Qazaq halqy – älemdegı eŋ ǧajap halyq. Būl sözıme eşkımnıŋ şübä keltırmesı anyq. Būǧan qazaq jerınde bolǧan älem tarihşylary da, zertteuşı, ädebietşılerı de kuä bolǧan. Qai ǧasyrdy alyp qarasaŋyzdar da qazaq halqy jaily oŋ pıkırdı köremız. Qazaq halqyn älem halqyna ǧajap halyq ekenın tanytyp tūrǧan ol bızdıŋ ūlttyq qūndylyqtarymyz, salt – dästür, ädet – ǧūryp pen mädeni mūralarymyz, tılımız jäne ūlttyq qolöner men ūlttyq kiımder, ūlttyq taǧamdar, ūlttyq oiyndar. Babadan balaǧa miras bolyp, zaman köşımen jalǧasyp bügıngı künge jetken salt – dästür, ädep – ǧūryptarymyz baǧa jetpes qūndy qazynamyz. «Ata saltyŋ – halyqtyq qalpyŋ» degendei, öz ūltymyzdyŋ qadır – qasietın, oi – örısın tanytatyn salt – dästürımızge, qazaqtyŋ märtebesın köteretın mūralarymyzǧa qūrmetpen qarap, olardy qasterleu barşa qazaqtyŋ mındetı dep bılemın. Öskeleŋ ūrpaqtyŋ boiyna ūlttyq tärbienı sıŋıruge bügınnen bastap at salysuymyz qajet.
Äuelgı sözdı qazaq halqynyŋ qonaqjai halyq ekendıgınen bastaǧan jön bolar. Jer betınde qazaqtan asqan qonaqjai halyq joq. Qazaq jerınde bolǧan poliak saiahatşysy, ziialysy A. Iаnuşkeevich: «Dünie jüzın qazaq jailasa, jer şaryn tegın ainalyp şyǧar edım», - dep qazaq halqynyŋ qonaqjailyǧyna riza bolyp, baǧasyn berıp ketken eken. Älem halyqtaryna baǧa bergende nemıster – şynşyl, japondar – önertapqyş, ispandar – şeber, qytailar – eŋbekqor dep jatady. Al qazaqtyŋ boiynan būl qasietterdıŋ barlyǧy da tabylady, bıraq eŋ basty qasietı – qonaqjailylyǧy ekenıne eşkım dau aita almas. Qonaqjailylyq – qazaq halqynyŋ süiegıne sütpen sıŋgen qasiet. Üiıne tosynnan qonaq kelıp qalsa da «qūdaiy qonaq» dep şyraily jüzben qarsy alyp, bar tättı – dämdısın aldyna qoiǧan. Qazaq halqynda qonaqtyŋ belgılı tört türı arnaiy qonaq, qūdaiy qonaq, qydyrma qonaq jäne qylǧyma qonaq bolǧanymen qazaq üşın qonaqtyŋ aty – qonaq bolyp qala bergen. Būl qasiette qazaqty özge ūlttan erekşelep, märtebesın biıktetıp tūrady. Sonymen qatar üi iesı kelgen qonaqtan qolqalap «qonaqkäde» sūraǧan. Qonaq adam än, qissa nemese dombyramen küi oryndap ne öleŋ aityp bergen. Osylai än nemese küi oryndalyp, arty köŋıldı otyrysqa ainalyp otyrǧan.
