«Qazdar Rimdı qūtqaryp qalǧan» degen äfsana barşaǧa belgılı. Būl turaly tarihşylar zamanymyzdyŋ basynan berı aityp ta, jazyp ta, türlı dau-şar taqyryby etıp keledı. Sol aŋyzdyŋ jelısıne süiensek, qatty ysyldap galdardyŋ şabuylynan habar berıp, Rimdı qūtqaryp qalǧan qūstardyŋ keiıngı buyndary osy qyzmetterı üşın jyl saiyn marapattalyp otyrǧan körınedı.
Al endı zamanynda Rimnıŋ basty qorǧan qalasy bolǧan Akvileianyŋ qūlauyna, söitıp Attila - Edıl ordasynyŋ Rim tübıne keluıne, keiınnen onyŋ küireuıne tıkelei bolmasa da, janama türde läilek qūsy sebepşı boldy desek, sener me edıŋız? Eŋ qyzyǧy, būl qūsty halqymyz älı künge özıne basqa qūstardan jaqyn, tıleules, jaqtas sanaidy.
Bärın basynan bastasaq...
B.z. 451 jyly Katalun dalasynda bolyp ötken ūly şaiqasta Attila - Edıldıŋ ǧūndary men vassaldary jäne Rim-frank odaǧy bır-bırın ala almai, şeşuşı soǧys keiınge qaldyryldy. Qaǧan öz ordasyn Dunai alqabyna qarai alyp ketıp, soŋǧy ūrysta kemşın tüsken tūstardy zerttep zerdelep, äskerın qaita qūra bastaidy. Ol dalalyqtardyŋ jüzdegen jyldar boiy äbden qalyptasqan soǧysu mänerın endı jaŋa jaǧdaiǧa beiımdep, sauyt-saimanyn yŋǧailastyryp, qaruyn qairady. Jaiau äsker men qala alatyn saqpanşylar qosyndary paida bolyp, strategiia men taktikasy rimdık legiondardan asyp tüsetındei jüiege keltırıldı. Eŋ bastysy, Pannoniiadaǧy el astanasynyŋ qorǧanysy bekıtılıp, būdan bylai jeŋılgen jaǧdaida şegıne soǧysumen sipattalatyn köşpendı äskeri doktrina da küşın joidy. Däl osy şaqta, iaǧni, b.z. 452 jyly «Rim men Parsy patşalyǧy odaq qūryp jatyr» degen sybys kelıp, asyǧys türde qaǧan öz alamanymen İtaliia şekarasyna kırdı. Basynda Rim imperatory Valentinian men onyŋ äkımşılıgı ǧūndardy közge ılmei, soltüstıktegı qorǧanys qamaldaryna senım artty. Alaida, olar reorganizasiiadan ötken äskerdıŋ bır qamaldan bır qamalǧa deiıngı jeŋımpaz marşynyŋ şarasyz kuägerlerıne ainaldy. Bärınen de olardyŋ ümıtın ükılegen qorǧany myǧym qala – Akvileia qalasy bolatyn. Eger ǧūn sypailary ony alsa, aldarynan toqtatar küş şyqpas edı. Ala almasa, küşı sarqylyp kerı qaitar edı. Qysqaşa aitqanda, onyŋ ruhtyq-simvoldyq ta mänı boldy. Däl osyǧan ūqsas tarihi jaǧdai keiınnen nemısterdıŋ Stalingrad tübındegı küresınde qaitalandy deuge bolady. Alaida, būǧan qatysty da Täŋırınıŋ öz qalauy, taǧdyr-fortunanyŋ öz jospary bar-tyn.
