq derbestıgı jäne t.b. qarqyn damuda. 2017-2022 jyldardaǧy menşık türlerı boiynşa JOO qūrylymy joǧary bılım beru jüiesın transformasiialau nätijelerın körsetedı. Osylaişa, QR Strategiialyq josparlau jäne reformalar agenttıgınıŋ Ūlttyq statistika biurosynyŋ derekterıne säikes, osy saladaǧy memlekettık mekemelerdıŋ ülesı 2017 jyldan bastap 38,5 %-dan 25,9 %-ǧa deiın tömendedı, būl 47-den 30 joǧary oqu ornyna deiın qysqardy degenımız.
Köptegen sarapşylar Qazaqstannyŋ joǧary bılım salasyndaǧy qazırgı saiasatynyŋ eleulı bölıgı akademiialyq erkındıktı qoldau bolyp tabylatynyn atap ötude. Būl degenımız, osy baǧytta studentter men professorlyq-oqytuşylyq qūramnyŋ JOO-nyŋ ömırıne qatysuyn keŋeitu boiynşa qadamdar jasalǧany: studentterdı akademiialyq qoldau bölımşelerı men oqytuşylar komitetterı qūryldy jäne olar oqu orny üşın maŋyzdy şeşımder qabyldau prosesıne tıkelei, mysaly Ǧylymi keŋestıŋ müşesı bola otyryp, qatysa alady. Sonymen qatar, 2021 jyldan bastap qazaqstandyq JOO (äskeri jäne arnauly JOO-daryn qospaǧanda) memlekettık ülgıdegı diplomdardyŋ ornyna öz diplomdaryn bere bastady. QR Ükımetınıŋ oiynşa, būl şara JOO-nyŋ bılım beru baǧdarlamalarynyŋ sapasy üşın jauapkerşılık därejesın arttyrady, oqu oryndary arasyndaǧy bäsekelestıktı yntalandyrady, bılım beru prosesın jūmys beruşılerdıŋ qajettılıkterı men eŋbek naryǧynyŋ jaǧdailaryna beiımdeidı. Taǧy bır jaŋalyq – oqytuşylardyŋ esep beru formalarynyŋ azaityluy.
Osydan bır jyl būryn Qazaqstanda QR Ükımetınıŋ qaulysymen Qazaqstan Respublikasynda joǧary bılımdı jäne ǧylymdy damytudyŋ 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy (būdan ärı – Tūjyrymdama) bekıtıldı. Atalǧan Tūjyrymdamaǧa säikes, bügınde elımızdıŋ 118 joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım beru ūiymynda 609 myŋ adam, onyŋ ışınde memlekettık bılım beru tapsyrysy boiynşa 228 myŋ adam oqidy. Joǧary bılımmen jalpy qamtu (orta mekteptı bıtırgennen keiıngı bes jyldyq tobyndaǧy halyqtyŋ jalpy sanynan joǧary bılım aluşylardyŋ %-y) 62 %-dy qūraidy, būl köptegen elderden edäuır tömen (Resei – 82 %, Oŋtüstık Koreia – 94 %, İrlandiia – 78 %, Belarus – 81 %). Jalpy alǧanda, memlekettıŋ 2022 jyly bılım beruge jūmsaǧan şyǧystary 2010 jylǧy deŋgeige qaraǧanda ekı esege juyq ūlǧaiyp, 4,5 trln teŋgenı qūrady.
Tūjyrymdamada bılım beru jüiesın damytudyŋ basymdyqtarynyŋ qatarynda joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılımnıŋ qoljetımdılıgı, joǧary bılım berudıŋ infraqūrylymy men sifrlyq arhitekturasyn damytu, jäne ony internasionaldandyru da bar. Qauıp-qaterler arasynda qazaqstandyq ǧylymnyŋ älemdık reitingterdegı pozisiialarynyŋ qūldyrauy, «aqyl oidyŋ jylystauynyŋ» arta tüsuı jäne jas oqytuşylar men özge de salalardaǧy ǧylymi kadrlardyŋ ketuı delıngen.
