Qūqyqtyq mädeniet kez kelgen qoǧam damuynyŋ maŋyzdy qūramdas bölıgı. Halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietın arttyru qūqyqtyq tärtıptı nyǧaituǧa, azamattardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧauǧa, sondai-aq demokratiialyq instituttardyŋ damuyna yqpal etedı. Būl turaly “Adyrna” ūlttyq portalyna belgılı zaŋger Mūhamediiar Nūrǧaliūly aityp berdı.
Zaŋgerdıŋ aituynşa, halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietın arttyru - eldıŋ damuyna orasan zor ülesın qosady.
«ZAŊ ÜSTEMDIK QŪRǦAN JERDE ADAM TYNYŞ ÖMIR SÜREDI»
“Konstitusiiamyzdyŋ 12 babynda aitylǧandai, «Adamnyŋ jäne azamattyŋ öz qūqyqtary men bostandyqtaryn jüzege asyruy basqa adamdardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn būzbauǧa, konstitusiialyq qūrylys pen qoǧamdyq imandylyqqa nūqsan keltırmeuge tiıs».
Zaŋ üstemdık qūrǧan jerde adam tynyş, qauıpsız ömır süredı. Al qūqyqtyq memlekettıŋ negızgı belgısı adamdardyŋ bilıkke degen senımı. Qazaqstannyŋ kez kelgen azamaty özınıŋ būzylǧan qūqyǧyn qorǧai alatyndyǧyna senımdı bolsa, būl eldıŋ zaiyrly, qūqyqtyq memleket bolyp qalyptasuyna ülken yqpal eterı haq”, deidı zaŋger.
«HALYQTYŊ QŪQYQTYQ SAUATYN ARTTYRU — QOǦAM TALABY»
Al azamattardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧyn arttyru üşın qandai ädıster men strategiialardy qoldanuǧa bolady?
“Örkenietke jetudıŋ alǧyşartynyŋ bırı – qūqyqtyq memleket qūru ekenı bäseneden belgılı. Ol üşın ne ısteuımız kerek? Ol üşın ärbır azamattyŋ azamattyŋ qūqyqtyq mädenietı men qūqyqtyq sanasy joǧary boluy qajet. Al tūlǧanyŋ qūqyqtyq sanasy joǧary bolsa, onda olar tärtıpsızdıkke ūrynbaidy, qylmysqa barmaidy jäne janyndaǧylardyŋ da terıs jolǧa tüspeuıne äser etedı. Memlekette tärtıp pen saiasi tūraqtylyq bolǧan kezde ǧana halyqtyŋ qūqyqtyq sanasy jetıledı, damidy. Zaŋdy saqtaidy, qoǧamǧa, qorşaǧan ortaǧa qauıptılıgın tuǧyzbaidy. Sondyqtan memleket üşın eŋ basty qūndylyq –halyqtyŋ qūqyqtyq sauattylyǧyn arttyru. Ärine, ol eŋ aldymen adamnyŋ özıne jäne otbasynan, ata-anasynan alǧan tärbiesıne bailanysty. Otanyn, otbasyn qūrmettegen adam zaŋdy, eşqaşan būzbaidy. Al halqymyzdyŋ qūqyqtyq sauatyn arttyru - qoǧamnyŋ talaby bolyp otyr. Al qūqyqtyq mädeniettı qalyptastyru qaşan da özektı. Öitkenı qūqyqtyq mädeniettı arttyru üşın bılım beru salalarynda, balabaqşadan joǧary oqu oryndaryna deiın qūqyqtyq bılım keŋınen berıluı tiıs.
Qūqyqtyq mädeniettı arttyrudyŋ jalǧyz joly – qūqyqtyq bılımdı keŋeitu, būqaralyq aqparat qūraldary men äleumettık jelıler arqyly ünemı nasihattau, eŋ bastysy, mektep jasynan bastap qūqyqtyq mädeniettı damytu üşın bılım beru ideologiiasyn jürgızu”, dedı Mūhamediiar Nūrǧaliūly.
Sondai-aq, ol qūqyqtyq mädeniettı qalyptastyruda tärbienıŋ rölı joǧary ekenın aita kettı.