Qazaq halqy baǧzydan bügınge deiın amandyq, esen – saulyq bıluge erekşe män berıp, jönımen sälemdese bılgen. Mysaly, köşke jolyǧyp, amandasqanda «Köş baisaldy bolsyn!», «Köş kölıktı bolsyn!», - dep tılek bıldıre tıl qatqan. Būǧan jauap retınde «Aitsyn», «Aitqanyn kelsın» dep, ärı qarai jön sūrasyp ketken. Sol ıspettes, mal baǧyp jürgen malşyǧa jolyqsa «Örıs keŋ bolsyn!», «Jaiar köbeisın!», jolauşyǧa kezdesse «Jol bolsyn!», «Sapar oŋ bolsyn!», soǧym soiyp jatsa, «Soǧym şüigın bolsyn!», qaza üstıne kezıkse «Qazanyŋ arty qaiyrly bolsyn!», keştetıp üige kırse «Keş jaryq!», būrynǧy zamanda auyl jaŋa qonyp jatsa, bügınde bıreu üi alsa «Qonys qūtty bolsyn!», bala tuǧan üige kırse «Narestenıŋ bauy berık bolsyn!» t.b tılekter aitu arqyly amandasu räsımı qazaq halqynda jaqsy qalyptasqan. Osylai amandasu jaqsy yrymǧa da balanǧan. Būdan bölek tanymaityn adamyna da «Kımsıŋ?» dep emes «tanymadyq qoi» dep sypaiy jön sūrasqan. Būnyn barlyǧy adal, aq niettı bıldırıp, bır – bırıne tılekşı ekendıkterın tanytady.
Qazaq halqynyŋ salt – dästürlerı bala düniege kelgen sätten bastap, er jetuı, tärbiesı, kelın tüsırıp, qyz ūzatuy, ölım – jıtımge deiıngı aralyqty sonymen qatar qauymdyq – äleumettık mäselelerdı de qamtidy. Eşbır zaŋda, kodekste jazylmasa da halyq dästürdı būljytpai oryndap otyrǧan. Bala ömırge kelgende ekı közı tört bolyp kütıp otyrǧan aǧaiynǧa şapşaŋdau bırı «süiınşı» sūrap, qyz bolsa «keste tıger», ūl bolsa «qamşy ūstar» eken dep öz süiınşısın qolma – qol alyp jatqan. Aman – esen bosanǧannan keiın jaŋa bosanǧan äielge qūrmet jäne densaulyǧyn qalpyna keltıru üşın «qalja» beredı. Būny jaqyn adamdary, tuǧan – tuysqandary, dos – joldastary qoi soiyp, et pen sorpa äzırleidı. «Jarysqazannyŋ» artynan ıle – şala «şıldehana» oryn alady. Būǧan köbınese jastar jaǧy jinalyp, dumandy toi qylyp jıberedı. Sol keşte qalja etınen «on ekı omyrtqa» tazalanyp, mūjylady da äbden bolǧan soŋ tobylǧy ǧa tızıp, üidıŋ joǧarǧy jaǧyna ılıp qoiady. Qaljanyŋ omyrtqasynan auyz tiiuge äiel zatynyŋ bärı at salysyp osy äiel siiaqty tezırek bosanarmyz dep yrymdap, ümıttenedı. Jas bosanǧan kelındı enesı ünemı qadaǧalap, «şılde qaǧyp ketpesın» dep salqynnan saqtaidy. Qolyn suǧa salǧyzbai, «qyryq künge deiın dene sudan şoşidy» dep şomyldyrmaidy. Bala düniege kelgende dauysy şyǧu üşın qūiryǧyn şart etkızıp ūrady da, kındıgın kesedı. Kındıgın kesken äiel «kındık şeşe» atanady. Osylai ekı üi arasynda jaqsy qarym – qatynas jiılep, jarastyq ornaidy.
Sodan keiın qazaqta asa saltanatty jaǧdai sanalatyn «balaǧa at qoiu» dästürı» oryndalady. Sol siiaqty bolsyn dep yrymdap parasatty, qūrmettı adamdardyŋ esımderın de qoiyp jatady. Esımdı syily, qūrmettı adam qoiyp, säbige batasyn beredı. Azan şaqyrylady. Qyryq kün ötkennen keiın äielder balany suǧa tüsırıp, şaşyn, tyrnaǧyn alyp «qyrqynan şyǧarady». Suǧa tüsırgen äielderge syi – qūrmet körsetılıp, rahmet aitylady. Kışıgırım toi bolyp, dastarhan jaiylady. Jaŋa tuǧan säbidı auyldyŋ önegelı, ūrpaǧy ösıp – öngen, el qūrmetteitın bäibışesı «besıkke salady». «Keŋ jailau jalǧyz besık jas balaǧa» demekşı, besık – balanyŋ ūiyqtauyna, taza boluyna öte yŋǧaily bolyp jasalǧan.
