Jalpy, halqymyzda «Jeti atasyn bilmegen –jetesiz», «Jeti atasyn bilgen jetimdik kórmeıdi», «Jeti atasyn bilgen ul jeti jurttyń qamyn jer» degen sekildi sózder bar. Al onyń mán-maǵynasyna tereńdep úńildik pe? Endeshe ol týraly bir sátke oılanǵanymyz abzal. Sebebi, jeti atanyń bıologııalyq ǵylymı negizi boıynsha (áke men shesheniń qan tegi ortaq, teń bólingen jaǵdaıda) áke qany balaǵa 50 paıyz, nemerege — 25, shóberege — 12,5, shópshekke — 6,25, nemenege — 3,125, týajatqa — 1,56, júrejatqa — 0,78 paıyz darıtynyn, odan keıingi segizinshi urpaq jekjattyń úlesine eshteńe tımeıtinin bilgen qazaqtyń bir kindikten taraǵandarǵa jetinshi urpaqqa deıin qyz berisip, qyz alysýyna tyıym salýy týystyq qan aralasyp tuqym buzylýdan, tektik-genetıkalyq qasıetter joıylyp, urpaqtyń azǵyndaýynan saqtandyrý bolatyn.
Jaqynda bir joldas jigitim: — Osy biz syǵan bolyp bara jatyrmyz-aý. Óıtkeni, úılenip jatqan jas jubaılardyń eń ári degende qudashalyq týystyǵy bolyp shyǵady. Tipti aǵaly-qaryndastylardyń bir-birine ǵashyqtyq sezimderin bildirip júrgenin de kórip júrmiz, — degen edi. Rasynda da solaı emes pe? Oǵan Gúlmıra esimdi qurbymnyń óz basynan ótken myna bir oqıǵasy álginde aıtqan joldasymnyń sózine mysal bolatyndaı.
Sonymen Gúlmıra osydan biraz buryn Jánibek esimdi jigitpen júrgen. Iaǵnı tarıhtaǵy Qozy Kórpesh-Baıan sulý sekildi ekeýiniń ǵashyqtyq mahabbaty tutanǵan. Ekeýi bir-birin jaqsy kórgeni sonsha, «ómirimizde ekeýmiz máńgi-baqı qol ustasyp ótemiz» dep bir-birine sert beredi. Alaıda, ekeýiniń týǵan ólkesi alaqandaı aýyl ǵoı. Kimniń kimge qalaı jaqyndyǵy baryn bes saýsaqtaı biledi. Bilmese, surap alý qıyn emes. Bir kezdeskende dostarynyń biri Gúlmıraǵa «Jánibek seniń aǵań ǵoı» dep aıtyp qalady. Mine, sodan bastap Jánibek pen Gúlmıranyń arasyna syzat túsedi. Oǵan sebepshi bolǵan jaı ekeýiniń úsh atadan qosylatyn týystyǵy.
— Ony Jánibek bilgen. Bile tursa da men qaramaı ketedi dep aıtpaı júrgen. Ol týraly sheshemnen surap edim: «Ras, kezinde atalarymyz aralasty. Biraq, keıinnen qol úzip ketti» degendi aıtty. Sóıtip, Jánibek ekeýmizdiń aramyz solaı úzildi. Ol basqa qyzǵa úılenip, otaý qurdy. Desek te, ol kúnde telefon soǵyp, habarlasyp turady. Men de ol soqpaı qalsa, «ne bolyp qaldy eken» dep elegizımin. Tipti, keıde saǵynamyn. Ony eshqashan umyta alar emespin. Basqa jigitke qaraýǵa zaýqym soqpaıdy. Keı ýaqytta ne isterimdi bilmeı dal bolamyn — deıdi ol.
Mine, bul bir qaraǵanda tek Gúlmıranyń basyna jazylǵan taǵdyr bolyp kóringenmen, ómirdi barlaǵan adamǵa ózekti máseleniń biri ekenine kúmán joq. Óıtkeni, qazirgi tańda jeti atasyn bilmeı mahabbattyń shyrmaýyna iligip, bastaryna problema tilep alyp jatqan órimdeı jas jigitter men qyzdar qanshama?! Kerek deseńiz, bile tursa da qyzbalyqqa salynyp, «júrekke ámir júrmeıdiniń» kebin kıip júrgender de kezdesip jatady. Sonda buǵan kim kináli? Qoǵam ba, álde qandastaryn tanystyrmaǵan ata-ana ma?
