Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn joqtap, olardyŋ eŋbegın zerttep jaryqqa şyǧarǧan, «Arys» qorynyŋ basşysy Ǧarifolla Änes sūhbatynda Alaş qairatkerlerınıŋ tūlǧalyq qasietı men olardyŋ mūrasy jaiynda aitady.
1937-1938 jyldary «şaş al dese, bas alǧan» qyzyl imperiianyŋ jendetterı qazaq halqynyŋ oqyǧan közı aşyq azamattaryn qynadai qyryp jıberdı. 25 myŋnan astam adam jazalanyp, atylyp kettı. Onyŋ ışınde “Alaşorda” qairatkerlerı boldy. Keiın 1988 jyldyŋ 4 qaraşasynda Joǧarǧy sottyŋ qylmysty ister jönindegi alqa mäjilisinde «Keŋes ökımetın qaruly köterılıs arqyly qūlatu maqsatynda ūiymdasqan «Alaşorda» qairatkerlerınıŋ kontrrevoliusiialyq, terroristık astyrtyn qūpiia ūiymyn äşkereleu ısıne» qatysty sot ükımı qaita qaraldy. Nätijesınde Alaş ardaqtylary aqtaldy. Olardan “halyq jauy” degen qarǧys taŋba alynyp tastaldy.
Alaş ziialylary şyǧarǧan basylymdardy jinaqtap, tom-tomdap kıtap şyǧarǧan filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, Halyqaralyq Aitmatov akademiiasynyŋ qūrmettı akademigı, Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary muzeiınıŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı, alaştanuşy Ǧarifolla Änespen “Adyrna” tılşısı tıldesıp qaitty.
“QAZAQ” GAZETI — QAZAQTYŊ ŪLTTYQ TÖL ENSİKLOPEDİIаSY”
— «Şerlı şejıre. HH ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda jaryq körgen qazaq gazet-jurnaldary» atty mädeni megajoba daiyndadyŋyzdar. Nätijesınde on tomdyq baǧa jetpes kıtap jaryq kördı. Osy on tomdyqtyŋ jinaqtaluyna qanşa uaqyt kettı?
— 1992 jyly men jetekşılık jasap otyrǧan repressiiaǧa ūşyraǧan ziialylardyŋ mūrasyn zertteitın «Arys» qory (baspasy) qūryldy. 1994 jyly alǧaşqy kıtabymyz şyqty. Mıne, sodan berı älı toqtausyz jūmys ıstep keledı. Qazırgı kezge deiın jüzdegen kıtap basylyp, tıptı ülken portalymyz da aşylyp jatyr.
Menıŋ mamandyǧym – tarihşy emes, tılşı. Sondyqtan da osyndai ziialylardyŋ şyǧarǧan gazet-jurnaldaryn zerttep, olardyŋ mūrasyn ūrpaqqa tabystau mındetım dep esepteimın.
Özderıŋız körıp otyrǧan on tom älı jalǧasyp 30 tom bolmaq.
Alda tūrǧan on kıtapta äigılı «Qazaq» gazetınıŋ 1913-1918 jyldardy tolyq qamtityn 7 tomy, 5 tomdy qūraityn «Aiqap» jurnalynyŋ 1911 jäne 1912 jyldardaǧy qos jinaǧynyŋ faksimildı nūsqasy häm 1917-1919 jyldary Semeide şyǧyp tūrǧan «Saryarqa» gazetınıŋ qolda bar sandary tolyq jinaqtalǧan.
Aldymen, “Qazaq” gazetın kıtap etıp şyǧaru sol erte 90-şy jyldardan bastaldy. Alaştanuşy Amanqos Mekteptegı ekeumız kırıstık. Arhivte Bisenbai Baiǧaliev degen aǧamyz boldy. Sol uaqytta bırıgıp zertteudı bastap kettık.
