Qoŋyr tırşılık keşıp jatqan qarapaiym qazaqstandyqtar 2025 jyldan bastap deklarasiia tapsyrmaidy. Sebebı, qazırgı taŋda elımızdegı jüienıŋ barlyǧy derlık sifrlandyruǧa köşken. Iаǧni halyqtyŋ kırısı turaly derekterdı ortaq bazadan onlain aluǧa mümkındık bar. Osydan bırneşe kün būryn Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ükımetke jalpyǧa bırdei deklarasiialaudyŋ kelesı kezeŋın ötkızudı taǧy bır pysyqtaudy tapsyrǧan bolatyn. Nätijesınde Ükımettıŋ bügıngı otyrysynda Qarjy ministrı Mädi Täkiev qarapaiym halyqty deklarasiiadan bosatu turaly ūsynys aitty.
Vedomstvo basşysy, üş kezeŋ aiasynda deklarasiialau jüiesınen 4 million 800 myŋ adamnyŋ ötkenın atap öttı. Onyŋ ışınde memleket qyzmetkerlerı, kommersiialyq ūiymdardyŋ, kvazimemlekettık sektordyŋ basşylary men qūryltaişylary, olardyŋ jūbailary bar. Törtınşı kezeŋde studentter, üi şaruaşylyǧyndaǧy azamattar, zeinetkerler jäne basqa da azamattar deklarasiia tapsyruy tiıs bolatyn. Barlyq derekter qoljetımdı bolǧandyǧyn alǧa tartqan Qarjy ministrı būl şeşımnen bas tartu qajettıgın jetkızdı. Premer-ministr Oljas Bektenov būl ūsynysty qoldap, Qarjy, Ūlttyq ekonomika jäne Ädılet ministrlıkterıne üş kün ışınde zaŋnamaǧa qajettı tüzetuler daiyndap, Parlament qarauyna engızudı tapsyrdy. Bırneşe jyldan berı kün tärtıbınen tüspei özektı bolyp kele jatqan būl mäseleler boiynşa mamandar pıkırın jariialaimyz.
«Salyq mädenietın nyǧaitu kerek»
Qarjyger Bauyrjan Ysqaqov: – Jalpy deklarasiialau - köleŋkelı tabysty tabysty anyqtauǧa baǧyttalǧan tura jol. Bızdıŋ elde deklarasiialau turaly zaŋnyŋ qabyldanǧanyna 14 jyl bolǧan eken. Bırınşı, ekınşı, üşınşı kezeŋderınıŋ ötkenı barşaǧa belgılı. Memlekettık, kvazimemlekettık käsıporyndardyŋ basşylary men olardyŋ jūbailaryna qatysty 4 million 800 myŋnan astam azamattyŋ deklarasiialanǧany mälım, sol arqyly bırşama adamdardyŋ şetelde qanşa aktivterı bar ekendıgı anyqtaldy. Qarajattar memlekettık biudjetke tüstı. Negızınen, būl kezeŋder öz missiiasyn oryndady desek artyq aitqandyq emes. Al endı 8 million halyqty bosatu dūrys şeşım. Sifrlandyrudyŋ arqasynda būqara halyqqa qatysty aqparat qazır qoljetımdı. Qazaqstanda eŋbekke jaramdy halyqty 9,5 million halyq bar desek, sonyŋ 80 paiyzynyŋ ekınşı deŋgeilı bankter aldynda nesiesı bar. Iаǧni tölem qabılettılıgı jaiynda, qanşa kırısı, äielınıŋ kırısı qandai degen aqparattar kerek bolsa ony deklarasiiasyz da memlekettık organdar bankter nemese Halyqqa qyzmet körsetu ortalyqtary arqyly da, basqa da sifrlyq tehnologiialar arqyly aluǧa mümkındıgı bar. Menıŋşe 8 million halyqty bosatudyŋ ar jaǧynda özındık bır negızı bar. Al endı qazır zamanaui sifrlyq tehnologiialar mälımetter bazasy deklarasiia tapsyru qajettılıgın qysqartuǧa öte jaqsy mümkındık beredı. Qazırgı uaqytta azamattar ärtürlı organdarǧa jügıngen kezde özınıŋ jeke säikestendıru nömırın beredı, sol jetkılıktı. Iаǧni onyŋ qandai mülıgı bar ekendıgı tūrady, öitkenı sauda-sattyq jasaǧan kezde satu-satyp alu kezınde, bankke baryp nesie alu kezınde de onyŋ tölem qabılettılıgı turaly mälımetterdıŋ barlyǧy berıledı. Sol üşın zamanaui siofrlyq tehnologiialardyŋ kömegı qazırgı uaqytta Qazaqstanda öte tiımdı bolyp tūr. Öitkenı bızde zaŋ qabyldandy, bankterdıŋ sifrlyq tehnologiia baǧytyndaǧy jūmystary jetıldırıldı. Būl deklarasiialanu toqtap qalady degen söz emes, būl jūmystar jalǧasa beredı. Bızge deklarasiiadan būryn, azamattardyŋ salyq töleu mädenietın qalyptastyru kerek. Mäselen AQŞ tūrǧyndary aitady, «bızde ekı ülken mereke bar, bırınşı tuǧan künı, ekınşısı memleket aldyndaǧy salyǧyn tölegen kün» dep. Olar rasynda osy ekı kündı toilaidy. Būl – amerikandyqtar arasynda salyqtyq mädeniettıŋ öte joǧary därejede qalyptasqanyn bıldıredı. Olar altynşy prezident Bendjamin Franklinnıŋ aitqanyn äzılge qosyp aityp jüredı, «Adam balasyn qūtqarmaityn ekı närse bar: bırı – ölım, ekınşısı - salyq» dep. Damyǧan elder tūrǧyndary salyqty aşyq töleu arqyly öz bolaşaǧymdy qalyptastyryp jatyrmyn dep oilaidy. Sol arqyly erteŋgı künınıŋ tynyş, tüzu bolatynyna senımdı jüredı. Älem boiynşa köbınese osy AQŞ, Europa elderı salyqqa öte jauapkerşılıkpen tiianaqty qaraidy. Bızge osy baǧytty damytu kerek. Tabys taptyq pa, soǧan säikes barlyq tabystardyŋ 42-43 paiyzy salyq retınde tölenetın bolsa, sony uaqytyly töleu kerektıgın tüsınu kerekpız, sol arqyly bızdıŋ ūrpaǧymyz tynyş ömır süretının sezıne bılgende ǧana salyq mädenietı qalyptasady. Onyŋ mehanizmderın mūqiiat qarastyru kerek, aqparat qūraldary, deklarasiialau syndy qūraldardy qoldanyp halyqtyŋ salyqtyq mädenietın nyǧaita tüsuımız qajet.«Qarjylyq jauapkerşılıktı qūptaimyn»
Ekonomist Rasul Rysmambetov:– Ortaq delarasiialaudan bosatu respublika halqynyŋ, demek, jeke tūlǧalardyŋ 90%-dan astamyna äser etedı. Deklarasiialau jūmystary belgılı bır sanattaǧy tūlǧalar üşın saqtalynady. Olar: QR tysqary jerlerde aktivterı bar, bır jyl ışınde qūny 20 myŋ AEK, eseptesek, 74 mln teŋgeden astam somaǧa satyp alular jasaǧandar, derbes salyq salynatyn tabys alǧandar bolyp tabylady. Būl köptegen tūlǧalardyŋ qarjylyq jauapkerşılıgın küşeitedı. Menıŋşe, jappai deklarasiia köleŋkelı tabysty köru jäne ony azaitu üşın tiımdı qūral bola alady, sebebı azamattardyŋ tabysy men mülkı turaly mälımetterdı aşyq türde jariialau olardyŋ zaŋdy kırısterın esepteuge jäne salyq töleu jüiesıne qatysuyn küşeituge mümkındık beredı. Bıraq, qazırgı Qazaqstan sifrlandyru salasynda köşbasşy bolǧanymyzdy eskersek, jappai deklarasiia jüiesın tiımdırek jäne ünemdırek täsılmen jüzege asyru mümkındıgı bar. Zamanaui sifrlyq tehnologiialar men mälımetter bazasy deklarasiiany tapsyru qajettılıgın qysqartuǧa jol aşyp otyr. Memlekettık derekter bazalary arqyly qajettı aqparatty avtomatty türde jinau men öŋdeu köleŋkelı tabys pen salyq töleuden jaltaru mäselesın şeşudıŋ oŋtaily joly boluy mümkın. Būl azamattarǧa jyl saiyn deklarasiia toltyrudan tuyndaityn stresstı azaityp, memlekettık resurstardy ünemdeuge kömektesedı. Azamattardyŋ salyq töleu mädenietın damytu üşın deklarasiia maŋyzdy oryn alady, sebebı ol azamattardy qarjylyq jauapkerşılıkke üiretedı jäne qoǧamda zaŋǧa baǧynuşylyqty küşeitedı.