Adam tüsınıgınen tysqary bolǧan belgı
Aǧylşyn zertteuşısı Uess Roberts «Leadership Secrets of Attila the Hun» (Ǧūn Edıldıŋ köşbasşylyq syrlary) atty kıtabynda būl oqiǧa turaly bylai dep egjei-tegjeilı jazady: «Akvileia adamdarǧa erekşe äser qaldyratyn. Biık beleste oryn tepken, su bögetterımen qorşalǧan, biık, qalyŋ qabyrǧalary bar, qaqpasy berık qala İtaliianyŋ bekınısı boldy. Qala jaugerşılıktıŋ ne ekenın bıletın. Akvileia qalasynyŋ halqy köptegen jyldar boiy german taipalarynan jäne aziialyq joryqşylardan sättı qorǧanyp keldı. Qalanyŋ ışınde ūrysqa daiyn sarbazdar boldy. Tamaq pen azyq-tülık qory da ūzaq uaqyt qorşauda qalǧan kezde de jetkılıktı bolatyndai mol edı. Adamdar sauda men auylşaruaşylyqtan tüsken qazynalaryn soŋǧy demderı şyqqanşa qorǧauǧa äzır bolatyn. Soǧan qaramastan Akvileia halqy ǧūndardyŋ şabulyna daiyn emes edı. Ǧūndar jolyndaǧy talai qalalar men eldı mekenderdı jermen-jeksen etıp, ülken qorqynyş ūialatty. Alaman köp edı. Olar tasqyn siiaqty jolyndaǧylarynyŋ bärın jaipap otyrdy. Qatarynan ekı qalany tez basyp alǧan ǧūndar Akviliiany da qorşauǧa aluǧa asyqty. Bıraq äskerdıŋ azyq-tülık qory tez tausylyp qaldy. Ordalyqtardan maza kete bastady. Olar İtaliia jerın ärı qarai jaulap almaqşy edı. Alaida Edıl üşın Akviliiany jaulap aludyŋ ülken taktikalyq mänı bar edı. Öitkenı, ol imperiiany qūlatqysy kelgen. Äskerdıŋ köŋıl-küiı tüse bastady. Kösemder Edıldıŋ būl qimylyn qūptamady. Mınıs jylqylar jelınıp, tamaq künnen künge tausyla berdı. Ǧūndar äskerı älsırei bastady. Alaida, būl būrynǧy ordalyqtar emes edı. Edıl olardyŋ qanǧa sıŋgen köp ädetterın özgertken edı. Qazır olar 40 jyl boiy eldıŋ şaşauyn şyǧarmai ūstap otyrǧan patşanyŋ artynan eretın tärtıpke baǧynǧan äsker bolatyn. Keşke Edıl barlyq sardarlardy jinap aldy. Ol Akviliiany aludyŋ tym qymbatqa tüskelı otyrǧanyn jetkızıp, taŋerteŋgısın manevr jasap, qalany ainalyp ötetının aitty. Taŋ şapaǧymen äsker marşqa äzırlenuı kerek» deidı.
Alaida, zertteuşınıŋ jazuynşa, kelesı künı taǧy bır sätı kelgende jaulap alarmyn degen ümıtpen qalaǧa soŋǧy ret köz tastaǧan Edıl qaladan ūşyp şyqqan läilektı köredı. Onyŋ artynan balapany da ūşyp şyǧypty. Būl belgı edı. Ǧūnbasy qatty şattyqqa bölenıp söz ūstaidy.
«Edıl januarlardyŋ jaǧdaidy adamdardan būryn sezetının aitty. Ol öz äskerıne adam tüsınıgınen tysqary bolǧan belgını körsettı. Qalany tastap ketu degen raiynan qaitqan Edıl endı asqan yqylaspen şabuylǧa daiyndaldy. Saqpandary sai, biık satyly, ǧūn ordasynyŋ äskerı şabuyldy mültıksız oryndady. Qamal qanşa qarsylassa da, aqyry jeŋılıs tapty. Būl tez kelgen jeŋıs boldy. Akvileia otqa oranyp, qazynalary ǧūndardyŋ arbalaryna tieldı. Taǧdyr sabyr saqtap, der kezınde daiyn bolyp, äreket etetın adamdarǧa mümkındık beredı» dep tämamdaidy ol būl tarauyn.
Būdan ärıde oqiǧalar tızbegınıŋ tez örbıgenı sondai, tarih ǧylymynyŋ kandidaty Ǧani Meŋılbaev atap körsetkendei, Verona, Montuia, Bergamond, Patavium (Paduia), Briksiia (Breşia) qalalaryn basyp aldy. Milan qalasy Attilaǧa tıptı öz erkımen berıldı. Qala basşysy qaqpany özı aşqandyqtan, qolbasşy qala halqyna timei, şahardy jai ǧana tonaidy. Endıgı kezek Rimdıkı edı.
Jalpy, Edıldıŋ bükıl varvarlyq älemdı bırıktırudegı basty maqsaty, osy – Rimdı alyp, Rim tärtıbın joiu bolatyn. Onyŋ ǧūn ūltyn qalyptastyrudaǧy halyqqa ūsynǧan ūlttyq ideiasynyŋ bır mındetı, osy – «mäŋgılık qalany» geosaiasi oiynşy sapynan şyǧaryp, ǧūn bilıgın ornatu. Alaida, qalanyŋ şegıne at basyn tıregen onyŋ aldynan kelıssözge Rim papasy I Lev şyǧyp, köp asyl qazynalar tartu etıp, özderıne qaiyrymdylyq jasauyn sūrady. Kütpegen jerden Attila - Edıl kelısım berdı de. Būl endı soŋǧy bır jarym myŋ jyl boiy adamzat balasynyŋ qiialyn terbep kele jatqan tarih jūmbaǧynyŋ bırı. Älı künge onyŋ būl şeşımın, ol kezdesude ne aitylǧanyn eşkım eşqandai negızdememen tüsındırıp bere almaidy. Bıraq, būl Rim qūldyrauynyŋ basy edı. Keiınnen osylaişy qorǧanysy bır ret syr bergen imperiiany germandyq vandaldar bärıbır 455 jylǧa qarai basyp aldy. Qūr ǧana basyp almai, qalany aiamai tonap, mädeni qūndylyqtardy talqandap, örtep, halqyn qanǧa böktırıp, myŋdaǧan adamdaryn qūldyq pen küŋdıkke alyp kettı. Eş aqylǧa syimaityn osy qiratuşylyq uaqyt öte kele «vandalizm» degen negativtı ūǧymǧa ainaldy. Sol şaqtaǧy jylnamaşylar ökıne jazǧandai, vandaldardyŋ oiranynan soŋ «älem kındıgı» atanǧan Rim saltanaty qiraǧan töbeşıkterge ainaldy jäne de olardyŋ denı Edıldıŋ kezınde şaharǧa körsetken keŋşılıgın saǧyna eske alysty. Bälkım ūly qaǧan soŋǧy sätte äbden ırıp-şırıse de, sol zamandaǧy örkeniet oşaǧy bolyp otyrǧan ortalyqtyŋ joiyluyn qalamaǧan bolar. Ne dese de, ol bügıngı vengrler men türkı halyqtaryn essız oirandauşylar ūrpaǧy ataǧynan qūtqaryp qaldy. Äitpegen, jaǧdaida tıldık qoldanysta «ǧūnizm» degen terıs termin de jürer me edı, kım bılsın?!
