Kez kelgen halyqtyŋ folkloryndaǧy özındık erekşelıgı sol halyqtyŋ ömırı ärı tūrmys-tırşılıgımen, qoǧamdyq jäne mädeni damuymen tyǧyz bailanysta ekenı dau tudyrmaidy. Qazırgı taŋda älı öz zertteuşısın kütıp jatqan folklordyŋ ülken ekı salasy bar: olar – matematikalyq jäne türme folklory.
Folklordy tar auqymda auyzşa şyǧarmaşylyq dep qana aluşylyq TMD men resei ǧylymynda keŋ oryn alsa, folklordy keŋ auqymda qamtu älem folkloristikasynda erteden ornyqqan. Bız tek soŋǧy konsepsiiany qūptaimyz. Folklordaǧy sinkretizm dınnıŋ, önerdıŋ, bılımnıŋ tūtastyǧy negızınde qarastyryluy kerek. Qazır hazaq folklorynyŋ baiyrǧy ökılderı esebınde: baqsy, sal-serı, öleŋşı t. b. ǧana qarastyrylynyp, halyq folklornyŋ basqa ökılderı: juşy, esepşı, toǧyzşy, arestant hikaiatşy, dıni uaǧyzşy, tolǧaqşy t.b. onşa nazarǧa alynyp arnaiy zertteu obektısıne ainalmai keledı.
Folklordaǧy onyŋ bütkıl şynaiy tabiǧatyn aiqyndaityn basty da, negızgı faktor – onyŋ qoǧamdyq qyzmetı, ömırlık nysany. Bız folklordy ömırdı amaliattyq-ideologiialyq jaǧynan ruhani-materialdyq igeru tūrǧysynan körkem de, zattyq taŋbalyq tanu amaly dep bılemız. Öitkenı, folklor qai jaǧynan alǧanda da, ömırdı etnikalyq, ūlttyq ideialyq paiymdau ekenı, äuelı, rulyq, keiın kele, öz kezegımen taipalyq, halyqtyq köp satyly, köp qatparly dünietanym auqymynda alaş jūrtynyŋ är kezeŋdegı özın qorşaǧan ortany, tabiǧatty, şyndyqty, materialdy-ruhani igılıkterdı jeke etnikalyq top, etnos tūrǧysynan öz däuırıne sai sol kezeŋ perezentı retınde tap basyp tüstei bıluın, ūlt folklory özınıŋ är däuırdegı sılemınen sezdırıp otyrady. Äŋgıme osyny ǧylymi zerdelılıkpen tüsıne bılu, qoǧam tarihynyŋ qai däuırınde alaş folklory üşın basty maqsat, basty nysana ne bolǧandyǧyn ǧylymi tūrǧydan obektivtı türde aiqyndap aluda. Är folklor salasynda qai funksiianyŋ (seiıldık, tanymdyq, ideologiialyq, tärbielık, estetikalyq t.t.) maŋyzdy bolǧanyn däuırıne sai aiyryp alu – eŋ bır özektı de, tolǧaqty mäsele. Jalpy, köp funksiialyq – folklorǧa tän qas sipat.
XIXǧ. soŋyna deiın matematikalyq folklorda yqtimaldyq teoriiasyna negızdelgen köne qūmar oiyny därtıkem (tört qūmar) seiıldık funksiiada üstem pozisiiaǧa ie bolyp, «paqyr», «batyr», «oqşantai laqtyrys» söz qoldanystary belgılı bır äleumettık ortada (qūmarpazdar arasynda) käsıbi leksikada (argoda) keŋ qoldanys tapsa, Blek-Djek (jiyrma bır) qazaq arasynda dendep ene bastaǧanda, iaǧni XX ǧasyr basynda 52 kartanyŋ kombinasiialyq ornalasuyndaǧy figuralarǧa qazaqi ataular: «Tūz», «Şal», «Mätke», «Saldat» dep berılse, ondaǧy oiyn tärtıbı men erejesıne orai: «Bäŋkı», «Kön», «Bäŋkışı», «Şytyr»♣, «Qiyq»♦, «Balta»♠, «Taban»♥, «Mäş» sözderı men «Qyzylaiyr»♥, «Bop»♦, «Kıreş»♣, «Qarǧa»♠, «Tapan»♥, «Tüie»♠ dialektılerın tıldık ainalymǧa engızdı.