«Besık toiy» qazaq ömırınde ülken oryn alady. Balaǧa «besık jyryn» aita otyryp terbetedı. Al bala besıkke köbınese omyraudan şyqqanşa jatady. Eŋbektei bastaǧannan keiın balanyŋ özı de besıkke jatqysy kelmeidı. Besıkten şyqqan bala eŋbekteuden ötıp qaz – qaz basa bastaǧan kezde, bolaşaǧyna aq jol tılep, «tūsau keser» toiyn jasaidy. Tūsauynda elge syily, abyroily adamǧa saǧan ūqsasyn degen nietpen kestırgen. Ekı aiaǧyna tūsamysşa ala jıp bailap, sodan soŋ ortasynan kesedı. Ala jıppen kesudıŋ mänı «bıreudıŋ ala jıbın attama», ūrlyqqa, zorlyqqa, jyndylyqqa bar ma dep bauluynda. Tūsauy kesıler balanyŋ aldyna kıtap, qamşy, qūryq qoiyp, bala qai zatty ūstasa bolaşaǧy sonymen bailanysty bolady dep joryǧan.
Bala üş, bes jasqa tolǧanda ūl balaǧa tän taǧy bır toi – «sündet toiy» bolyp tabylady. Būl dästür qazaq halqy islam dının qabyldaǧannan bastap saltymyzǧa sıŋıp, keiın dästürımızdıŋ myzǧymas bır bölıgıne ainalǧan. Balany sündetke taq jasynda otyrǧyzǧan. Būl adam denesınıŋ tazalyǧyna arnalǧan şaralardyŋ bırı bolyp ta sanalady. Dumandy toidyŋ bırı sanalatyn būl toida balany «sündet at» dep atalatyn atqa mıngızıp, sändep kiındırgen. Balasy sündetke otyrǧan ata – analar «balam mūsylman sanatyna qosyldy» dep quanady. Otbasyndaǧy er bala jetıge deiın jerden taiaq jep bolǧannan keiın, qurai nemese şybyqty at qyp oinai bastaidy. Esıl dertı tüzge, törttülıkke aua bastaidy. Al būl kezde qyz balalar quyrşaqqa qyzyǧyp, köbelek quǧanymen üiden ūzamauǧa tyrysady. Osy kezde ata – anasy er balasyn «aşamaiǧa mıngızgen».
«Aşamai» degenımız aǧaştan jasalǧan erdıŋ qarapaiym türı. Keŋdıgı balanyŋ auyna laiyq jasalǧan. Aldy – artynda erdıŋ qasy sekıldı süienışı bolady. Üzeŋgısı joq. Üstınde jūmsaq köpşıgı bolady. Osyny juas atqa erttep, üstıne balany mıngızedı. Attan auyp qalmasyn dep ekı aiaǧyn bailap qoiady. Sodan soŋ tızgındı balaǧa ūstatady da, bıreu atty aldymen arqan boiy jerge, onan soŋ odan da alysqa jetekteidı. Solai balanyŋ özı de jürıp ketedı. Bır – ekı kün ötkende aiaqty bailamaidy. Bala öz betımen jürıp, bır jetınıŋ ışınde atqa aşamaidy emes, er toqymdy salyp özı mınetın bolyp ketedı. Üzeŋgıge aiaǧy jetpei jatsa, taralǧy ǧa salyp alady. Aşamaidan keiın bala ıle – şala «bäsıresıne» mınıp, tūŋǧyş ret üiınen alysqa jolauşylaǧan kezde äke – şeşesı bır malyn soiyp, «toqym qaǧaryn» ötkızedı. Būl «toqym qaǧar» aq nietten, adal köŋılden atqarylatyn ana – analyq paryz. Bäsırenı aiyl – tūrman, er – toqym, jügen – noqta, şıder men kısen, arqanyn daiyndap, jabdyqtaidy. Mektep joq, medrese az kezde osy jastan bastap balany oquǧa, eŋbekke baulyǧan. Būl ainalasy on jasqa deiıngı balalyq şaqtaǧy ūl balaǧa ısteletın dästür.
Al qazaq qoǧamyndaǧy qyz balanyŋ orny, tärbiesı öte erekşe. «Qyz balaǧa qyryq üiden tyiym» dep tärbiesıne asa qatty män bergen. Qyz bala ekı – üş jasqa kelgende quyrşaq jasap, üi jasap oinauǧaäuestenedı. Osy sätte qyz bala üşın quanyşty sät, ol – «qūlaǧyn testıru» bolyp tabylady. Būl quanyşqa qazaq halqy toi jasap, qyz balanyŋ ömırındegı özıne tän dara quanyşyn atap ötetın bolǧan. Osyndai jasta ata – anasy ūldarynyŋ töbe şaşyn ūzarta ösırıp, monşaq aralastyra örıp «aidar qoiǧan». Būl köz timesın degen yrymǧa balanǧan. Tarihqa köz jügırter bolsaq Kenesarynyŋ jan serıgı bolǧan Nauryzbai batyrdyŋ ūzyn aidary bolǧan. Balanyŋ şaşyn ädemılep alyp, maŋdai tūsyna şaş qaldyryp «kekıl» qoiǧan. Kekıl ūl balaǧa jarasyp tūrǧan. «Aidar» men «kekıl» siiaqty ädemılep alyp, ekı jaǧynan bırdei jelkesıne qarai azyraq şaş qaldyryp «tūlym» qoiǧan. Tūlym negızınen qyz balalarǧa tän bolǧanymen keide ūl balalarǧa da qoiylady. Bala künınde ata – anasy balasynyŋ bolaşaǧy jarqyn bolǧanyn qalaidy. Sol sebeptı batyr, aqyn, änşı, jyrşylaryn öte joǧary baǧalaityn qazaq halqy abyroily azamatyna öz balasyn solarǧa ūqsasyn dep «auzyna tükırtetın» bolǧan. Būny da qazaq jaqsyǧa balap, balasynyŋ boiynan sol adamdardyŋ erekşe bır qasietın körgısı kelgen. Halyq arasynda ejelde jas mölşerın qozy jasy, qoi jasy, jylqy jasy, patşa jasy dep sanaǧan. Qazaq onnan asqan ūlyn «qozy jasyna» keldı dese, on bes pen jiyrma bestıŋ arasyn «qozy jasy» dep ataǧan. Beldıŋ bekıp, qabyrǧanyŋ qatqan kemel kezı jiyrma bes pen qyryqtyŋ arasyn «jylqy jasy» dese, qynaptan şyqqan qylyştai qyryq jasty «patşa jasy» dep ataǧan. Qyryq tolmaǧandy aqyly älı tolyspaǧan dep qoldarynan kelgen jaǧdaida patşa etıp qoiǧyzbaǧan. Düniege kelgen näresteden bastap bır – bırımen bailanysyp jatqan salt – dästürler ūlttyq qūndylyqtarymyz. Qazaqtyŋ ejelden kele jatqan ozyq salt – dästürı bügıngı taŋda türlenıp, damu üstınde.