Babalarymyz tabiǧat tılın bılgen
Qūs ekeş qūstan desek te kışkentai detal, bıraq, būl Edıldei babalarymyzdyŋ köregen qasietın, tabiǧatpen etenelıgın körsetedı. Köşpendı örkeniet ökılı bolmasa, däl mūndai eleusız närsege basqa eşkım de nazar audarmas edı. Solai, qūstyŋ ūşuynan, aŋnyŋ qaşuynan-aq bar jaidy boljaǧan atalarymyzdy sūŋǧyla demei kör. «Suǧa batatyn kemeden tyşqandar qaşady» degendei, jer sılkınısın jäne taǧy da basqa apattardy jan-januarlar jazbai tanidy ǧoi. «Ejelgı ǧūn-türkıler tabiǧattyŋ syryn, aŋ-qūstyŋ tılın bılgen» degendegı meŋzeitınımız osy bolsa kerektı. Alysqa barmai-aq, Äulieata öŋırınde mazary qalǧan Esepşı atany da jūrt jortqan aŋ, ūşqan qūstyŋ tılın bılgen demeidı me? Äulie kezınde qūstardyŋ jer bauyrlai ūşqanyna, suyr men sarşūnaqtyŋ ınnen-ınge tyǧylǧanyna qarap, erteŋgını boljai bılıptı. Al būl bergıde jasaǧan qazaqtyŋ qasietı-dür. Qanmen berıletın köregendık sabaqtastyǧy emes dei alamyz ba mūnan soŋ. Qoş...
Orysşa «aist», aǧylşynşa «stork», latynşa «ciconia ciconia» – degelekter tūqymdasyna jatatyn ırı, aq qūs. Ūltymyz ony «läilek» dep ädemı aidarlaǧanymen, köbıne «degelek» dep te ataidy. Olarǧa bailanysty aŋyz-äfsana, maqal-mätel, jyr-öleŋder öte köp. Ol qūstardyŋ qazaq folkloryna jaqyndyǧy da sol, «Jylqynyŋ jauy – bögelek, jylannyŋ jauy – degelek», «Degelek keldı, şyq jylan», «Degelek keldı jaz boldy, bala-şaǧa mäz boldy», «Paiǧambardyŋ demınen degelek keldı, şyq jyldam!» degen tämsılderdıŋ älı de aityluy. Sondai-aq, jūrtymyz üşın kielı qūs esepteledı. Aqqu taǧy da basqa qasterlı qūstarmen qatar, degelekterdıŋ ūiasyn būzyp, jūmyrtqasyn aluǧa, atyp-şabuǧa mülde rūqsat joq. Mümkın, ony qadır tūtu sol Attila - Edıldıŋ zamanynda bastaldy ma eken? Būl jaǧyn tap basyp aitu qiyn. Ne dese de, kinoǧa sūranyp tūrǧan siujet ekendıgı dausyz. Mūny erteŋınen zor ümıt küttıretın almatylyq jas rejisser-ssenarist Elzat Eskendırge qūs oqiǧasyn aitqanymyzda, «arnaiy kino tüsıru kerek» dep, bolaşaq jobalarynyŋ qataryna qosqany bar. Kütemız.
İä, qazdar Rim taŋynyŋ atuynyŋ, örkendep qanat jaiuyn bastasa, aq degelek - läilek qūs künınıŋ batuy, küireuınıŋ basy boldy jäne ǧūn mereiınıŋ qanatqaqtysy bolyp körındı. Būǧan ärkım ärtürlı dau aitar. Tūnyp tūrǧan nyşandar emes pe?! Bıraq, simvolizmdı joqqa şyǧara almaitynymyz anyq. Dünietanym ölşemımen kelsek, läilek özımızdıŋ qūs!
Erbolat Mamyraihan