Alaş ziialylary aqtalyp bolǧannan keiın olardyŋ eŋbegın zertteuge ǧalymdarda da, jurnalister de daiyn bolmady. Öitkenı, būl eŋbekter arab qarıpımen şyqqan. Sondai-aq, kıtaphanalardyŋ arnaiy qorynda saqtalǧan bolatyn. Sol kezden bastap köşırıp, Baitūrsynovtyŋ, Bökeihanovtyŋ, Jūmabaevtyŋ eŋbekterın jinaqtai bastadyq. Jalpy “Qazaq” gazetın eŋ bırınşı 2009 jyly şaǧyn kıtap qylyp şyǧardyq. Keiın 2013-2014 jyly ekı ret basylǧan bolatyn. Mıne, biyl sätı tüsıp, “Qazaq” gazetın tügel 7 tom etıp basyp otyrymyz.
”Qazaq” gazetınıŋ ışınen barlyq ziialylardyŋ jürıp ötken jolyn köruge bolady. Alaş ziialylarynyŋ qai jerde oqyǧany, kım aqşadan qinalyp jatyr, olarǧa kım kömekteskenı jazylyp otyrǧan. Dıni ahual, ekonomikalyq ahual, järmeŋkedegı baǧalar, barlyǧy jazylǧan. Iаǧni, “Qazaq” gazetın — qazaqtyŋ ūlttyq töl ensiklopediiasy der edım.
“Aiqap” ünemı aşyq boldy, onyŋ barlyq basylymy bar. Al qalǧan “Qazaq”, “Saryarqa” gazetterınıŋ basqa nömırlerı tabyluy mümkın. Öitkenı, eşqaisysy jabylǧaly jatqanyn aitpaǧan. “Aiqap” qana özınıŋ toqtaitynyn aityp, jabylǧan.
Qazır “Saryarqa gazetınıŋ 90 nömırı bar, älı 12 nömırı tabylmai jatyr. Kezınde būl basylymdar turaly, Alaş ziialylar turaly būǧan deiın orys zertteuşılerınıŋ közqarasymen körsek, endı onyŋ tüpnūsqasynan qarai alamyz. Özımızdıŋ zertteuşılerge, jastarǧa qoljetımdı boldy. Mıne, 30 jylymdy arnaǧan jūmysymyz aldaǧy uaqytta da jalǧasyn taba bermek. Qazaq dalasynda ūltty bırıktırgen, olardy damytuǧa at salysqan basylymdar köp boldy. Olardyŋ barlyǧyn zerttemei toqtamaq emespız.
«ŪLTQA QYZMET ETKENDERDIŊ KITAPTARYN ÖRTEP JIBERGEN»
– Ärine, zertteu oŋai bolmaǧany belgılı. Köp uaqyt pen maŋdai terdı qajet etedı. Atalǧan basylymdardy jinaqtau kezınde qandai qiyndyqtar boldy?
– Ärine, qiyndyqtarsyz bolmaidy. Eŋ basty qiyndyq — tüpnūsqany tabu.
Öitkenı, Alaş ziialylary şyǧarǧan gazet-jurnaldardy kezınde joq qylǧan. Men Tıl bılımı institutynda 20 jyldai jūmys ıstedım. Marqūm bızdıŋ direktorymyz Ismet Keŋesbaev solai aityp otyratyn. Ärbır jeksenbı kün, aptasyna bır ret qazırgı Abai men Jeltoqsan köşelerınıŋ qiylysynda 1937-1938 jyldary bükıl kıtaptardy örteidı eken. Ärkım sonda üiınde tūrǧan eskı, “halyq jauy” atanǧan, ūltqa qyzmet etkenderdıŋ eŋbekterın äkelıp, otqa tastau kerekeken. Būiryǧyn oryndamasa, atylyp ketedı. Mıne, sondyqtan gazet jurnaldardyŋ kei basylymdaryn tabu qiynǧa soǧuda. Mäselen, 1917 jyldyŋ 12 mausymynda jaryq kördı degen «Saryarqa» gazetınıŋ (1917-1919) tūŋǧyş sanyn tauyp oqu älı künge mümkın bolmai otyr. 1917 jyldyŋ toptamasynan būryn tört sany tabylmady dep kelsek, qazır qolǧa tüspegenı ekeu: №1 jäne №8. 1918 jyldyŋ baqandai 12 sany da älı künge deiın joq. Al künı keşege deiın zertteuşıler «Saryarqa» gazetınıŋ 1919 jyly da tūraqty şyǧyp tūrǧanynan beihabar bolǧan.