Qazaq halqynyŋ ūlttyq qūndylyqtary tek salt – dästürmen ǧana şektelıp qalmaidy. Taǧy bır türı ol – qazaq halqynyŋ «ūlttyq önerı». Ejelden än men küige qūmar halyq, önerge dese ışken asyr jerge qoiary anyq. Ūl men qyzynyŋ önerlerı ekendıgı ata – anasyna abyroi da bola bılgen. «Özen jaǧalaǧan men öner jaǧalaǧannyŋ özegı talmaidy» dep qazaq beker aitpasa kerek. Qazaq «önerlı bala süikımdı» dep sanaǧan. Änşılık, küişılık, aqyndyq, aityskerlık, jyrşylyq, termeşılık būl künge deiın jalǧasyp kele jatyr. «Aitys» – qazaqtyŋ şoqtyǧy biık önerı. Aitystyŋ abyzy Jürsın Erman aitqandai «Aitys aǧylşyn tılınde ötse bükıl älemdı jaulap alar edı». Sebebı, suyrypsalyp ony belgılı bır maqammen halyqtyŋ aldyna şyǧyp öz oiyn, halyq sözın jetkıze bılu qiynnyŋ – qiyny ekenı barşaǧa mälım. Halyq auyz ädebietınıŋ erekşe bır türı ötken zamannan bügınge deiın damyp, türlenıp kele jatyr. Aitystyŋ barlyq türı de el köŋılınen şyǧyp otyrǧan. Türkı tıldes halyqtardyŋ zor mūrasy bolyp tabylatyn būl öner bügınde elımızde qaryştap damyp, respublikalyq, halyqaralyq türı sonymen qatar «Altyn dombyra» aitysy da jyl saiyn ūiymdastyrylyp otyrady. Aqynnyŋ talantyn şyndaityn ülken öner jarysy ūltymyz üşın joǧary baǧa ǧa ie. Halyqtyŋ delebesın qozdyratyn būl öner türın «än» men «küide» tolyqtyrady. Ūltymyzdyŋ ejelden kele jatqan öşpes mäŋgılık dästürı men poetikasy. Än qūdıretımen köŋıl serpılıp, keide köŋıldıŋ şerı tarqatylady. Sal – serıler ändı naqyşyna keltıre oryndap, halyqtyŋ ystyq yqylasyna ie bolyp otyrǧan. Aituly änşılerıne törınen oryn berıp, töbesıne kötergen. Änşılıktı airyqşa daryn dep eseptep, biık önerge balaǧan.
Qazaqtyŋ än önerı bes mektepke bölınedı. Bırınşı mektep, Qazaqstannyŋ ortalyq jäne soltüstık öŋırıne tän änşılık mektebı. Ekınşı, Qazaqstannyŋ oŋtüstık jäne Jetısu öŋırın qamtityn änşılık mektebı bolsa üşınşı mektep, Qazaqstannyŋ batys öŋırın qamtityn änşılık mektebı. Törtınşı, Syr boiynyŋ änşılık – termeşılık mektebı, besınşı mektep dep Qazaqstannyŋ şyǧys öŋırın aita alamyz. Abai, Bırjan, Aqan, Jaiaumūsa, Ybyrai, Äset, Mädi, Baluanşolaq syndy bırtuar daryndar qaldyryp ketken än mektepterı būl künderı aiasy keŋeigen änşılık, jyrşy – termeşılık mektepterı atanyp otyr. Än önerı arqyly qazaqty älem tanydy, moiyndady. Oǧan dälel keşegı Ämıre Qaşaubaev. Parij törın tamsandyrǧan daryndyǧy tūlǧany sol sätte barlyq älem moiyndady. Al bügınde Dimaş Qūdaibergenov milliardtardy tamsandyryp, taŋdai qaqtyruda. Dimaştyŋ dauysyna ǧaşyq bolmaǧan adam joq. Sonymen qatar Dimaş dombyra ünın de älemge tanytyp, qazaqtai halyqtyŋ mūrasyn tanytyp jür. Zor dauysymen älemdı taŋqaldyratyn osyndai talantty tūlǧalar qazaq topyraǧynan toqtausyz şyǧar bererı sözsız.
Qazaq jerındegı dästürlı küi önerı de būl künde öz ızın jalǧastyryp kele jatyr. Qazaqtyŋ dombyrasy men qobyzy arqyly qanşa tarihi oqiǧalar «küi» bolyp suretteldı. Qūrmanǧazydan qalǧan küiler älı de öz qūdırettılıgınde dep aituǧa bolady. Bır ǧana «Aqsaq qūlan» küiınıŋ özı tūnyp tūrǧan tarih. Qazırgı taŋda küi önerın Seken Tūrysbek, Asylbek Ensenov syndy küişıler jalǧastyruda. Barlyq öŋırde dombyra mektebı qarqyndy türde jūmys jasap keledı. Qazaq muzykasynyŋ, än – küi önerınıŋ atasy dep VII – VIII ǧasyrlarda ömır sürgen Qorqyt ata atalady. Onyŋ el arasynda saqtalyp, bügınge deiın jetken «Qorqyt küiı», «Qorqyt saryny», «Qorqyt tolǧauy», «Arystan bab», «Täŋırküi» jägne taǧy da basqa tuyndylary bar. Qorqyt atadan keiıngı qyl qobyz oinaudyŋ şeberı, belgılı qobyzşy Yqylas Dükenūly. Äkesı Düken osy önerge baulyǧan. Yqylas qobyzdyŋ dybys kölemın baiytyp, yrǧaǧyna ūtymdy özgerıster engıze otyryp, «Yqylas küiı», «Qoŋyr küi», «Kertolǧau», «Erden küi», «Jez kiık», «Qambar – Nazym», «Aqqu» jäne taǧy da basqa küilerdı ömırge alyp keldı. Yqylastyŋ ūly Tüsıpbek te äke ızın jalǧap, şeber qobyzşy atana bıldı. Būl küilerde qazırgı taŋda şeber oryndauşylardyŋ arqasynda köpşılık qauymǧa jetıp otyr.
