Sovet odaǧy ydyraǧan soŋ Belarus, Qazaqstan jäne Ukraina özderınde saqtalǧan sovettık joiqyn qarudan öz erkımen bas tartty. Būl sol kezde oŋ äreket retınde halyqaralyq qoldauǧa ie bolǧan. Alaida Reseidıŋ Ukrainadaǧy soǧysy bügınde būl mäselenı basqa qyrynan qarastyruǧa itermeleidı.
Osydan 30 jyl būryn, 1994 jylǧy 5 jeltoqsanda Budapeştte ötken jiyn barysynda Belarus, Qazaqstan jäne Ukraina iadrolyq arsenalynan öz erkımen bas tartyp, AQŞ, Ūlybritaniia, Fransiia, Qytai jäne Resei osy elderdıŋ qauıpsızdıgıne kepıldık berdı.
Būl turaly mäselenı VVS arnasynyŋ diplomatiialyq şoluşysy Pol Adams bügıngı geosaiasi jaǧdai tūrǧysynan qarastyryp kördı.
«MAŊYZDY QADAM» DA QATELIK PE?
Joiqyn qarudan öz erkımen bas tartu sol kezde halyqaralyq arenada maŋyzdy qadam retınde tanyldy.
«Būl üş elge bergen qauıpsızdık kepıldıgı boiynşa mındettemelerımız olardyŋ täuelsızdıgıne, egemendıgıne jäne aumaqtyq tūtastyǧyna adaldyǧymyzdy körsetedı», – dep mälımdegen edı sol kezde Budapeştte AQŞ prezidentı Bill Klinton.
Aspan sūp-sūr. Töŋırek qar jamylǧan. Qyrǧi-qabaq soǧysy däuırınen qalǧan sūr-jasyl qarular Ukrainadaǧy keŋestık däuırdı eske salady. Raketalar, ūşyru qondyrǧylary men tasymaldauşylar – Keŋes Odaǧynyŋ iadrolyq baǧdarlamasyn äzırleude maŋyzdy röl atqarǧan kezdegı Ukrainany beineleitın eskertkışter. Būl baǧdarlamalar odaqtyŋ soŋǧy qorǧanys şebı edı.
Jartylai aşylǧan beton-metall qaqpaq astynan ülken qūrlyqaralyq ballistikalyq zymyrannyŋ (QBZ) maketı körınedı. Bıraq būl zymyran tek maket qana, ol jarylyp, kögerıp ketken. Būl şahtaǧa 30 jyl boiy qoqys tolǧan. Ukrainanyŋ ortalyq bölıgındegı Pervomaisk qalasynyŋ janyndaǧy būl keŋ baza bügınde muzeige ainalǧan.
1990-jyldardyŋ basynda Ukraina täuelsızdık alyp, Mäskeudıŋ yqpalynan şyqqan kezde Kiev iadrolyq qarudan bas tartty. Alaida, Reseidıŋ basyp kıruınen keiın üş jylǧa juyq uaqyt ötken soŋ jäne Kiev odaqtastary arasynda soǧystan keiın Ukrainanyŋ qauıpsızdıgın qalai qamtamasyz etu kerektıgı turaly naqty kelısım bolmaǧandyqtan, köpşılık būl şeşımdı qatelık dep sanai bastady.
KSRO iadrolyq arsenalynyŋ üşten bırı Ukrainanyŋ aumaǧynda ornalasqan edı.
«RESEIGE DE SOLAI SENDIK QOI...»
Harkov äskeri uchilişesınıŋ jas tülegı Aleksandr Suşenko ekı jyldan keiın, Ukrainadaǧy iadrolyq qorlardy paidalanudan şyǧaru prosesı bastalǧan kezde, Pervomaiskıge kelgen. Ol zymyrandardyŋ şyǧaryluyn jäne şahtalardyŋ jaryluyn baqylaǧan. Qazır ol būrynǧy bazaǧa qaita oraldy. Bıraq būl joly muzei kuratorlarynyŋ bırı retınde.
Soŋǧy 10 jyl boiy Reseidıŋ Ukrainaǧa jasaǧan qasıretterıne jäne halyqaralyq qauymdastyqtyŋ ony toqtata almauyn nemese toqtatqysy kelmegenıne qarap Aleksandr iadrolyq qarudy joiu qatelık boldy degen qorytyndyǧa kelgen.
