«Eki» -degenimiz ejelgi sandyq sóz
«Eki» sany- adam balasynyń zerdeli oıynyń, sanaly árketiniń jemisi. Dúnıe jaratylystyń syryn uǵý, sıpatyn taný barysynda álemdegi barsha dúnıeniń eki túzilimnen, ıaǵnı juptasýdan turatyndyǵyn sezine bastady. Muny fılosofııa ǵylymynda «dýalızm» dep ataıdy. Dýalızmniń negizinde «álemniń áýelgi bastaýy rýh pen zattan(materııa) turady» degen paıym ústemdik qurdy. Sondaı-aq, jaratylystyń bolmysy týrasyndaǵy mıfologııalyq túsinik bınarlyq(teli) ólshemdi qalyptastyrdy. Mysaly; aspan(Kók) pen jer, shyǵys pen batys, kún men tún, bar men joq, jan men tán, ómir men ólim, ótken men bolashaq, jaqsy men jaman, ystyq pen sýyq, tátti men ay, qýanysh pen qaıǵy, batyldyq pen qorqaqtyq, izgilik pen zulymdyq, jas pen kári, jumsaq pen qatty, júıirik pen shaban, erkek pen áıel t.b Mundaı juptasýlar úılesimnen góri qarama-qaıshylyqqa, birin-biri joqqa shyǵarýǵa, ıaǵnı antıpatııalyq sıpatqa ıe en. Teli dúnıeniń alamasýy-qozǵalysty aıqyndaıtyn birden-bir ólshem. Osyndaı qarama-qaıshy qubylystardyń birinsiz biri bolmaıtynyn, olardyń ajyraspaıtynyn jáne biriniń biri mánin ashatynyn alǵash ret dáleledep bergen Geraklıt ekendigi belgili. Sol sııaqty dúnıe bolmysty ekige bólip qarastyrý ejelgi halyqtardyń barlyǵynda bar: ejelgi qytaı Dao fılosofııasyndaǵy «ın» men «ıan» nemese Konfýılik ilim «jen»(danalyqty ıgerý) jáne «hı»(ony júzege asyrý) kategorııasy, shyǵys fılosofııasyndaǵy «ǵylym batını» men «ǵylym zahırı», bir sózben aıtqanda dúnıeniń ishki ilimi-ǵaqlııa jáne syrtyq ilimi-naqlııa, qazirgi zaman fılosofııasyndaǵy logıkalyq tásilder «dedýkııa»(kópten jalqyǵa qaraı, abstraktilikten naqtylyqqa, júrek kózinen ótkizý) jáne «ındýkııa» (jalqydan kópke qaraı, naqtylyqtan abstraktigi, ıaǵnı aqyl tarazysy) «Eki» sany matematıkalyq turǵydan alǵanda bir men birdiń qosyndysy: 1+1=2 Ekiniń erekshe qasıeti ony ekig qossań da, kóbeıtseń de «tórt» bolady: 2+2=4. 2x2=4
Jalpy shyǵys fılosofııasy boıynsha «namys», «báseke», «utys» degen maǵynany beretin «eki» sany Jer men Kóktiń, ereke pen áıeldiń myzǵymas odaǵyn bildiretin kıeli san. Ósýdiń, kóbeıýdiń belgisi. Úndieýropa tilderinde de qarama-qaıshylyqty, aq pen qarany, erkek pen áıeldiń birlestigin bildiredi eken* Mundaı túsnik kóne túrkilerge de jat emes. «Táńrini –bir» dep tanyǵan olar «Táńiri-áke men Jer-umaı nekeli» dep túsinip ózderiniń ómir bastaýyn solarǵa negizdeıdi. Sondaı-aq, deı-túrkilik túsinik boıynsha ÁLEM- tiriler álemi, onyń basqarýshysy Ýlegen jáne óliler álemi, onyń bıleýshisi Erlık dep sıpattalǵan. Sol sııaqty aspan denelerin juptaý da jańasha tanymnyń órisin keńeıtti. Mysaly; Aı men Kún, Aı men Sholpan, Aqboz at pen Kókboz at. Tańynyń atý men kúnniń batýy da egiz uǵymnyń enshisine buıyrdy. Sondaı-aq, shyǵys pen batys, soltústik(teriskeı) pen ońtústik(kúńgeı) baǵyttary da óz ara juptyq negizdi qurady. Kıiz úıde turǵan kóshpeliler esigin shyǵysqa qaratyp, onyń eki bosaǵasyna sakraldy mán syıǵyzǵan. Kúni búginge deıingi túsinikke saı «eki bosaǵa, ol- erkek pen áıel». «Eki bosaǵań berik bolsyn, aman bolsyn!»