Qazaq halqynyŋ eŋ basty ūlttyq qūndylyǧy ol – «ana tılı». Bızdıŋ ana tılımız – qazaq tılı. Qazaq tılı älemdegı eŋ ǧajap tıl desem artyq aitqanym bolmas. Ananyŋ sütı, atanyŋ qanymen boiymyzǧa daryǧan tıl bızben bırge ǧasyrlar boiy jasasyp kele jatyr. Şeksız bai jäne şūraily sonymen qatar tegeurındı tıl ekenın däleldegen körkem tıl. Ata – babamyzdan miras bolyp kele jatqan baǧa jetpes bailyǧymyz. 16 millionnan astam söileuşısı bar qazaq tılı bügınde älemdegı ırı 40 tıldıŋ qataryna enedı. Qazaq tılınde söileuşı özge ūlt ökılderı: türık, özbek, qaraqalpaq, äzırbaijan, qyrǧyz, tatar, orys, ūiǧyrlar atalǧan körsetkıştıŋ 1,8 millionyn qūraidy. Ana tılımız türkı tılderınıŋ ışındegı sözdık qory eŋ bai tıl jäne älemdegı eŋ taza tılder qatarynda. Qazaq tılınıŋ sözdık qorynyŋ 60% - yn türkılık tübırlı sözder qūraitynyn zertteu nätijelerı naqtylaǧan bolatyn. 2012 jylǧy statistikany alyp qaraityn bolsaq qazaq tılı IýNESKO – nyŋ Index Translationum statistikasy boiynşa TOP – 50 audaruşy tıl qataryna engen. Būl körsetkışterdıŋ barlyǧy bızdıŋ tıldıŋ bolaşaǧy bar ekenın, auqymy keŋ ekenın körsetıp tūr.
Ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ bırı ol – «qazaq qolönerı». Qazaq halqynyŋ qolönerınıŋ tarihy tym tereŋde jatyr. Baǧzy zamannan berı kele jatqan qazaq qolönerı ünemı jaŋǧyru üstınde bolǧan. Qazaq halqynyŋ dästürlı qolönerı damu biıgıne XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy men XX ǧasyrdyŋ basynda jetıp otyr. Qazaq halqynyŋ qolönerı turaly Resei ǧalymdary da süisıne äŋgımeleidı. Mysaly, M. Levanevskii: «Qazaqtyŋ qandai käsıpke bolmasyn, tabiǧatynan qabılettılıgıne süisınesıŋ, qarapaiym qūraldarmen tamaşa er qaptaldaryn jasap, altyn, kümısten ädemı būiymdar şyǧaratyndyǧyna taŋdanbasqa bolmaidy. Qazaqtyŋ tıkken aiaq – kiımderı öte berık, kiiuge yŋǧaily», - dep jazady. Qazaq ūlttyq qolönerınıŋ taŋǧajaiyp tuyndysy – kiız üi orta ǧasyr saiahatşylary Marko Polony (1230), Plano Karpinidı(1246), Klavihony(1403), Barborany(1436) qatty taŋǧaldyryp, olardyŋ tarihi jazbalarynan oryn alǧany da belgılı.