Matematikalyq kommersiialyq emes üstel oiyndary «Üiırmek» (erejesı men oinau tärtıbın «Semei taŋynyŋ» 2002 jylǧy 24 qazandaǧy sanynda jariialaǧanbyz), «Qamaq» XIXǧ. soŋynda tek atauy ǧana bızge jetıp, erejesı men tärtıbı mülde ūmytyldy.
Folklorlyq dästür aiasynda tälım-tärbie alǧan halyq ökılı öz köŋılın ekı türlı jolmen köteredı: 1) sauyq; 2) oiyn. Sauyq – öner folkloryna jatsa, oiyn – sinkrettılıgı basym matematikalyq folklorǧa (oiynnyŋ būǧan jatpaityn tegı bölek türlerı de bar) tän.
Matematikalyq folklordyŋ tüp törkınıne tereŋ boilaityn bolsaq, alǧaşqy qauym adamynyŋ oilauyndaǧy arhetiptık logikalyq matematika elementterı san magiiasyna negızdelgen ūǧym-tüsınıkterdı ömırge äkelıp, adam taǧdyryna tıkelei äser etetın sandyq «psihologiialyq üreidı» (Fransiiada qala köşelerı 13 sanymen taŋbalanbaidy) tudyrdy. Mysalǧa, «Er Töstık» ertegısındegı 9 syrǧany qatar ılmeu etnografiialyq körınısı – anahandyq däuırdegı (termin – M.Būlūtaidıkı) sannyŋ erekşe kärıne ūşyrap qalmaudan qorqudyŋ arhetiptık «ūjymdyq sana» körınısın tanytatyn situasiialyq epizod.
9 ben 41 sany matematikalyq folklorǧa negızdelgen «toǧyz qūmalaq» pen «qūmalaq aşu» dıni räsımın düniege äkelıp, adamdardyŋ 41 qūmalaqtyŋ tüsuıne orai öz taǧdyryn boljatuy künı bügınge deiın jalǧasyp keledı, al, onyŋ tüp törkınınde baǧzytürkılık «sanǧa syiynu» dästürı jatqanyn onşa elei bermeimız.
Ǧylymi ömırdegı bır qyzǧylyqty ärı erekşe nazar audarudy kerek etetın faktı akademik Älkei Marǧūlan öz şäkırtterımen bolǧan sūhbattarynyŋ bırınde äigılı grek oişyly Pifogor özınıŋ «sandyq filosofiiasyn» saqtardyŋ mädenietınen alǧandyǧyn aityp ketken eken. Pifogordyŋ – ǧylymi älem jeke oişyldyǧyna telıp jürgen «sandyq filosofiiasy» – öz törkının san magiiasyn ömırlık kredo etıp kelgen türkılerden şyqqandyǧy aitpasa da belgılı bolyp tūr emes pe?
Şyǧys Qazaqstandyq ǧalym T.Zäkenūly özınıŋ «Tian-Şan tauynyŋ köne türıkşe atauy» maqalasynda, tügeltürıkşıl (termin – Q.Şaiahmetūlynıkı) türık jazuşysy Fatih Atsyz özınıŋ romandarynda Ǧūndardyŋ b.d.b. III ǧasyrlarda Huanhe şalmasynan aiyryluyn bırı – ǧylymi tūrǧydan, ekınşısı – ädebi auqymda söz etedı. Qytaidyŋ qan aralastyru saiasaty kesırınen qytailanǧan türkıler arasynan şyqqan oişyl Chjan-Şen (1167-1230) türkılık san magiiasyn Aziia topyraǧynda qaita tırılttı. Onyŋ Şu (san) filosofiiasynda «san älemdı bileidı» degen tūjyrym tüiındeledı. Osynyŋ özı türkı matematikalyq folklorynyŋ ǧalamdyq filosofiialyq oi damuynda özınıŋ älemnıŋ är şalǧaiyna qalai äser etkendıgınen habar berıp tūrǧan joq pa? Türkılık logikalyq oilauǧa negızdelgen şyndyq bolmysqa degen sandyq qatynas M.