Qazaqstandyq joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım berudı reformalau älı jalǧasatyny sözsız, sondyqtan bılım beru zaŋnamasyn odan ärı jetıldıru qajettılıgıne bailanysty osy saladaǧy, onyŋ ışınde qūqyqtyq retteu mäselesındegı şet elderdıŋ täjıribesı men jetıstıkterın tüsınu maŋyzdy.
Osyǧan orai, AQŞ-taǧy joǧary bılım beru jüiesın ūiymdastyru jäne reformalau täjıribesı erekşe qyzyǧuşylyq tudyrady. AQŞ älemge Nobel syilyǧynyŋ eŋ köp laureattaryn ūsynǧan jalǧyz el ekenı bärımızge mälım. AQŞ-taǧy akademiialyq sala ırgelı ǧylymdy damytuǧa jäne jaŋa äzırlemelerdı jappai praktikalyq engızuge baǧyttalǧan. Amerikandyq universitette bılım alǧan tülek älemnıŋ kez kelgen elınde tez jūmysqa tūra alady.
Būnyŋ syry nede, AQŞ-taǧy joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım nesımen tartymdy jäne onyŋ erekşelıkterı qandai?
Bastapqyda AQŞ-ta memlekettık-qūqyqtyq retteu salasyna tıkelei qatysy joq dep qarastyrylǧan joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım uaqyt öte kele qoǧamdyq jäne qūqyqtyq tūrǧydan memlekettık deŋgeide maŋyzdy bola bastady. AQŞ joǧary mektebı ūlttyq bılım beru jüiesınıŋ erekşe elementın qūraidy. Ärine, AQŞ-tyŋ joǧary mektebınde de kürdelı problemalar men bırqatar kemşılıkter bar, bıraq däl osy bılım beru jüiesınıŋ segmentın amerikandyqtardyŋ özderı ǧana emes, jalpy halyqaralyq qauymdastyq flagman retınde tanidy. Soŋǧy elu jyldaǧy amerikandyq joǧary bılım AQŞ-tyŋ tek qoǧamdyq ömırınıŋ ǧana emes, sondai-aq mädeniet, ekonomika, aqparat, saiasi qatynastar salalarynda da eŋ serpındı jäne tūraqty damyp kele jatqan baǧyttardyŋ bırı bolyp tabylady.
Qazırgı künde AQŞ şetelde joǧary bılım alǧysy keletın studentter üşın eŋ jaqsy taŋdau bolyp keledı. AQŞ Memlekettık departamentınıŋ Halyqaralyq bılım beru instituty men bılım jäne mädeniet biurosy (Institute of International Education and the U.S. Department of State's Bureau of Educational and Cultural Affairs) jariialaǧan 2023 jylǧy esepke säikes, 2022-2023 jyldary jaŋa şeteldık studentterdı qabyldau 14 %-ǧa östı, būl ötken jylmen salystyrǧanda 80 %-ǧa artqany
[3].
AQŞ-tyŋ joǧary bılım beru jüiesı «atlantikalyq» nemese «liberaldy» model dep atalady. Atlantikalyq modeldıŋ bızdıŋ elımızge tän kontinenttık modelden aiyrmaşylyǧy jeke joǧary oqu oryndarynyŋ ülken rölı, joǧary bılım beru instituttarynyŋ ülken derbestıgı, joǧary bılım berudı memlekettık retteudıŋ
janama (eŋ aldymen qarjylyq) ädısterınıŋ üstemdıgımen sipattalady. Alaida, ekı modeldıŋ de özara äserın atap ötken jön, öitkenı kontinettık modelı qazırgı amerikandyq universitettıŋ qalyptasuyna aitarlyqtai äser ettı, al amerikandyq jüie öz kezegınde europalyq joǧary bılım beru jüiesınıŋ damuyna aitarlyqtai äser etuın jalǧastyruda.