Sonymen qatar qazaq halqynyŋ ūlttyq qūndylyqtarynyŋ taǧy bır türıne «ūlttyq taǧamdardy» da jatqyzsaq bolady. Sebebı, qazaqtar adam qajettılıkterı ışınde taǧamdy bärınen joǧary qoiǧan. «Astan ülken emessıŋ» dep asty qūrmettegen, ony äzırleudıŋ türlı közın taba bılgen. Keŋ dastarhany arqyly jaqsylar men jaisaŋdardy qūrmettep, özderınıŋ myrzalyq, märttık qasietterın tanyta bılgen. Ejelden mal şaruaşylyǧymen ainalysqan ata – babalarymyzdyŋ negızgı asy – et pen süt bolǧan. Ettı pısırıp, asyp jegen. Al sütten köptegen taǧamdar äzırlegen. Būlardyŋ barlyǧy adam densaulyǧy üşın de oŋ äserın tigızıp otyrǧan. As daiarlaudy negızınen qazaq äielderı o bastan öz moiyndaryna alǧan. Qazaq äielderı san aluan tamaq äzırlep, olardy jazda da, qysta da būzbai saqtaudyŋ ädıs – täsılderın jaqsy bılgen. Al jylqydan alynatyn qymyzdyŋ emdık qasietı bar ekenı ejelden belgılı. Sonymen qatar, şūbat ta densaulyqqa öte paidaly. Būl astardyŋ paidasyn ata – babamyz medisina paida bolmai tūryp – aq bılgen. Ūnnan bauyrsaq, taba nan, salma, mai şelpek, qattama jasasa, daqyldardan talqan, bidai köje, tary köje, jent, maisek, bökpe äzırlegen. Sütten airan, qatyq, qoiyrtpaq, şalap, balqaimaq, kılegei, qoryqtyq (tasqoryqtyq), qaimaq, qūrt, sary mai, süzbe, uyz, qatyran uyz, pısırılgen uyz, ırkıt, ırımşık daiyndaǧan. Et taǧamdarynan qazaqşa et, qazy, qarta, jal, jaia, sorpa, bas, sür, jaubüirek, borşa, qaryn börtpe, äsıp, jörgem, qimai, şūjyq, şyrtyldaq, sırne, mi palau, qūiryq – bauyr, quyrdaq, bal quyrdaq, joŋqa quyrdaq, qara quyrdaq, soǧym quyrdaq, ükpe quyrdaqty ärkezde de äzırlep otyrǧan.
Ūlttyq qūndylyqtar turaly söz bolǧanda ūlttyq kiımder de şet qalmaidy. Sebebı, ūlttyq kiımder de ūlttyq qūndylyqtardyŋ bır bölşegı. «Eŋ ädemı kiım – ūltyŋnyŋ kiımı» degen ūlaǧatty söz bar. Qazaq halqynyŋ ūlttyq kiımderı eş halyqtan kem emes ekenı anyq. Ūlttyq kiımızdıŋ körkem ülgılerı älemnıŋ etnografiialyq mūrajailary men körmelerınen oryn alǧan. Qazaq halqy syily adamdarynyŋ astyna at, üstıne şapan japqan. Būl qūrmetteudıŋ ozyq ülgısı retınde baǧalanǧan. Ertede halyq şeberlerı qazaqtyŋ salt – dästürıne tän, kigenge yŋǧaily, tūrmysqa qolaily ärtürlı kiım ülgılerın jasaǧan bolatyn. Keibır adamdardy kiımderınen – aq däulettı bolmasa sūltan, begzada ekendıkterın tanyp otyrǧan. Er adamdarǧa da, äiel adamdarǧa da arnalyp jasalǧan qazaqtyŋ ūlttyq kiımderı erekşe ülgılerımen közdıŋ jauyn alady. Ūlttyq kiımderge taqiia, säukele, kimeşek, beşpent, şapan, qamzol, baipaq, mäsı taǧy da basqalaryn jatqyzsaq bolady. Ūlttyq kiımder är qazaqtyŋ ajaryn aşyp, sänın kırgızedı.