Jalpy, halqymyzda «Jeti atasyn bilmegen — jetesiz», «Jeti atasyn bilgen jetimdik kórmeıdi», «Jeti atasyn bilgen ul jeti jurttyń qamyn jer» degen sekildi sózder bar. Al onyń mán-maǵynasyna tereńdep úńildik pe? Endeshe ol týraly bir sátke oılanǵanymyz abzal. Sebebi, jeti atanyń bıologııalyq ǵylymı negizi boıynsha (áke men shesheniń qan tegi ortaq, teń bólingen jaǵdaıda) áke qany balaǵa 50 paıyz, nemerege — 25, shóberege —12,5, shópshekke — 6,25, nemenege — 3,125, týajatqa —1,56, júrejatqa — 0,78 paıyz darıtynyn, odan keıingi segizinshi urpaq jekjattyń úlesine eshteńe tımeıtinin bilgen qazaqtyń bir kindikten taraǵandarǵa jetinshi urpaqqa deıin qyz berisip, qyz alysýyna tyıym salýy týystyq qan aralasyp tuqym buzylýdan, tektik-genetıkalyq qasıetter joıylyp, urpaqtyń azǵyndaýynan saqtandyrý bolatyn.
Soǵan saı, ǵalym Shynaı Rahmetuly barshamyzǵa aıan jeti-on ata uǵymyn tereńdetip, ózge eshbir halyqta joq, bir kindikten taraǵan tórt tekti, býyndy (babalar, atalar, nemere aǵaıyn jáne qalys aǵaıyn) jıyrma eki urpaqtyń ataýyn tizedi. Olar eń túpki kózden bastalǵanda bylaısha satylanady: 1.Tuqııan, 2.Tórkin, 3.Tektik, 4.Baba (Babalar), 5.Áz ata. 6.Ata. 7. Áke (atalar). Ákeden keıingi urpaqtardyń satyly jalǵasy: 8.Bala, 9.Nemere, 10.Shóbere, 11.Shópshek. 12. Óbere (nemere aǵaıyn) 13. Týajat. 14. Júrejat, 15. Jekjat. 16. Juraǵat. 17. Jamaǵat. 18.Órken. 19.Áýlet. 20.Záýzat. 21.Jaran. 22.Qalys (Qalys aǵaıyn). Demek, halqymyz jeti atalyqqa úlken mán berip, jıyrma eki urpaqty atalǵandaı etip jiktegende ony álginde aıtqan maqal-máteldermen túıindegen. Onymen qosa, halqymyzdyń kimnen kim órbigenin «shemishkishe shaǵyp» beretini de sodan bolsa kerek. Sondyqtan árbir ata-ana uly men qyzyna tálimdi tárbıesimen birge jeti atasyn bilýdi de úıretkeni jón. Árıne, qazirgi tańdaǵy biren-sarany bolmasa, áke-sheshelerdiń kópshiligi-nen, ókinishke oraı, «jeti atamyzdy bilmeımiz» degen jaýap estımiz. Saıyp kelgende, ata-analar balalaryna jeti atasyn bildirtýi kerek-aq. Oǵan sebep, zańda da solaı kórsetilgen. Máselen, Ádilet departamentindegi mamandardyń aıtýynsha, bir ata men bir anadan taraǵan nemese týystar arasynda tolyqqandy jáne tolyq emes (ákesi bir, sheshesi bólek, sheshesi bir, ákesi basqa) aǵaly-iniler men apaly-sińliler nekege tura almaıdy.
Búginde kimniń kimnen taraǵany haqynda rý-rýǵa bólingen shejire kitaptar shyǵyp jatyr. Munyń, aınalyp kelgende, jeti atasyn bilýge septesetini málim. Buǵan dinı turǵyda baǵa beretin ımamdar qosylady. Óıtkeni, olardyń túsindirýinshe, paıǵambarymyzdyń «Súıgen jaryńdy áriden tańda» degen hadısi de bar kórinedi.
Iá, «Adamdar arasyndaǵy sulýlyqty saqtaýdyń eń basty joly — qandasyna úılenbeý» deıdi dańqty batyr, jazýshy Baýyrjan Momyshuly. Olaı bolsa, qalaı bolǵanda da, jeti atadan aspaı qyz alyspaǵan babalar tektiligin joǵaltpaǵanymyz durys. Sebebi, babalar tektiligi — búgingi ultymyzdy ulyqtaıtyn, qanymyzdyń tazalyǵynyń aıǵaǵy. Ony búgingi medıına da dáleldep otyr. Sondyqtan osy kúngi jas urpaq bul máselege úlken túsinistikpen qaraýy qajet.
Baýyrjan SISENOV,
Atyraý qalasy,
«Altyn Orda»