AQŞ-tyŋ joǧary mektebı, tıptı eŋ damyǧan eldermen salystyrǧanda, auqymy jaǧynan da erekşelenedı. Mäselen, AQŞ joǧary bılım beru jüiesınde bılım aluşyǧa jyl saiynǧy ortaşa şyǧyndar jaǧynan köş bastap tūr. Amerikandyq joǧary bılım beru jüiesı bır studentke negızgı jäne qosymşa bılım beru qyzmetterıne şamamen 27 myŋ dollar jūmsaidy. Būl körsetkışke oqu aqysy, äkımşılık jäne jataqhana men ashana siiaqty qoldau qyzmetterı kıredı. Bır studentke taǧy 3 myŋ dollar ǧylymi-zertteu jäne täjıribelık-konstruktorlyq jūmystarǧa jūmsalady. Batys Europadaǧy kışkentai Liuksemburg qana AQŞ-qa qaraǧanda bır studentke köp aqşa jūmsaidy. Üşınşı orynda – Ūlybritaniia, onda universitetter bır studentke 21 myŋ dollar jūmsaidy.
Ekonomikalyq yntymaqtastyq jäne damu ūiymy elderınde bır oquşyǧa jūmsalatyn jalpy şyǧystar jalpy ışkı önımnıŋ (būdan ärı – JIÖ) jan basyna şaqqandaǧy ortaşa deŋgeiınıŋ 27 %-n qūraidy. Bakalavrlardy, magistrlerdı jäne doktorlardy daiarlauǧa būl körsetkış aitarlyqtai joǧary jäne jan basyna şaqqandaǧy JIÖ-nıŋ 40 %-yn qūraidy. Şvesiiada, Ūlybritaniiada jäne AQŞ-ta bır studentke jūmsalatyn şyǧyndar jan basyna şaqqandaǧy JIÖ-nıŋ 50 %-dan astamyn qūraidy.
Sonymen, amerikandyq joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım beru jüiesı qandai erekşelıkterge ie?
Amerikandyq bılım beru jüiesı köp deŋgeilı qūrylymǧa ie jäne basqa elderdıŋ bılım beru jüielerınen aitarlyqtai erekşelenedı. «Orta bılımnen keiıngı bılım» terminı AQŞ-ta köbırek qoldanylady, öitkenı būl termin universitetter, klassikalyq tört jyldyq kolledjder, ekı jyldyq (qazaqstandyq orta käsıptık bılım berudıŋ analogy) kolledjderdı de qamtidy. Būl degenımız, AQŞ-taǧy joǧary bılım beru salasyna ıs jüzınde joǧary oqu oryndary men orta arnaiy oqu oryndarynyŋ qatysy bar. Sondyqtan amerikandyq statistika, europalyq standarttarǧa säikes, XX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap arnaiy bılımmen qamtamasyz etetın ekı jyldyq oqu oryndaryn jäne joǧary bılım beretın tört jyldyq oqu oryndaryn JOO-dardyŋ jalpy sanynan ajyrata bastady [28].
Sondai-aq, bızdegıdei, AQŞ-ta joǧary bılım ekı negızgı sektordan tūrady: memlekettık jäne jeke. Ūlttyq bılım statistikasy ortalyǧynyŋ (National Center for Education Statistics) soŋǧy mälımetterıne säikes, AQŞ-ta bakalavr jäne magistr därejelerın beretın 5916 universitet bar (onyŋ ışınde jeke – 4024, memlekettık – 1892). Sonymen qatar, jūmysqa ornalasuǧa nemese universitette oqudy jalǧastyruǧa mümkındık beretın 4931 ekı jäne tört jyldyq kolledjder de taǧy bar
[4]. AQŞ-ta bes jyl ışınde (2017-2022 jj.) jekemenşık joǧary oqu oryndarynyŋ qysqaru ürdısı baiqalatynyn atap ötken jön.
AQŞ-ta memlekettık oqu oryndary memlekettık qarjy negızınde qūrylady jäne olardy qamqorşylar keŋesterı (regentter keŋesterı) basqarady, olardy ädette ştat gubernatorlary taǧaiyndaidy nemese ştat halqy sailaidy. Jeke oqu oryndary jeke qarjy qarajaty negızınde qūrylady jäne olardyŋ qūryltaişylary taǧaiyndaityn qamqorşylar keŋesterı basqarady. Öz kezegınde, jeke universitetter bılım beru maqsatynda qūrylǧan kommersiialyq emes jäne qūryltaişylar bılım beru qyzmetınen qarjylyq paida alu maqsatynda qūrǧan kommersiialyq bolyp bölınedı. Būl tendensiia Qazaqstanǧa da tän.