-degen bata sózder sodan qalǵan. Bosaǵa maılaý da sonyń kórinisi. Tilimizdegi «eki shylbyp, bir tizgin» qoldanysy kóshpeli eldiń sharýashylyq úrdisinen shyqqan. Baıyrǵy túrkilerdiń(qańylylarda) eki dóńgelekti oılap tabýy, onyń Kún negizdi ızomorfızmi, «dóńgelegen dúnıe» týraly pálsapalyq hám poetıkalyq túsinikke negiz boldy.
Qalaı aıtqanmende ata erki zamany jubaılyq nekeni joqqa shyǵara otyryp, «eki aqqýdyń bir basshysy bolý» qajettigin moıyndatty. Ekiniń biri bolǵan erkektiń rólin joǵarlatty. Adamnyń jaratylysyna nemese jubaılyq nekeniń paıda bolýyna baılanysty ejelgi tastaǵy sýretter, pıktografııalar, dinı ápsanalar «eki jartydan bir bútinniń bolýy» nemese «bútinniń jarmaqtyǵy» jaıynda syr shertedi. Aıtalyq, baıyrǵy shýmer-vavılon saz beıneleýlerinde denesi bir tutas, aıaq-qoldary, basy bólek adamdar(sıam) bekerden-beker beıngelenbegen. Sol kezdegi ılanym boıynsha «osy bútindi ekige bólý- erkek pen urǵashynyń paıda bolý negizi» degen maǵynany bildirse kerek. Genetık ǵalymdar bir jynysta tolyq sol jynysty aıqyndaıtyn qasıetter(hromosom) bolmaıtynyn áldeqashan dáleldegen. Mundaǵy basty mańyzǵa «H» hromosomy ıe eken.
Dúnıedegi bar jaratylysty ekige bólý úrdisi óte erte zamandardan bastaý alǵandyǵyna kóz jetkizýge bolady. Ejelgi parsy jurtynyń Zaratýshtra-Jartaýshy-Ra dininiń negizgi qaǵıdattaryn baıandaıtyn «Avesta» kitabyndaǵy joǵarǵy álemdi bıleýshiler sanatyndaǵy mıfologııalyq qudaılar Ahýramazda men Ahrıman –biri izgilktiń, jasampaz ómirdiń jarylqaýshysy bolsa, ekinshisi- zulymdyq ataýlynyń qorǵaýshysy. «Mazda» ataýy kóne parsy tilinde «dana, aqyldy» degen maǵynany beredi eken. Bir sózben aıtqanda «Danyshpan Ahýra» degendi bildiredi. Úndieýropalyq dástúrdegi Zevs, Indra, Perýn t.b qudaılar soǵys-naızaǵaı ıeleri esebinde qabyldansa, Ahýramazda- «abyzdar qaýymdastyǵynyń» basynda turǵan Izgilik qudaıy. B. d. D 6-4 ǵasyrlardaǵy ahemenıdterdiń saz jazabalarynda jáne b.d 3-7 ǵasyrlaryndaǵy sasanıdterdiń relefinde Ahýramazda «Búkil álemdi bıleýshi, zor, úly Jartaýshy»-dep tanyǵandyǵy aıqyn jazylǵan. Ol jer betindegi zulymdyq ataýlynyń qas jaýy, aspan men jerdiń arasyn baılanystyryp turǵan Uly Kúsh Iesi. Al Ahrıman bolsa Ahýramazdaǵa qarsy qoıylǵan qara nıettiń habarshysy, sonyń Jaqtaýshysy. Ol Ahýramazdamen bir týǵan egizdiń syńary dep kóne kitaptarda jazylǵan eken. Bir qyzyǵy «Gat jazbalarynda» Ahýramazdanyń bir uly Spenta-Maınıý jaqsylyqtyń jarshysy bolsa, Angro-Maınıý –jamanshylyqtyń jaqtaýshysy boldy-delingen.
