Amerikandyq önertapqyş. «The Gillette Company» korporasiiasynyŋ alǧaşqy qojaiyny. Jer şary halqyn qauıpsız, qolaily ūstaramen qamtamasyz ete otyryp, özı mol tabysqa kenelgen käsıpker. 46 jasynda käsıporyn aşyp, 49 jasynda millioner bolǧan azamat.
King Kemp Jillett 1855 jyly 5-qaŋtarda Viskonsin ştatyndaǧy Fon-diu-Lak qalaşyǧyndaǧy şved otbasynda düniege keledı. King 4 jasqa tolǧanda olardyŋ otbasy ülken qaladan ülken mümkındık ızdep, Chikagoǧa köşıp keledı.
Ata-anasy on sausaǧynan öner tamǧan şeber, ısker jandar edı. Äkesı Djordj Jillett qolyna tüsken zatty jonyp jetıldırıp üirengendıkten, temırden jasalǧan būiymdar satatyn dükennıŋ iesı boldy. Taǧamnyŋ tür-türın daiyndaityn anasy Lemira Kemp Jillettıŋ reseptısı qazırgı zamanǧa deiın AQŞ ashanalarynda qoldanylyp jür.
Jaŋa qonystaǧy şarualary döŋgelegenmen, 1871 jyly Chikago qalasynda tarihta aty qalǧan äigılı ört bolyp, äkesınıŋ dükenı örtenıp ketedı. Dükennıŋ külge ainaluy janūianyŋ tūrmysyna auyr tiedı.
Köp ūzamai Djordj myrza patent ortalyǧyna qyzmetke alynady, 17 jasar King jergılıktı käsıporyndardyŋ bırıne kommivoiajer (firmanyŋ sauda ökılı) bolyp jūmysqa tūrady. Lemira hanymnyŋ «Aq üidıŋ aspaz kıtaby» atty eŋbegı jaryq körıp, kıtaptyŋ mol satylymy otbasynyŋ tūrmysyn qaita tüzeidı. Osy kezden bastap King Kemp Jillettıŋ aldaǧy otyz jyly kommivoiajer qyzmetınde ötedı. Tıs şūqyǧyştan sabynǧa deiıngı şaruaşylyq būiymdarynyŋ bärın satumen ainalysqan King tek AQŞ-tyŋ tükpır-tükpırın ǧana emes, Europanyŋ bıraz elderın de aralap, ysylǧan, inenıŋ közınen ötetın maman bolyp pısıp jetıledı.
Ömırdegı jeke jetıstıkterıne köŋılı tolmaǧan King Kemp Jillett öndırıstık-ǧylymi jaŋalyqtar aşyp, bırneşe patent ielendı. Porşen ıspettı su qūbyrynyŋ şümegın bıteitın tyǧyn, rezeŋkeden jasalǧan ventil, ekı elektr ötkızgışın oilap tapqanymen, ol jaŋalyqtar Jillettıŋ qolyn qyruar aqşaǧa da, biık abyroiǧa da jetkızbedı. Ol 1891 jyly jūmysyn ştopor men bötelke tyǧynyn öndıretın «Baltimore Seal Company» firmasyna auystyrady. Firma qojaiyny Uiliam Pointer jaŋa qyzmetkerdıŋ eŋbekqorlyǧyn, ızdenısın, tapqyrlyǧyn joǧary baǧalady. Qoǧamǧa asa qajettı dünienı ömırge äkeluge qūmar King Jillettke jaŋa jūmys ornynyŋ tynys-tırşılıgı köp oi saldy. Myna käsıporyn bır ret ǧana qoldanylatyn tyǧyn öndırıp jatyr! Bötelkege kigızılgen tyǧyn bötelke aşylǧan soŋ jaramsyz bolyp, qoqysqa laqtyrylady. Bıraq sonda da tyǧynsyz bötelkenıŋ de, myna firmanyŋ da ajary kırmeidı. Tyǧyn bır sättık būiym bolsa da kompaniia men tūrmystyŋ ajyramas bölıgıne ainalǧan. Eldıŋ qolaiyna jaǧu üşın mäŋgılık generator oilap tabam dep tyraştanudyŋ qajetı joq eken. Bır märte bolsa da adamǧa abyroily qyzmet körsetıp ötetın tauar tauyp şyǧarsaq jetkılıktı! Osy oi onyŋ basynda 1895 jylǧa deiın qainap jürdı.