1787 jylǧy AQŞ Konstitusiiasynda, bızdıŋ Ata Zaŋymyzǧa qaraǧanda, joǧary bılımge qatysty arnaiy erejeler joq. Degenmen, AQŞ Konstitusiiasynyŋ bırqatar erejelerı men oǧan engızılgen tüzetuler federaldy zaŋnama men amerikandyq Joǧarǧy sottyŋ osy saladaǧy qūqyq qoldanu täjıribesın odan ärı damytuǧa negız boldy.
Soltüstık Amerika memlekettılıgınıŋ damuynyŋ alǧaşqy kezeŋderınde joǧary bılım beru mäselelerı ştattardyŋ tıkelei qūzyrynda boldy jäne AQŞ azamat soǧysynan keiın ǧana Morrill Zaŋy (Morrill Act) qabyldandy. Būl zaŋ ştattarǧa tiıstı federaldy jer granttaryn äzırleu nemese satu arqyly qarjylandyrylatyn memlekettık kolledjder qūruǧa mümkındık berdı. Sonymen qatar, atalǧan zaŋ federaldy zaŋnama men qūqyq qoldanu praktikasynyŋ joǧary bılım salasyndaǧy qūqyqtyq qatynastardy retteudegı rölın arttyrudyŋ jaŋa, tūraqty tendensiiasyn belgıledı. Būl tendensiia ötken ǧasyrdyŋ 50-60-şy jyldarynda, bırqatar arnaiy zaŋdar qabyldanǧan kezde şaryqtau şegıne jetıp, olardyŋ ışındegı eŋ maŋyzdysy AQŞ-taǧy joǧary bılım berudı qarjylandyru, retteu jäne akkreditteudıŋ jalpy prinsipterın belgılegen 1965 jylǧy Joǧary bılım turaly zaŋ boldy. Būl zaŋ joǧary bılım beru qatynastaryn federaldy retteudıŋ, osy salada federaldy qūqyqtyq standarttardy qalyptastyrudyŋ jäne bılım departamentınıŋ ştattardyŋ memlekettık bilıgı men jeke joǧary bılım beru instituttaryna qatysty federaldy qadaǧalau men baqylau jüiesın qamtamasyz etudıŋ maŋyzdy qūralyna ainaldy.
Joǧary bılım berudı retteitın basqa da maŋyzdy federaldy zaŋdar – näsılıne, jynysyna, dınıne, ūltyna nemese mügedektıgıne bailanysty kemsıtuşılıkke tyiym salatyn 1964 jylǧy Azamattyq qūqyqtar zaŋy (Civil Rights Act of 1964); mügedektıgı bar adamdarǧa bılım aluǧa qol jetkızuge kepıldık beretın 1973 jylǧy Mümkındıgı şekteulı jandarǧa bılım beru turaly zaŋy (Individuals with Disabilities Education Act of 1973); eŋbekaqy töleu salasyndaǧy äielderdı kemsıtuge tyiym salatyn 1972 jylǧy Teŋ tölem turaly zaŋy (Equal Pay Act of 1972).
Federaldyq bılım turaly zaŋnama AQŞ kodeksınıŋ (United States Code) 20-bölımınde körsetılgen. Degenmen, joǧary bılım berudı qūqyqtyq retteudıŋ keibır mäselelerı basqa bölımderde de retteledı, atap aitqanda, adam qūqyqtaryn qorǧau, immigranttardyŋ qūqyqtyq jaǧdaiy, jūmysqa qabyldaudy kemsıtpeu jäne joǧary oqu oryndarynyŋ pedagogikalyq jäne äkımşılık qyzmetkerlerınıŋ eŋbek qūqyqtary men mındetterı joǧary oqu oryndarynyŋ, oquşylar men olardyŋ otbasylarynyŋ salyq rejimıne, qauıpsızdıktı qamtamasyz etu jäne joǧary bılım beru salasyndaǧy qylmysqa qylmystyq-qūqyqtyq qarsy ıs-qimyl mäselelerı.