“Älemnıŋ ekınşı ūstazy Äbunasyr äl-Farabidıŋ «Adamǧa bılımmen qatar, tärbie berıluı kerek, tärbiesız berılgen bılım – adamzattyŋ has jauy» degen bolatyn. Al batyr babamyz Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Tärtıpke bas igen eşqaşan qūl bolmaidy» degen ataly sözı bar. Ärine, halyqtyŋ qūqyqtyq saiasi belsendılıgınıŋ artqany dūrys. Bıraq saiasi belsendılık basbūzarlyqqa, tärtıpsızdıkke ūlasyp ketse, onda būl saiasi mädeniettıŋ tömendegenı dep bılemız.
Dūrysy, halyqta qūqyqtyq sana men saiasi sauattylyq öte joǧary bolsa, onda tärtıp būzbai-aq talabyŋdy oryndatuǧa bolady. Öitkenı elımızdıŋ damuy men tynyştyǧy jäne tūraqtylyǧy eŋ aldymen memleketımızde tūratyn adamdar üşın qymbat”, dep qosty zaŋger.
Qazırgı qoǧamdaǧy qūqyqtyq mädeniet deŋgeiın qalai ölşeuge bolady?
«Kez-kelgen qoǧamda qūqyqtyq mädeniet üş deŋgeide körınıs tabady:
1)qarapaiym;
2)käsıbi;
3)teoriialyq.
Qūqyqtyq mädeniettıŋ qarapaiym deŋgeiı adamdardyŋ kündelıktı ömırımen şekteledı jäne teoriialyq jalpylau deŋgeiıne köterılmeidı. Būl deŋgeidegı tūlǧalar tek jeke basyn qorǧai alatyn zaŋdardy bılumen şekteledı, subektivtı qūqyqtardy jüzege asyrady.
Qūqyqtyq mädeniettıŋ käsıbi deŋgeiı zaŋgerlık qyzmetpen ainalysatyn adamdarǧa tän. Būl deŋgei zaŋdy bıludıŋ, qūqyqtyq mäselelerdı, qūqyqtyq qyzmettıŋ maqsattary men mındetterın tüsınudıŋ joǧary deŋgeiımen sipattalady.
Teoriialyq qūqyqtyq mädeniet tek qūqyq turaly bılımnıŋ ǧana emes, sonymen bırge onyŋ tereŋ qasietterı men qūndylyqtaryn, äreket etu mehanizmın, zaŋnyŋ tiımdılıgıne äser etetın faktorlardy jäne tüsınudıŋ joǧary deŋgeiın qamtidy.
Qoǧamnyŋ qūqyqtyq mädeniet damytu üşın onyŋ üş deŋgeiı de maŋyzdy röl atqarady. Dese de, käsıbi qūqyqtyq mädeniettıŋ erekşe mänge ie ekenın atap ötken jön”, dedı Mūhamediiar Nūrǧaliūly.
«ZAŊ ALDYNDA BÄRI JAUAPTY»
Zaŋgerdıŋ aituynşa, Qazaqstandaǧy jasalǧan qylmystyŋ 70%-y alaiaqtyq. Iаǧni, būl adam qūqyǧyna ziianyn tigızu.
“Qūqyǧy taptalǧan adam zaŋǧa jügıne alady. Degenmen, mynany eskergen joq. Azamattyq kodeks boiyşa, arada qandai da bır kelısım bolyp, qūqyǧy qorǧalǧan bolsa, azamattyq tärtıppen sotqa jügınuıne bolady. Alaida, sotqa bırden jügınuge kelmeidı. Sebebı, Azamattyq kodekstıŋ 148-149 baptarynyŋ talaptaryna säikes, bırınşı özara kelısım jürgızu kerek. Sosyn baryp sotqa aryzdanuǧa mümkındıgı bar.
Al eger arada eşqandai kelısım bolmai, senımıne kırıp, özınıŋ oilaǧan aram piǧylyn jüzege asyratyn bolsa, onda oǧan qylmystyq jauapkerşılık bar. Aryz jazu kerek, ony qūzyrly organdarǧa jazady. Aiyppūl salynudan bölek, qylmystyŋ auyrlyǧyna qarai 7 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy qoldanylady. Zaŋ aldynda bärı jauapty”, dep qorytyndylady zaŋger.
“Adyrna” ūlttyq portaly