«Qazırgı Ukrainadaǧy oqiǧalarǧa qarap, jeke öz basym barlyq iadrolyq qarudy tolyq joiu qate boldy dep oilaimyn. Bıraq būl saiasi mäsele edı. Joǧarǧy basşylyq şeşım qabyldady, al bız tek būiryqty oryndadyq» - deidı Aleksandr.
Ol kezde mūnyŋ bärı öte qisyndy bolyp körındı. Eşkım 20 jyldan keiın (Mäskeu 2014 jyly Qyrymdy anneksiialady) Resei Ukrainany basyp alady dep oilamady.
«Bız aŋǧal boldyq, bıraq bız senım arttyq. Ūlybritaniia men AQŞ, keiın Fransiia bızdı qoldaǧan kezde būl jetkılıktı dep oiladyq. Reseige de solai sendık qoi», - deidı 1994 jyly Ukrainanyŋ Ūlybritaniiadaǧy elşısı bolǧan Sergei Komisarenko.
Keŋestık bilık qūrsauynan qaljyrap şyqqan el üşın joiqyn qymbat iadrolyq arsenaldy saqtau ideiasynyŋ sonşa maǧynasy joq siiaqty körıngen.
«Nelıkten iadrolyq qarudy öndıruge nemese saqtauǧa aqşa jūmsau kerek, eger ony önerkäsıptı damytu, örkendeu üşın paidalanuǧa bolatyn bolsa?» -deidı Komisarenko.
«SOǦYSTA JEŊILIP BARA JATSAQ...»
1994 jylǧy taǧdyrşeştı kelısımnıŋ mereitoiynda Ukraina taǧy da öz ūstanymyn jetkızuge tyrysuda.
Ötken aptada Briusselde ötken NATO syrtqy ıster ministrlerınıŋ kezdesuınde Ukraina syrtqy ıster ministrı Andrei Sibiga Budapeşt memorandumynyŋ köşırmesı salynǧan jasyl papkany sermep tūryp:
«Būl qūjat ukrain qauıpsızdıgın de, transatlantikalyq qauıpsızdıktı de qamtamasyz ete almady. Bız mūndai
Ukraina syrtqy ıster ministrlıgınıŋ mälımdemesınde Budapeşt memorandumy «strategiialyq qauıpsızdık mäselelerınde qabyldanǧan şeşımderdıŋ oraşolaqtyǧyn körsetetın eskertkış» dep ataldy.
Qazır Ukrainanyŋ jäne onyŋ odaqtastarynyŋ aldynda tūrǧan mındet – eldıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etudıŋ basqa jolyn tabu. Prezident Vladimir Zelenskii üşın būl sūraqtyŋ jauaby äldeqaşan anyq.
«Bızdıŋ qauıpsızdıgımızdıŋ eŋ jaqsy kepılı – NATO. Bız üşın EO jäne NATO-men bolaşaq – prinsiptı mäsele», - dedı ol jeksenbı künı taǧy da qaitalap.
Zelenskiidıŋ Batys aliansyna müşelık qana Ukrainaǧa onyŋ ülken ärı jyrtqyş körşısımen bırge ömır süruge mümkındık beredı degen jiı, jıgerlı mälımdemelerıne qaramastan, NATO müşelerı arasynda būl mäselege qatysty kelıspeuşılıkter älı de bar ekenı anyq.
Keibır müşelerınıŋ qarsylyǧyna qaramastan NATO äzırge Ukrainaǧa bolaşaq müşe bolu jolynyŋ aiqyn ekenın mälımdegenımen, naqty bır merzımdı belgılegen joq.
Sonymen qatar, Ukrainanyŋ odaqtastary Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧysta beibıtşılıktı tek küş körsetu arqyly ǧana qamtamasyz etuge bolady dep sanaidy. Būl Ukrainaǧa mümkın bolatyn beibıt kelıssözder aldynda eŋ tiımdı ūstanymda boluǧa mümkındık beredı. Al mūndai kelıssözderdı keler jyly Donald Tramp bastaidy dep boljanuda.