«Adaldyq pen aşyqtyq boluy tiıs».
Ekonomist Iliias İsaev:
Jalpyǧa ortaq deklarasiia tapsyru tūjyrymdamasy osydan 14 jyl būryn qabyldanǧan bolatyn. Odan berı qanşama uaqyt öttı, Qazaqstanda auqymdy özgerıster oryn aluda, atap aitsaq, sifrlandyru ısı, bankterdıŋ qyzmetı qaryştap damyp kettı ǧoi. Mälımetter bazasy ortaq bolǧandyqtan aşyqtyq qalyptasa bastaidy. Bärı qoljetımdı aşyq bolǧandyqtan törtınşı kezeŋdı ötkızudıŋ män-maŋyzy bolmai qalǧan siiaqty. Negızınen deklarasiia arqyly köleŋkeli ekonomikamen küresti küşeitu qajettiligi tuyndady. Sebebi äli de bolsa aqşany şetel asyru toqtamai tūr jäne Qazaqstan azamattarynyŋ şeteldegi aktivteri turaly mälimetterı jasyryn bolyp, olar salyq saludan tys qalyp otyr. Būrynǧy kezde bai-manaptar zaŋsyz dünie-mülkın, üi-jailaryn, biznesterın tuystarynyŋ atyna jaza salatyn. Qazırgı kezde zamanyna qarai türlı qulyq-sūmdyqtar paida boldy, jaǧdai basqaşa, Dubaidan, Baliden villa satyp alady, odan qalsa offşorǧa ketedı, kriptovaliuta syndy ädıster şyqty, būl örıstı memleket baqylai almaidy, qanşa tapty, qaida jıberdı, ol qadaǧalaudan tys qalyp jatyr. Osy jaǧyn qolǧa alǧan dūrys. Dünie-mülkıŋ üşın, qoldanyp jatqan jerıŋ üşın, jasaǧan saudaŋ, tapqan paidaŋ üşın salyq töleu qalypty närse ekendıgın köpşılık tüsıne bermeidı, oǧan sauattylyq kerek siiaqty. Salyq töleuden jaltarǧan azamattarymyz memleketke orasan zor şyǧyn keltırıp jatyr. Taǧy bir aitylatyn mäsele, kvazimemlekettik sektordyŋ qyzmetkerleri memlekettik biudjettiŋ akşalaryn jalaqyǧa bonus dep jügensiz jūmsau ädetke ainalǧan, «äi deitin äje jok, qoi deitin qoja joq» degen osy. Būl da memlekettik biudjettiŋ aqşasyn öndirispen bailanystyrmai bosqa jūmsaudyŋ joly, biudjettiŋ şyǧynyn ösiredi. Menıŋşe, barlyq salada aşyqtyq, adaldyq boluy tiıs. Būl Ädılettı Qazaqstandy qūru boiynşa naqty qadamdar bolyp tabylady. Salyq töleu būl jazalanu emes, būl mındettı närse. Būl rette qarapaiym halyqtan görı, köl-kösır tabysyn jasyratyn azamattardyŋ mäselesın bırınşı qolǧa alǧan jön.
Meruert Raiym