1895 jyly taŋerteŋ ainanyŋ aldyna kelgen King Jillett kündelıktı paidalanyp jürgen ūstarasynyŋ jüzı mūqalǧanyn baiqaidy. King qolyndaǧy ūstarasyna bajailap qarap, oǧan ömırınde bırınşı ret şyn yqylaspen nazaryn audarady. Jalǧyz jüzdı ötkır pyşaǧynyŋ tübı sapqa bekıtılıptı. Ūstaranyŋ qymbat saby ädemı örnektermen, maida äşekei tastarmen bezendırılgen demeseŋ ejelgı Mysyrda qoldanylǧan köne ūstaralardyŋ formasynan eş aiyrmaşylyǧy joq. Jüzı mūqalǧan saiyn jöndeu ortalyqtaryndaǧy şaryqşylarǧa aparyp, aqşa tölep qairatyp jürgenıŋ... Ebedeisız ūstaramen qyrynam dep betın tılıp alyp jürgender qanşama... «Men bır sekundta özıme qoiylǧan onşaqty sūraqtyŋ barlyǧyna sol sätte bırden jauap tauyp ülgerdım, – dep eske alady keiınnen King Kemp Jillett, – Menıŋ köz aldyma bolaşaq ūstaranyŋ sūlbasy elestei bastady. Būl rasionaldy oilaudan emes, qūştarlyqtan tuǧan jaŋalyq edı».
Jillett köp oiǧa berılmesten qiialyndaǧy josparyn dereu ıske asyruǧa kırıstı. Aldyn ala syzylǧan syzbanyŋ jelısı boiynşa ekı jiegı qairalǧan jūqa bolat taspanyŋ kesındısın (lezvısı) qos plastiktıŋ ortasyna salyp jabystyra qystyrady. Kelesı kezekte būl üş bölşek sūq sausaqtyŋ kölemındei kışkentai tūtqaǧa bekıtıledı. Nätijesınde T ärpı pışındes ūstara düniege keldı. Endı ūstaranyŋ lezvısı mūqalsa, kırlese ony qairamai-aq, tazalaimai-aq alyp tastap, basqasyn auystyra saluǧa bolady. King Jillett jaŋa tuyndysyn körgende arqasynan jük tüskendei «uh» dep bır dem aldy. Alaida jūmysy oidaǧydai tolyq oryndalmapty. Lezvını daiyndau qiynnyŋ qiyny eken. Lezvı ūstaranyŋ almaly-salmaly ūsaq bölşegı bolǧandyqtan, onyŋ özındık qūny tömen, baǧasy arzan bolu kerek. Jūqa, näzık, berık, sonymen qatar qūny arzan bolat temırge qajettılık tudy. Öz üiınde künı-tünı täjıribe jürgızıp, 25 myŋ dollaryn ızdenıske şyǧyndaidy. Däldıkpen jasalynbaǧan eŋbek jemısın bermedı.
King Jillett tehnika salasynyŋ mamany bolmaǧandyqtan, sol salada jürgenderdıŋ aqyl-keŋesıne jügınuge mäjbür boldy. Ol esıgın qaqqan tehnikalyq mamandar mūndai jūp-jūqa bolat temır osy uaqytqa deiın öndırılmegenın, ondaidy daiyndau mümkın emestıgın de aityp, oǧan būl jūmysty tastauǧa keŋes beredı. Eger King Kemp Jillett tehnikalyq mamandyqtyŋ iesı bolǧanda, bastaǧan şaruasyn aiaqsyz qaldyryp keter edı, bıraq ol būl ıske äu basta rasionaldy oilaumen emes, ideialyq şabytpen kelgen edı. Sondyqtan ūstarasynyŋ syzbasy syzylǧan qaǧazdary men ūstarasynyŋ qoldan qūrastyrǧan ülgısın arqalap, ızdenısın jalǧastyra berdı.
Talai ǧylymi instituttar men öndırıs oşaqtarynyŋ tabaldyryǧyn tozdyryp, qoldauşy tappaǧan King jergılıktı aqyly zertteu instituttarynyŋ bırıne baryp, ūstaraǧa lezvı boluǧa jaraityn näzık bolat temırge laboratoriialyq test jürgızudı sūraidy. Ondaǧylar testtıŋ aqysy retınde 250 myŋ dollar talap etkende Jillettıŋ köŋılı su sepkendei basylady. Boston men Niu-Iorktegı arnaiy dükender men metall şaryqtaityn jöndeu ortalyqtary da ümıttı aqtamady. Onyŋ näzık bolat temırdı qalai berık etuge bolady, bolat temır qandai temperaturada şyŋdalady, lezvı maiyrylyp qalmas üşın qandai şaralardy qolǧa alu kerek degen saualdary jauapsyz qaldy. Massachusets tehnologiialyq institutyna barǧanda ondaǧy sarapşylar King Jillettıŋ sūraǧyna ünsız ǧana bastaryn şaiqap işara jasady.