«Ukrainaǧa äskeri qoldauymyz qanşalyqty küştı bolsa, olardyŋ kelıssözder üstelındegı pozisiiasy da sonşalyqty myqty bolady», – dep mälımdedı seisenbı künı NATO bas hatşysy Mark Riutte.
Donald Tramptyŋ Ukrainaǧa qatysty ūstanymy qandai bolatyny äzırge belgısız. Sondyqtan AQŞ pen Germaniia siiaqty negızgı äskeri kömek jetkızuşıler retınde Tramp qyzmetke kırıskenge deiın Ukrainaǧa jaŋa ırı tehnika partiialaryn jıberuge asyǧuda.
Bolaşaqqa köz jügırte otyryp, keibır ukraindyqtar özın-özı qorǧauǧa baisaldy qaraityn el üşın iadrolyq qaruǧa qaita oralu mümkındıgın joqqa şyǧaruǧa bolmaidy dep boljaidy. Äsırese, eŋ maŋyzdy odaqtasy – AQŞ jaqyn bolaşaqta senımsız serıkteske ainaluy mümkın degen qauıp bar.
Söitıp otyryp qaraşa aiynda Ukraina şeneunıkterı qorǧanys ministrlıgı qūjatynda qarapaiym iadrolyq qūrylǧyny bırneşe ai ışınde äzırleuge bolatyny aitylǧany turaly mälımdemelerdı joqqa şyǧardy.
Qazırgı uaqytta būl mäsele kün tärtıbınde joq ekenı anyq. Bıraq qorǧanys ministrınıŋ būrynǧy orynbasary Alina Frolova būl aqparat kezdeisoq taralmaǧan dep esepteidı.
«Būl nūsqa Ukrainada sarapşylar arasynda talqylanyp jatqany anyq. Eger bızge qoldau joq ekenın jäne soǧysta jeŋılıp bara jatsaq, ärı halqymyzdy qorǧauymyz qajet bolsa, menıŋ oiymşa, būl da bır qolǧa alynatyn nūsqa bola alady», - deidı Frolova.
«JAU JOQ DEME JAR ASTYNDA...»
Iаdrolyq qarudyŋ bolaşaqta Pervomaisk maŋyndaǧy qar basqan jazyqtarǧa qaita oraluyn elestetu qiyn. Bazadaǧy 30 metr tereŋdıktegı şahtalardyŋ tek bıreuı ǧana zaqymdalmai, 1979 jyly aiaqtalǧan kezdegı qalpyn saqtap qalǧan. Būl iadrolyq soqqyǧa tötep beru üşın salynǧan myqty bekınıs. Ol auyr bolat esıktermen jäne bazanyŋ qalǧan bölıkterımen bailanysatyn jerasty tunnelderımen jabdyqtalǧan.
Tömendegı şaǧyn ärı tar komandalyq punktke tek odan da tar lift arqyly jetuge bolady. Ol jer qūrlyqaralyq ballistikalyq zymyrandardy ūşyru turaly şifrlanǧan būiryqtardy qabyldau, şifrdy aşu jäne oryndau üşın arnalǧan.
Zymyran ūşyruǧa maşyqtanǧan būrynǧy injener Aleksandr Suşenko operatorlardyŋ kılttı qalai būryp, (qyzyl emes, sūr) tüimenı basqanyn körsetıp, keiın Gollivud stilındegı jahandyq iadrolyq soqqylarmen almasu videosimuliasiiasyn körsettı. Būl körınıs säl külkılı körıngenımen, oi salarlyqtai.
Aleksandrdyŋ aituynşa, eŋ ırı qūrlyqaralyq ballistikalyq zymyrandardan qūtylu aqylǧa qonymdy şeşım boldy. 1990 jyldardyŋ ortasynda Amerika jau bolmaǧan edı.
Alaida Ukrainanyŋ iadrolyq arsenaly 100-den 1000 şaqyrymǧa deiıngı qaşyqtyqty qamtityn ärtürlı taktikalyq qarudy da qamtydy.
«Körıp otyrǧanyŋyzdai, jau jar astynan şyǧa keldı. Elımızdıŋ qauıpsızdık kepıldıgın qamtamasyz etu üşın bırneşe ondaǧan taktikalyq iadrolyq oqtūmsyqtardy qaldyruǧa bolar edı», - deidı ukrainalyq äskeri maman.