Joǧary bılım berudı qūqyqtyq retteu jüiesınde prezidenttık zaŋ şyǧaru aktılerı de maŋyzdy bolyp keledı. Prezidenttık äkımşılıktıŋ bılım beru saiasatynyŋ jalpy baǧyttary Odaqtyŋ jaǧdaiy turaly joldaularda aiqyndalady, al tıkelei qūqyqtyq retteu Prezidenttıŋ atqaruşy būiryqtarynda jüzege asyrylady. Joǧary bılım berudegı federaldy qūqyqtyŋ retteude AQŞ-tyŋ Joǧarǧy sotynyŋ presedenttık şeşımderı de maŋyzdy bolyp keledı.
Federaldyq deŋgeidegı joǧary bılım berudı qūqyqtyq retteu salasyndaǧy aitarlyqtai sandyq jäne sapalyq özgerısterge qaramastan, federaldy zaŋnama men osy saladaǧy qūqyq qoldanu täjıribesı jetkılıktı türde jüielenbegen jäne qarama-qaişy bolyp keledı, būl zaŋ şyǧaruşy jäne atqaruşy bilıktegı saiasi küşterdıŋ öz pıkırınde boluynda jäne AQŞ Joǧarǧy soty sudialarynyŋ konservativtı jäne liberaldy közqarastarynyŋ araqatynasyna bailanysty.
Joǧary bılım berudegı federaldy memlekettık organdardyŋ zaŋ şyǧaru belsendılıgınıŋ artuyna qaramastan, joǧary mekteptı qūqyqtyq retteu mäselelerınıŋ köpşılıgı ştattardyŋ qūzyretıne jatady. Köptegen ştattardyŋ qūryltai aktılerınde, AQŞ Konstitusiiasyna qaraǧanda, joǧary bılım mäselelerıne arnalǧan arnaiy erejeler bar, atap aitqanda, bılım berudıŋ äleumettık jäne saiasi maŋyzdylyǧy men joǧary oqu oryndaryn basqaru jüiesı, universitetter men kolledjderdı qarjylandyru şarttary, sondai-aq dın men joǧary bılım arasyndaǧy qarym-qatynas mäselelerı turaly. Mäselen, Vaşington ştatynyŋ Konstitusiiasy ştat şekarasynda tūratyn barlyq balalardy näsılıne, tüsıne, kastasyna nemese jynysyna qarai erekşelenbesten nemese qalausyz tärbieleu üşın jetkılıktı jaǧdai jasauǧa kepıldık beredı. Batys Virdjiniia ştatynyŋ Konstitusiiasy zaǧip, mylqau jäne psihikalyq nauqastardyŋ bılım alu mümkındıkterıne erekşe jaǧdai jasaidy, al Niu-Meksiko ştatynyŋ Konstitusiiasy ispan tılınde söileitın halyqtyŋ bılım beru qūqyǧyna kepıldık beredı.
AQŞ universitetterınıŋ akademiialyq erkındıgı turaly täjıribesı de qyzyqty, öitkenı olardyŋ akademiialyq erkındıgı joǧary, al federaldy organdardyŋ rölı bılımge qol jetımdılıktı keŋeitumen, ǧylymi zertteulerdı qarjylandyrumen jäne akkreditteu agenttıkterın tanu mäselelerımen şekteledı. Jeke universitetter memlekettık universitetterge qaraǧanda äldeqaida köp avtonomiiaǧa ie, bıraq olar kommersiialyq emes ūiymdar retınde jūmys ısteuı kerek degen qataŋ ereje bar. Akademiialyq erkındıktı nasihattauda Amerikandyq universitet professorlarynyŋ qauymdastyǧynyŋ da (American Association of University Professors) rölı maŋyzdy. Būl AQŞ-taǧy professorlar men basqa da ǧalymdardan tūratyn 1915 jyly Artur O. Lavdjoi men Djon Diui negızın qalaǧan bılım sapasy men akademiialyq erkındıktı qamtamasyz etetın standarttar men proseduralardy äzırleu arqyly amerikandyq joǧary bılımdı qalyptastyruǧa kömektesetın kommersiialyq emes ūiym. Ūiymnyŋ missiiasy – akademiialyq erkındık pen bırlesken basqarudy ılgerıletu, joǧary bılım berudıŋ negızgı käsıbi qūndylyqtary men standarttaryn anyqtau, bılım beru jäne joǧary bılımnıŋ jalpy igılıkke qosqan ülesın qamtamasyz etu bolyp tabylady.