6 jylǧa sozylǧan sandalystan soŋ, oǧan Uiliam Nikerson esımdı jas himik kezıgedı. Alǧaşqyda Nikerson nemqūrailylyq tanytqanymen, bırlesıp jasaǧan bırneşe täjıribeden soŋ, onyŋ qyzyǧuşylyǧy oianady. Ne kerek, osy künı är taly ekı qabat qaǧazǧa oralyp, on taly kıp-kışkentai qorapqa syiyp ketıp, dükenderde satylyp jatqan ötkır lezvınıŋ alǧaşqy ülgısı ekı aidyŋ ışınde daiyndalyp şyǧarylady. Būl 1901 jyl edı. Patentke qol jetkızgen soŋ, sol jyly 28-qyrküiekte «American Safety Razor Company» käsıpornyn tırkeuden ötkızıp, öndırıske qarjy qūiatyn investor ızdeuge köşedı. Öitkenı ekeuı de aqşasyz bolatyn. 1902 jyly kompaniia aty «Gillette Safety Razor Company» bolyp özgeredı. Sauda ökılı retınde 30 jyldyq jūmys täjıribesı bar King Jillett bırneşe investorlardan azyn-aulaq investisiia alyp salǧanymen, onysy tez tügesıledı. Oǧan kompaniiasynyŋ 40% aksiiasyn satyp, investisiia tartuǧa tura keldı. Aksiia satudan tüsken aqşa 5000 dollardy ǧana qūraǧandyqtan, King Jillett jergılıktı ırı syra zauytynyŋ direktory Djon Djoisty 60 000 dollar investisiia qūiuǧa köndıredı.
«Gillette» dep at berılgen ūstaralar 1903 jyldan bastap 5 dollarlyq baǧamen naryqqa jol tartty. Ol zamanda amerikandyqtardyŋ ortaşa jalaqysy 60 dollarǧa teŋ edı. Ūstara men lezvı salynǧan qoraptyŋ syrtyna King Kemp Jillettıŋ suretı basylady. Ūstara men lezvıler öte köp mölşerde şyǧarylǧanymen, jarnama jūmystary naşar jürgızılgendıkten, sol jyly bar-joǧy 51 ūstara men 168 lezvı ǧana satylady. İnvestorlar arasynda degbırsızdık tudy. Al Kingtıŋ özı tūrmysy qiyndaǧandyqtan, baiaǧy firmasyna sauda ökılı bolyp baryp, eskı jūmysyna qaita jegıledı.
Issaparmen Angliiaǧa attanar aldynda ol jeke kompaniiasynyŋ taǧdyryn şeşetın bır kelelı ıstı tyndyrady: qoimada satylmai qalǧan ūstaralar men lezvılerdıŋ jartysyn tūrǧyndarǧa tegın taratyp tastaidy. Keiın Angliiadan oralǧanda jöŋkılıp ūstara men lezvı ızdep jürgen tūtynuşylardy köredı. Söitse tegın ülestırılgen tauarlardy paidalanyp körgennen soŋ, halyqtyŋ būǧan deiın beitanys bolyp kelgen ūstaraǧa degen közqarasy kürt jaqsarypty. Jaŋa önımdı elden el estıp, Jillettıŋ qysyltaiaŋ şaqta jasaǧan jomarttyǧy özıne de, basqaǧa da igılıgın syilady. «Gillette Safety Razor Company» käsıporny 1904 jyly 90 000 ūstara jäne 123 000 lezvı satyp ötkızedı. Kompaniianyŋ satu kölemı 13 million dollarǧa juyqtaidy. Ainaldyrǧan üş jyldyŋ ışınde millioner bolyp şyǧa kelgen King Kemp Jillett marketingtık saiasatqa basa köŋıl böldı. Mäselen, ūstaralardy tegın taratyp, lezvını öte mol köp qylyp öndıredı. Qoldaryna tegın ūstara tigen tūtynuşylar ony paidalanu üşın dükenderdegı lezvılerdı jappai satyp alyp jatty.
