Zaiyrly memlekettıŋ būtaǧy – halyq, tamyry – ädılettılık. Dıŋgegı myqty qaraǧaş ǧana ūzaq jyldar boiy japyraǧyn jaiyp tūrary «taiǧa taŋba basqandai» belgılı. Memlekette sondai, «ädıldık» atty tamyry tereŋ ornalassa jäne bolattai bekem bolsa, sol ǧūrlym ondaǧy halyq ta baqytty häm baiypty ömır sürerı aqiqat. Äsılınde, adam qūqytary qorǧalǧan elde beibıtşılık saltanat qūrary sözsız.
1995 jyly qabyldanǧan Ata Zaŋda adam qūqyqtary men bostandyqtary aiqyndalǧan. Konstitusiianyŋ 1-babynda memlekettıŋ eŋ qymbat qazynasy-adam, dep körsetılgen. Būl tūjyrymnyŋ jany bar. Öitkenı, eldı qūrauşy halyq.
Adamzat balasy ömır esıgen aşqan sätten bastap öz qūqyǧyna ie. Adamanyŋ qūqyǧy eŋ aldymen öz müddesın zaŋ şeŋberınde jüzege asyru mümkındıgımen astasyp jatyr. Eldıŋ igı mūrattary jolyndaǧy ıster äuelde ädıldık pen parasattan bastalsa kerek. Al, osy qos tarmaqtyŋ tiımdı ıske asuy , älbette, halyq üşın igılıktıŋ ızgı joly bolyp qalady.
Adam qūqyqtary üşın arnaiy Deklarasiiada qabyldanǧan. 30 baptan tūratyn adamzat üşın asyl qūjatta zaŋ aiasynda halyqqa rūqsat etılgen äreketter men olardyŋ qūqyqtary tızbektelıp jazylǧan. Deklarasiianyŋ kırıspesınde «adam balasy zorlyq-zombylyq pen qanauǧa qarsy köterılıske mäjbür bolatyn jaǧdaidy tudyrmau üşın, adam qūqyqtary zaŋ bilıgımen qorǧaluy kerek» delıngen. Būl tūrǧysynan qarasaq, elımız zorlyq-zombylyqqa qarsy küres nemese onyŋ aldyn alu boiynşa tiıstı şaralardy qabyldaǧany jaǧynan jarap tūr. 15 mausymnan bastap atalmyş qylmystyq äreket üşın jaza küşeitılıp, zaŋǧa özgerıs engızılgenı sonyŋ dälelı.
Deklarasiianyŋ 3 jäne 4 babynda «är adam ömır süruge, bostandyqta boluǧa jäne onyŋ jeke basyna qol sūǧylmauyna qūqyly ekendıgı jäne eşkım de qūldyqta nemese kırıptarlyqta ūstaluy tiıs emes. Qūldyq pen qūl saudasyna, qandai türde bolsa da, tyiym salynatyny» jazylǧan. Mūndaǧy aitylǧan adam saudasy üşın jaza qataŋ. QR Qylmystyq Kodeksi 128-baby boiynşa adamdy satyp alu-satu nemese oǧan qatysty özge de mämileler jasasu, sol siiaqty, ıs-äreketterge baru – mülkı tärkılenıp, 4 jyldan 7 jylǧa deiingi merzimge bas bostandyǧynan aiyruǧa jatady.
Joǧaryda ataǧan adamǧa kerektınıŋ bırı jūmyspen qamtu. Būl da Deklarasiiada aitylǧan. Onda «är adamnyŋ eŋbek etuge, jūmys türın erkın taŋdauǧa, ädıl jäne qolaily eŋbek jaǧdaiyna, jūmyssyzdyqtan qorǧaluyna
qūqyǧy bar», delıngen. Zaiyrly memlekette halyqtyŋ eŋbekpen qamtyluyna da basymdyq berılgenı bar. Bügıngı künde jūmyspen qamtuǧa baǧyttalǧan memlekettık baǧdarlamalar adam qūqyǧy jönındegı Deklarasiia aiasynda qūrylǧandai.
Ana men bala qūqyǧyda zaŋda qorǧalǧan. Bas qūjattaǧy 25 baptyŋ 2 tarmaǧynda «ana jäne näreste bolu jaǧdaiy airyqşa qamqorlyq pen kömek aluǧa qūqyq beredı. Balalardyŋ bärı bırdei äleumettık qorǧaudy paidalanady», dep közdelgen.
Būl tūsta, Qazaqstanda ana men balanyŋ qūqyqtary men zaŋdy müddelerın qorǧau – memleketımızdıŋ äleumettık-qūqyqtyq saiasatynyŋ basym baǧyttarynyŋ bırı ekenın aita ketken abzal. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev otbasylyq-demografiialyq ahualǧa alaŋdauşylyq tudyryp, otbasyndaǧy balalardyŋ qauıpsızdıgı men qūqyǧyn qorǧau mäselesı kün tärtıbınde özektılıgın saqtap tūrǧanyn aitqan bolatyn. Sol sebeptı analardyŋ qūqyqtaryn qorǧau nazardan tys qalǧan emes. Genderlık saiasat, tūrmystyq zorlyq-zombylyqpen küres, otbasyn qoldau jäne daǧdarys ortalyqtarynyŋ jūmysyn jandandyru tılımızge tiek bolǧan ana men bala qūqyqtaryn qorǧaudaǧy alǧy şarttar desek artyq aitqandyq emes.
Qūqyq turaly söz qauzaǧanda äuelde adamnyŋ sauaty jaily aityluy zaŋdylyq. Elımızde kez kelgen adamnyŋ bılım aluyna jaǧdai jasalǧan. Tıptı zaŋda orta bılım alu barlyǧyna mındettelgen. Sebebı, «bılımdınıŋ künı jaryq, bılımsızdıŋ künı ǧarıp», dep beker aitylmaǧan. Aqyldyŋ astynda, bailyqtyŋ qasynda meken etsede adam üşın eŋ basty qaruy bılımı boluy şart. Sol sebeptı elmızde mektep jasyndaǧy oquşylarǧa sapaly bılım berumen qatar, şeteldık alpauyt joǧary oqu oryndarynyŋ filialdaryn aşyp, bılım beru ısıne jaŋaşyldyq engızuge küş salynuda. Būl tek respublikadaǧy joǧary bılım men ǧylymdy damytyp qana qoimai, eldıŋ jan-jaqty sauatyn arttyruǧa yqpal eterı sözsız.
Sondai-aq, kez kelgen tūlǧanyŋ erkın jäne tolyq kemeldenuıne mümkındıgı zaŋmen qorǧalǧan. Kemelıne jetken adam ǧana keleşegın körkem etedı. Būl özınıŋ ǧūmyrnamasyna ǧana emes, elınıŋ bolaşaǧynada äser etedı. Adam men memleket qoldyŋ salasyndai, jürekke barar küre tamyr sekıldı. Bır-bırınsız jarqyn kün joq. Qos taraptyŋ arasyndaǧy köpır üzılse «Qorqyttyŋ künı» tuary haq. Sondyqtan, memleket meken etken elı üşın, adamy aryn qorǧaǧan jerı üşın janyn beruge daiar boluy kerek. Öitkenı, memleket - mäuelı baǧyŋ halyq- saia tapqan janyŋ!
Redaksiia taŋdauy