Sodan keiıngı qiyndyq — tügendeu mäselelesı, qaǧazdyŋ ömırı, önımı ūzaqqa sozylmaidy. Keremet saqtaǧannyŋ özınde erteŋ olar kül bolyp ketedı. Bız alǧaş şyǧarǧan 20-30 tomdyq kıtaptarymyzdy qaitadan basyp şyǧamyz. Odan bölek, elektrondy nūsqasyn jasap, barlyq arhivtı sifrlandyru qajet.
Sūl mūrany jariialau üşın memlekettık komissiialar qūrylu kerek. Ziialylar mūrasyn kez kelgen baspa qalai şyǧarǧysy kelse solai şyǧarady. Sondyqtan bılıktı mamandardy jinap, komissiia qūryp, arhivterdı aqtaryp, bır jüiege keltırıp, basyp şyǧaru qajet.
— Mūndai qūndy eŋbekterdı jinaqtau üşın de köp qarajat ketken bolar jäne kıtap qanşalyqty qoljetımdı bolmaq?
— Būl uaqytty da, qarajatty da molyraq kerek etetın eŋbek. Būl on tom “Alaş Orda” baspasy men “Aqjol” partiiasynyŋ arqasynda memlekettık tapsyryspen şyqty. Qarajat jaǧynan solar kömektestı. Aldaǧy uaqytta 30 tom bolady degen ümıtımız bar.
2021 jyly prezidentımız quǧyn sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jaiynda zaŋ qabyldaǧaly berı ziialylar eŋbegın basyp şyǧaruǧa da mümkındık aşyldy. Būl kıtaptardyŋ memleket 3000 danasyn şyǧardy. Qazaqstannyŋ barlyq tükpırıne taraidy. Bız özımız 100 danasyn şyǧardyq. Endı osy basylymdar faksimildı türde ärı parallel qazırgı jazu ülgısımen jaryq körgendıkten, ülkenge de, kışıge de, studentke de, akademikke de qoljetımdı, aldaǧy uaqytta ekonomister men zaŋgerler, mädeniettanuşylar men dıntanuşylar, saiasatkerler men qarapaiym oqyrman öz keregın erkın tabuǧa mümkındık tuyp otyr.
Sonymen qatar, elektrondy nūsqasyn portalǧa da şyǧaryp qoiamyz. Ülken “Joqtau” degen portal aşyp jatyrmyz. Onyŋ ışınde 40 şaqty sait bolady. Ziialylardyŋ mūralaryn salyp otyramyz. Ülken josparlar bar, bıraq bärı qarjyǧa bailanysty şeşıledı.
– Aityp ötkenıŋızdei, būl eŋbekke 30 jyldai uaqytyŋyz kettı. Alaş ziialylarynyŋ gazet betterıne jariialaǧan maqalalaryn oqyp-zerttei otyra, olardyŋ jaŋa qyrynan aşqan bolarsyz? Sondai-aq, bız bılmeitın tyŋ oqiǧamen bölıse ketseŋız.
— Gazet-jurnaldardaǧy maqalalardy oqi otyryp, sol kezeŋge tüskendei bolasyŋ. Sol kezdegı ziialylardyŋ hälın keşpesek te, oqiǧaǧa tereŋ boilauǧa tyrysasyŋ. Işınde jekkörınışterı de bar. Bırın-bırı quadalaǧandary da boldy.