Kommersiialyq mamandar «Ilmek pen jem» (qarmaqtyŋ ūşyna qatysty aitylǧan) dep at qoiǧan būl marketingtık ädıs-täsıl bügıngı künı jiı qoldanylady. «Sony» korporasiiasy «Play Station» oiyn baǧdarlamalaryn özındık qūnynan tömen baǧada satqanymen, oiynǧa lisenziia satu arqyly şyǧyndy artyǧymen ötep alady. Printer men köşırme maşinalaryn öndıruşı korporasiialardyŋ tabysynyŋ negızgı bölıgı kartridj ben boiau satudan tüsıp otyrǧany belgılı. Bır ret ǧana paidalanylatyn negızgı tauardy tegın nemese öte arzan baǧaǧa ötkızu arqyly köp ret qoldanylatyn qosymşa tauardy qymbatyraq etıp molynan naryqqa şyǧaru King Jilletten qalǧan dästür bolatyn. King myrzanyŋ özı aitpaqşy «rynokty satyp aluǧa aqşany aiamau kerek». Sonymen bırge ol patentınıŋ merzımın taǧy 17 jylǧa sozdyrady. Ūstara naryǧyna tolyq monopoliia ornatyp, patentın rūqsatsyz paidalanǧandardy zaŋmen qudalaidy. Jillettıŋ kompaniiasy 1906 jyly Germaniia arqyly Europa rynogyna jol aşady.
Bırınşı düniejüzılık soǧys tūsynda King Jillettıŋ kompaniiasynyŋ jūmysy jandandy. 1914 jyly AQŞ Qaruly Küşterınıŋ bas ştabymen arnaiy kommersiialyq kelısımşart jasap, jyl saiyn 1 million ūstara men 32 million lezvını maidanǧa jöneltıp otyrdy. 1917 jyly būl körsetkış eselep ösıp, 3,5 million ūstara men 120 million lezvıge ūlǧaidy. Soǧys aiaqtalǧan soŋ elge oralǧan jauyngerler «Gillette» ūstarasyn erjürek azamattyŋ gigienalyq aspaby retınde baǧalap, kompaniianyŋ ūstaralaryna qūrmetpen qarap jürdı.
O basta patent biurosymen jasalǧan kelısım boiynşa 1921 jyly King Kemp Jillettıŋ patentınıŋ 20 jylǧa belgılengen merzımı aiaqtalatyn edı. Onyŋ patentınıŋ merzımı aiaqtalǧan künnıŋ ertesınde, basqa bäsekelesterı Jillettıŋ ūstarasy men lezvısın öndırıp, naryqqa satuǧa qūqyly boldy. Ol merzımnıŋ aiaqtaluyna alty ai qalǧanda ūstaranyŋ jaŋa ülgısın daiyndap, onyn baǧasyn 1 dollar etıp belgılep (būrynǧy ülgıdegı ūstaranyŋ baǧasy 5 dollar bolatyn), naryqqa taratyp tastaidy. Jaŋa ärı arzan ūstaramen qauyşqan tūtynuşylar King Jillettıŋ kompaniiasyna rekordtyq paida tüsırdı. Patent mezgılınıŋ tügesıluın asyǧa kütken bäsekelester Jillettıkınen arzan ūstara şyǧara almaitynyn sezıp, onymen jarysqa tüsuge jüreksındı. Brendke ainalyp ülgergen King Jillett baǧa belgıleudı de öz paidasyna şeşıp, yryqtandyryp aldy.
King Kemp Jillettıŋ käsıpkerlıkten bölek taǧy bır qyry boldy. Ol adamzat qoǧamyn güldendırudı qiialdady. Osy taqyrypta 1894 jyly «Adamzat tendensiiasy» dep atalatyn kıtap jazady (Ol būdan basqa taǧy ekı kıtaptyŋ avtory). Amerika köşelerındegı yǧy-jyǧy halyqtan, bei-bereket jürgen kölıkterden, qala ışındegı qiqy-jiqy salynǧan öndırıs oşaqtarynan, ekologiialyq las ortalardan şarşaǧan King myrza kıtabynda älemdı basqarudyŋ jaŋa jüiesın ūsynady. Onyŋ oiynşa Amerika halqy Ūly Özender maŋaiynda salynǧan ırı qalalar keşenınde – Metropoliste ömır süruı kerek. Milliondaǧan tūrǧyndarǧa arnap köp qabatty üiler salynady jäne ol üiler Niagara sarqyramasynan öndırılgen energiiamen qamtamasyz etılmek. Qorşaǧan ortany lastauşylar zaŋ jüzınde jazalanyp, al äleumettık saiasat aksionerlık qoǧam türınde jürgızıledı. Qoǧamnyŋ müşelerı bır-bırımen bäsekege tüspei, teŋdei divident alyp otyrady. Bır sözben aitqanda, King Kemp Jillett utopiialyq-urbanizasiialyq sosializmge şaldyqqan adam boldy. Ol armanyndaǧy Metropolistı Arizona ştatyna ornatuǧa niettendı. Ol 1910 jyly Amerika prezidentı Teodor Ruzveltke 1 million dollarlyq ailyq ūsynyp, ony Arizona ştatynda tūrǧyzylatyn Metropoliske prezident boluǧa şaqyrady. Teodor Ruzvelttıŋ oǧan bergen jauaby älı künge deiın tarihta aitylǧan tapqyr söz bolyp esepteledı: «Ūsynysyŋyzǧa qarsy emespın, bıraq men jūrtqa ūstara satyp, özı mūrtyn almaityn adamdardyŋ sözıne senıŋkırei bermeimın» dep sözdıŋ aiaǧyn qaljyŋǧa ainaldyryp jıberıptı. Odan soŋ eks-prezident Uiliam Taftqa qolqa salady. Bıraq ol da ūsynystan bas tartady. Avtomobil magnaty Genri Fordqa ūsynysyn jetkızgende, sūhbattyŋ arty kikıljıŋge ūlasyp, ekı biznesmen renjısıp tarqaidy.