Qazaq halqynyŋ ūlttyq qūndylyqtarynyŋ bırı – «ūlttyq oiyndar» balany ıs – äreketke, adamgerşılıkke, aqyl – oiyn jetıldıruge, otansüigıştıkke, salauatty ömır süruge tärbieleude teŋdesı joq qūral. «Adam aqylymen symbatty» dep bılgen halqymyz tūrmys – tırşılıkke bailanysty tuǧan ūlttyq oiyndardy bala tärbiesıne, dene tūrǧysynyŋ damuyna, sözdık qorynyŋ molaiuyna laiyqtap, şeber paidalana bılgen. Balalarǧa arnalǧan oiyndar tärbie mäselesımen astasyp jatyr. Mysaly, jastardyŋ keşkılık bas qosyp, än aityp, dombyra tartyp, qyzdar – jıgıtter bolyp aitysyp, bır – bırımen äzıldesıp köŋıl köteretın «altybaqan» oiyny, kei jerde «saqina salu», «saqina tastau» dep atalatyn «aqşamşyq» oiyny. Ūlttyq oiyndarymyzdyŋ arasynda halyqtyq sipat alǧan oiyndarymyz da bar. Olardyŋ qataryna kökpar, bäige, audaryspaq, qyz quu, toǧyzqūmalaqty taǧy da basqa oiyndardy jatqyzsaq bolady. Jalpy, qazaqtyŋ ūlttyq oiyndary erlık, örlık, öjettık, batyldyq, şapşaŋdyq qasietterımen qatar ädıldık pen adamgerşılıktı joǧary ūstaǧan. Köşpelı qazaq halqynyŋ ömır – salty densaulyqqa asa zor män bergen. Atqa mınu önerı jas balany sezımı men denesın jattyqtyrudyŋ basty jäne ortaq dästürıne ainalǧan. Jastaiynan attyq qūlaǧynda oinauǧa beiımdelıp, soǧan tyrysqan. Toǧyzqūmalaq syndy oiyndar adamnyŋ aqyl – oiyn jetıldıruge arnalǧan. Şyǧu tarihy 4 myŋ jyldyq kezeŋdı qamtidy. Qazırgı taŋda elımızdı būl oiyn türınen jeke qauymdastyq aşylyp, är jerde toǧyzqūmalaq üiırmelerı jūmys ısteude.
Qazaq halqy öz ūlttyq qūndylyqtarymen özge ūlttardan özgeşelenıp tūr. Baǧa jetpes osyndai qūndylyǧy bar bızdıŋ el baqytty dep oilaimyn. Özınıŋ qūndylyqtary arqyly ūlttyq bolmysyn saqtap osy künge jetıp otyr. Erteŋgı ūrpaq ūltjandy, otanşyl, patriot bolyp össın desek, osy bastan ata – dästürımızdı ardaqtaudy üiretıp, ūlttyq qūndylyqtardy boiyna sıŋırte bıluımız qajet. Jas jetkınşek ūlttyq qūndylyqtardy boiyna sıŋıre bılse elımızdıŋ erteŋı nūrly bolmaq. Qazaq halqynyŋ bolaşaǧy jarqyn bolary sözsız. Qazaq halqy jel soqqan qūraqtai japyryla bermei, aldaǧy uaqytta özındık daralyǧyn saqtap qalady. Boiyna ūlttyq qūndylyqtardy sıŋıre bılgen adam bolaşaqqa jauapkerşılıkpen qarap, elımızdıŋ eldıgı üşın aianbai qyzmet etetın azamat bolyp ösedı. Ūlttyq qūndylyqtar – ūlt qorǧany. Sondyqtan ūltymyzdyŋ qorǧanyn berık etıp qalau üşın är adam aianbai ter tögıp, öz ülesın qosuy tiıs. Qorǧany myqty elge söz de, köz de ötpeitını belgılı.
Erden Nūrahmet
Almaty oblysy Aqsu audany Qaraşılık auylynda düniege kelgen. Qazırgı taŋda Ş. Uälihanov atyndaǧy Kökşetau memlekettık universitetınde filologiia fakultetınıŋ qazaq tılı men ädebietı mamandyǧynda 3 – kurs studentı