Äjı eŋbekterınde söz etıletın bır kezderı oryn alǧan türkı mädeni-ruhani jäne äskeri ekspansiiasynyŋ äserı matematikalyq sandardyŋ tabulyq sipatyna orai şaruaşylyq tipı terımşıldık mädenietke negızdelgen Ündı men Qytaida jergılıktı sipatqa ie bolǧan sanǧa negızdelgen qūmar oiyndaryn ömırge äkelıp, olardyŋ şyǧuyna türtkı bolǧan türkı süiek oiyny «tört qūmar» ǧylymi tūǧydan ädeiılep eskerılmese de, ündı epostarynda jergılıktı kösemderdıŋ kelımsek avantiurist türkılerden ūtylyp, patşalyqtarynan aiyrylǧany epikalyq auqymda jyrlanady. Negızgı (oŋqysy men şoŋqysyn qospaǧandaǧy) 35 tüsısınıŋ 12-sı ūtysqa negızdelgen «tört qūmar» asyq oiyny matematikalyq etnografiiada sarttar (ūiǧyr, būhar, samarhan täjıkterı/, soǧdylar, iaǧni, parsylanǧan türkıler/) asyqtyŋ (eşkı şükımaityn) tört jaǧyn egep oiynǧa qossa, qypşaqtar (qazaq, özbek) egemei elıktıŋ ekı oŋqai, ekı solaqai asyǧymen oinaǧan degen derekter köne köz barymtaşy qarttar arqyly bızge jetıp otyr. Qazırgı europalyq oiyn tarihyn zertteuşılerdıŋ arǧy tegı qytaidan şyqty dep jürgen süiek oiynynyŋ alty qyrlylyǧy asyqtyŋ alty türlı jatysyna(tüsuıne) berılgen:
1.Şık (şıge);
2.Bük (pük, büge);
- Täikı (täike);
- Alşy (alşy);
- Şoŋqa (şoŋqy);
- Oŋqa (oŋqy) ataularynyŋ uaqyt öte kele, europalyqtar tarapynan sanmen (nükte) taŋbalanǧan dep senımmen aita alamyz. G.Iаn özınıŋ tarihi romandarynda saq jaldamalylary (M. Äjışe – federattar) öz boiynda ekı närsenı: tūmarǧa tıgılgen jusan men asyqty alyp jürgenın surettep jazady. Asyq sanynyŋ progressiialyq kerı esepten 4-ten 1-ge deiın qysqaruy onyŋ alty türlı tüsın ǧana esepke alǧan süiek oiynyn düniege äkeldı. Matematikalyq oiyn būl arada dıni emes, seiıldık funksiia atqaryp tūr. Osy oraida, Nardy – alyp batyrlar (narttar) oiyny, iaǧni ılkı qaharmandar oiyny – türkı logikalyq oilauynyŋ ekı qyryn: dıni jäne ǧūryptyǧyn sezdıretın jarqyn mysal. Osy oiymyzdy odan ärı örbıtsek, logikalyq taŋbalau iaǧni ılkı (arhetiptık) matematikalyq jüielengen formulaǧa tüsıru ekı baǧytta jürgen: sandyq – sipattyq; sandyq – belgılık. Sandyq – sipattyq; qiial-ǧajaiyp ertegılerdegı – üş aǧaiyndy, bes aǧaiyndy, jetı aǧaiyndy, toǧyz aǧaiyndy jıgıtter siujettık formulasyn; haiuanattar turaly ertegılerdegı – qoian – qorqaq; aiu – ebedeisız; tülkı – qu; qasqyr – aşköz t.t. sandyq sipattyq logikalyq formuladan (ömırlık täjıribe negızınde midyŋ türlı matematikalyq operasiialar jasap, köz jetkızılgen – söz önerındegı dästürlı allegoriialyq simvolǧa auysty. Sandyq-belgılık dıni ǧūryptyq sipattaǧy 12 müşeldık jyl sanauǧa, ru taŋbalaryndaǧy geometriialyq pışındılıkke: şarmaq (kıres), üş būryş, döŋgelek t.t); tört tülık, jyldyŋ tört mezgılı sipatyna t.b. etnikalyq erekşelıgımızdıŋ matematikalyq negızde qalyptasuyna türtkı boldy.
Äbıl-Serık Äbılqasymūly Älıäkbar,
salystyrmaly ädebiettanuşy.
ŞQO Boroduliha audany Novopokrovka auyly