King Jillett bala künınde boiyna sıŋgen adamgerşılıgın qartaiǧanşa joǧaltpady. Ömırınıŋ soŋyna deiın süigen jaryna adal bolyp öttı. Jalǧyz balasyn kompaniianyŋ direktorlar keŋesınıŋ müşesı etıp bekıtedı. At jarysy, iahta saiysy sekıldı oiyn türlerıne de qyzyǧuşylyǧy bolmady. Işımdık ışıp, qyz-qyrqyn quatyn ädetten aulaq jürdı. Älem elderıne saiahattau onyŋ süiıktı ısı boldy. Korporasiianyŋ 25 jyldyq merekesınde «Norvegiianyŋ soltüstıgınen Saharaǧa deiıngı aumaqta «Gillette» ūstarasynyŋ jiı kezdesetının» aityp aǧynan jarylady. Şynynda da, King myrzanyŋ suretı basylǧan ūstara qoraptary onyŋ tırı künınde-aq Antarktidadan basqa qūrlyqtardyŋ bärıne taraǧan. Ol Arizona ştatynan Metropolis tūrǧyzam dep qūlşynyp jürgen tūsta, onyŋ jeke bailyǧy 200 million dollarǧa jetken edı. Qolyndaǧy qarjynyŋ bırazyn korporasiia aksiialaryn investorlarǧa satudan tüsırdı. Kompaniiadaǧy ülesınıŋ azaiuyna bailanysty basşylyq qūramnan da bırtındep şettetıledı. Äitkenmen, formaldy türde korporasiianyŋ qojaiyny bolyp sanaldy.
AQŞ basşylyǧy men ärıptesterın jaŋaşa tırşılık formasyn qūruǧa ilandyra almaǧan King Jillett endı ol ideiany özınıŋ jeke ömırınde ıske asyruǧa bel bailaidy. Kaliforniia ştatynan apelsin alqabyn satyp alyp, arnaiy säuletşı jaldap, ol jerge zäulım üi men saiabaq tūrǧyzady.
Onyŋ ömırınıŋ soŋǧy kezeŋı ūly depressiia jyldarymen tūspa-tūs keledı. King Kemp Jillettıŋ joqtyǧyn paidalanyp, direktorlar keŋesı men menedjerler qūitūrqy saiasat ūiymdastyryp, ony kompaniiadaǧy qalǧan aksiialarynan aiyrady. Qolyndaǧy qarajatyn jyljymaityn mülık naryǧyna sätsız qūiyp, qarjysy ekonomikalyq daǧdarys jyldarynda tügel küiıp ketedı. King Jillett myrza 1932 jyly 9-şıldede apelsin alqabyndaǧy üiınde 77 jasqa jetıp qaitys bolady.
Tüiın
Eger jüz jyl būryn şyǧarylǧan avtomobil men osy künı şyǧarylǧan avtomobildı jäne alǧaşqy telefon ülgısı men qazır qoldanysta jürgen telefondy qatar qoiyp salystyrar bolsaŋyz, aiyrmaşylyq jer men köktei. Al pışını T ärpıne ūqsas ūstaralardyŋ alǧaşqy nūsqasy men soŋǧy nūsqasyn salystyrsaq köp özgeşelık taba almaimyz. Kompiuterizasiia men elektronika damyp, qyrynu qūraldary jan-jaqty jetıldırılse de, tokpen jūmys ısteitın ūstaralar köptep şyqsa da, olar King Kemp Jillett ūsynǧan ülgıdegı ūstaralardy naryqtan älı yǧystyra almai otyr.
Asyl Abai
"Adyrna" ūlttyq portaly