Joǧaryda aitylǧandardy qortyndylai otyryp, Qazaqstan men AQŞ ärtürlı geosaiasi keŋıstıkterde bolǧanyna qaramastan, ekı el de joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım berudı retteu mäselesınde belsendı degen oiǧa keluge bolady. Būl rette salystyrmaly taldau Qazaqstan men AQŞ-taǧy joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım berudı qūqyqtyq retteudıŋ ūqsastyqtary da, aiyrmaşylyqtary da bar ekenın körsettı. Būl aiyrmaşylyqtar ekı eldegı tarihi, mädeni jäne äleumettık-ekonomikalyq jaǧdailardyŋ erekşelıkterıne bailanysty. Degenmen,
ūqsastyqtar turaly aitatyn bolsaq, mynany atap ötuge bolady:
- ekı jüie de ärtürlı qyzmet salalary üşın bılıktı mamandar daiarlauǧa baǧyttalǧan;
- ekı jüiede de memlekettık jäne jeke bılım beru mekemelerı bar;
- ekı jüiede de joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım beru jüiesın qūqyqtyq retteu mäselelerınde ärtürlı zaŋnamalyq aktıler bar.
Aiyrmaşylyqtarǧa qatysty mynalardy atap ötuge bolady:
- QR Konstitusiiasynda azamattyŋ memlekettık joǧary oqu ornynda konkurstyq negızde tegın joǧary bılım alu qūqyǧy bekıtılgen, al AQŞ-tyŋ negızgı zaŋynda ştat konstitusiialaryna sılteme jasai otyryp, joǧary bılım turaly arnaiy erejeler joq.
- AQŞ-ta joǧary oqu oryndarynyŋ akademiialyq erkındıgı naqty praktikalyq ıske asyru deŋgeiınde qatty damyǧan, korporativtık basqarudaǧy qamqorşylar keŋesınıŋ rölı joǧary atap ötıledı.
- Amerikandyq universitet professorlarynyŋ qauymdastyǧy universitetterdıŋ ortaq küş-jıgerımen akademiialyq erkındıktı ılgerıletu mümkındıgınıŋ jarqyn mysaly bolyp tabylady. Qazaqstanda osyndai ūiym qūru bılım sapasy men akademiialyq erkındıktı qamtamasyz etetın joǧary bılımnıŋ ırgelı käsıbi qūndylyqtary men standarttaryn anyqtauǧa kömekteser edı.
Amerikandyq oqu oryndarynda materialdy mehanikalyq jattau qūptalmaidy. Oqytuşylar oqu pänderıne qyzyǧuşylyqty yntalandyruǧa jäne studentterdıŋ analitikalyq oilauyn damytuǧa tyrysady. AQŞ-taǧy bılım beru prosesı ülken ikemdılıkpen, «naqty» akademiialyq erkındıkpen sipattalady. Oquşylarǧa jeke oqu baǧdarlamasyn qalyptastyruda belgılı bır erkındık berıledı.
Qazırgı kezeŋde bılım äleumettık qajettılıkterge säikes özgerıp jatqan progrestıŋ maŋyzdy elementı retınde qarastyryluda. Osyǧan orai, būl proseste özımızdıŋ rölımızdı aiqyndau üşın elımızde bılım berudıŋ erekşe modelın qūra otyryp, ony saqtap qaluǧa tyrysaiyq.