Men qazır ärbır maqalanyŋ avtorlaryn anyqtap jatyrmyn. Mysaly, “Qazaq” gazetı 1913 jyly 2 aqpan künı şyqsa, sol jyly 9 nauryzdaǧy sanyna Ahmet Baitūrsynūlynyŋ jazǧanyn eske alǧym keledı. Ol kezde Ahmet aidalyp, Orynborda jürdı. Älihan Bökeihanov Samarada memlekettık qyzmette bolatyn. Olardy qasyna ekınşı redaktor bolyp Mırjaqyp Dulatov qosylady. Sol kezde Ahmet Baitūrsynūly “5 nauryz künı Semeiden türmeden şyǧyp, bızdıŋ ortamyzǧa Mırjaqyp qosyldy” dep jazady. Sondai-aq, būl gazette kün-künımen, saǧat-saǧatymen bükıl qazaqtyŋ ziialylarynyŋ taǧdyr-talaiy jazyldy. Odan keiın qiyn jaǧdailar boldy. Keiın top-topqa bölındı, repressiia, aştyq bastaldy.
Odan būryn 1905 jylǧy Qarqaraly petisiiasyndaǧy mäselenı de aita ketken jön. Sol 1905 jyly Reseide I Orys revoliusiiasy bastalǧannan keiın, tatarlardyŋ gazetterı şyǧa bastady. Sol kezde “Aiqap” jurnalynyŋ alǧaşqy nömırıne Ahmet Baitūrsynūly “tatarlarda 90-ǧa juyq gazet-jurnaldar bar, bızde jalǧyz “Aiqap” ǧana bar” dep jazady. Sol kezde būl gazetter qazaq halqyna küş-quat, demberıp otyrdy.
Atalǧan basylymdardaǧy qozǧalǧan eŋ basty mäsele — mektep, oqu jäne jer mäselesı. Öitkenı, sol kezde orystardy köşırıp äkelıp, qazaq jerıne qonystandyra bastady. Qazaqtardyŋ bärın yǧystyryp, jerlerın bölıp berdı. Qazaqtar ne ısterın bılmei sandyrap qaldy. Orystar qazaq jerıne kelgen soŋ, orys mektepter aşylyp, qazaq mektepter azaia bastady.
Sol kezde Alaş ziialylary oǧan daiyn boldy. Sezd ötkızıp, Alaş avtonomiiasyn jariialap, qoldaryna qaru alyp, elın qorǧady. Bıraq ökınışke qarai, keiın Sovet ükımetı bärın tas-talqan qyldy.
Kezınde Lenin 1919 jyly “barlyq Alaş ziialylaryn qudalau kerek, qolyna qaru alyp Sovetke qarsy soǧysqandardy Sovet jūmysyna salu kerek,-” dep ūrandady. 1925 jyly Goloşekin kelgennen keiın ülken qandy qasapbastaldy. Aralaryna jık salyp, ajyratuǧa tyrysty.
Köbı aita bermeidı, köbıne jastar bılmeidı. Oǧan deiıngı kezde 2 qazaq memleketı boldy. 2 qazaq astanasy boldy. Bırı – 1924 jylǧa deiın Taşkentte bilık qūrǧan Türkısten avtonomiiasy.Ortalyǧy Taşkent boldy. Qazırgı Almaty oblysy, Jambyl oblysy, Qyzylorda oblystary Türkıstan avtonomiiasyna qarady. Al qalǧan jerler Qyrǧyz Respublikasy delındı, iaǧni Qazaq Respublikasy boldy. Onyŋ astanasy - Orynbor boldy. Sol 1924 jyly äreŋ degende şekaralyq mejeleu bolyp, Özbekstan, Täjıkstan, Qyrǧyzstan dep bölınıp şyǧyp, Qazaqstan astanasyn Qyzylordaǧa köşırıp, özı jeke respublika boldy. Bıraq 25 jyly qyrküiekte Qazaqstanǧa Goloşekin keldı...
ORYNDALMAǦAN ARMAN
— Alaş ziialylarynyŋ armany qazıroryndaldy dep oilaisyz ba?
— Alaş ziialylarynyŋ armany bügıngı künge deiın jartylai ǧana oryndaldy degım keledı. Öikenı, olardyŋ armany ūlttyq memleket qūru bolatyn. Jalpy düniejüzındegı halyqtyŋ, qairatkerlerdıŋ, adam balasynyŋ bır armany bar. Ol — ūlttyq memleket qūru.
Būryn jer betınde 20 myŋdai tıl, ūlt bolǧan. Al qazır 2 myŋ ūlt bar dep aitady. BŪŪ-daǧy memleket sany - 193. Bız baǧy bar halyqpyz. Sol 193 eldıŋ bıreuımız. Bızdıŋ jerımız bar, elımız bar. Bıraq bızde ūlttyq memleket qūrylmai tūr.
1993 jylǧy Konstitusiiamyzda ūlttyq memleket degen söz bolatyn. Özgerıs engızgende 1995 jylǧy Konstitusiiadan bastap, bızden ūlttyq memleket degen sözdı alyp tastady.
Bır taŋ qalatyn jaǧdai, 1913 jyly alaştyqtar gazet şyǧaryp, 1917 jyldyŋ aiaǧynda, Alaşavtonomiiasyn jariialady. Ainaldyrǧan 4-5 jylda bükıl Alaş ūiysty. Būl kez kelgen eldıŋ qolynan kele bermeidı. Sodan keiın 20-şy jyly Qazaqstan özı avtonomiia bolyp qūryldy. Keiın 1936 jyly odaqtas respublika boldyq. Bız sol kezde odaqtas respublika bolmaǧanda älı künge deiın tatar, başqūrttar siiaqty Reseidıŋ avtonomiiasy bolyp otyrar edık. Būl — Alaş ziialylyarynyŋ eŋbegı. Qazır jeke elmız deimız. Bıraq, älı künge deiın tıl mäselesı, mektep mäselesı şeşımın tappai keledı. Bilıktegılerge qazaq tılınde söileuın talap ete almai otyrmyz. Özge ūlttar tügılı, qazaq balasyna qazaqşa üirete almai otyr. Sızdıŋşe, Alaştyŋ armany tolyqtai oryndaldy ma? Ūlttyq müdde bar ma? Ärine, joq.
— Qazırgı gazet-jurnaldar ziialylyar şyǧarǧan “Aiqap”, “Qazaq” syndy basylymdardan qandai ülgı alu kerek?
— Bızde älı künge deiın ekı närse bar. Bıreuı şyrqyraǧan şyndyqty aita almaimyz, ekınşısı asyra maqtau, maqtanşaqtyq basym. Alaş ziialylary şyǧarǧan gazetter men jurnaldarǧa taŋǧalyp otyrǧanymyz, olar söl kezdegı realdy ömırdıŋ şyndyǧyn jazdy. Ärine, köpke topyraq şaşpaimyn. Bıraq qazır gazetke şyqqan materialdardyŋ artyn qazyp körseŋız artynda bıreudıŋ müddesı tūrady. Mūny ūlttyq müdde üşın dep aita almaisyz...
Sodan keiın bügıngı ärbır gazet-jurnaldar öz taqyrybyn tabu kerek. Bızde gazettıŋ sany köp, etektei maqalalardy bırınen-soŋ bırı köşırıp basady. Gazet-jurnal, radio-televidenie, būl — tärbie qūraly ǧoi. Olar, öz mındetın, tärbielık rölın älı alǧan joq. Bızdıŋ ūlt bolyp ūiysuymyzǧa, sapamyzdyŋ ösuıne at salysuy kerek. Bıraq bızde kerısınşe bolyp jatyr, ökınışke qarai.
Sondyqtan Alaş ziialylary janyn berıp şyǧarǧan, halyqtyŋ közı, qūlyǧy häm tılı bolǧan basylymdardan alar ülgı köp. Bız ūlttyq memlekettı nyǧaituymyz kerek. Ol üşın tärbie qūralyna ainalǧan gazet-jurnaldarymyz ūlttyŋ müddesı üşın jūmys ısteu qajet. Qazır memleketter azaimasa, köbeimeidı. Alaqandaǧydai jer bölınıp qoiǧan. Sondyqtan, äsırese, jastar ūlttyq degen ūǧymǧa män berıp, ūlt üşın şynaiy jūmys ıstese deimın.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
“Adyrna” ūlttyq portaly