Kónegerman mıfologııasynyń keıipkeri Tor –Mıdgardty (adamzat álemin) pen Asgardty (aspan qudaılaryn) alyptardan(etondardan) qorǵaıtyn Ermýnganda atty jylanǵa qarsy qoıylǵan mádenı qaharman. Úndilikterdiń «Brahman»/pirakman/ týraly dinı ańyzdarynda da Brahman jumyrtqany jaryp shyǵyp, sodan keıin kún men túndi, erkek pen áıeldi jartaqany jaıynda aıtady. Islam ańyzdary boıynsha Alla Taǵala áý basta erkekti topyraqtan jaratyp, oǵan perishteler arqyly rýh-jan salyp, oǵan ADAM degen nyspy berip, onan keıin ol Adamnyń tilegi boıynsha áıeldi-urǵashyny sonyń qısyq qabyrǵasynan jaratqan-mys. Adam jynysynyń erkek jáne áıel(urǵashy) bolyp bólinýinde tirshiliktiń negizi. Ejelgi túrkiler mádenıetindegi bınarlyq oppozıııalardyń (Kún men aı, jaryq pen qarańlyq, izgilik pen zulymdyq, shyǵs pen batys, erkek pen áıel)birin-biri tolqytyrp otyratyn mánge ıe bolǵan. Osy jaıynda A. Ǵalıev tómendegideı juptyq qatynastardyń úılesimin kórsetedi: «Kún-erkek- izgilik-jaryq-shyǵys-tirshilik. Aı-áıel-zulymdyq-qarańǵylyq-sol- batys-ólim»*(465-b) Osyndaı túzididik túsinik qytaıdyń «ıan» men «ın» júıesinde de bar. Áıeldiń kúnáqarlyǵy, zulymdyǵy jaıynda dinı áfsanalarda, ertegilerde, ańyzdarda jıi aıtylady. Mysaly; Haýa ananyń ibilistiń aıtqanyna senip jemis jeýi, sóıtip Adam ekeýiniń jumaqtan qýylýy, «Qanaı men Janaı» ertegisindegi apaly-sińili Apan men Upannyń aǵalary jasaǵan zulym áreketteri t.b
Qalaı aıtqanmende eki sany sımvoly bolǵany belgili. Sol sııaqty bergi qazaq túsinigindegi eki sanynyń uǵymy ıslam qundylyqtarymen molaıdy. Olar, fánı men baqı, ıaǵnı bu dúnıe men o dúnıe, jumaq pen tozaq, eki ıyqtaǵy eki perishte, suraq alatyn eki perishte, eki túrli amal dápteri, adam men shaıtan, ıman men kúná t.b Barlyq dinı kitaptarda, fılosofııalyq eńbekterde aıtylyp-jazylǵan osynaý bir-birin joqqa shyǵaratyn hám tolyqtyratyn eki juptyq sınkretızm tirshiliktiń negizi, máńgiliktiń de máni eken. Adamdar arasynda paıda bolǵan eki jup sany týraly túsinik básekelestikti, jarysty, tańdaýdy, sapadan sanǵa kóshýdi tezdetti. Ózge halyqtar sekildi qazaq ertegileriniń sıýjetinde de eki jol, eki esik, eki úńgir, eki jan, eki sandyq, eki aǵash, eki ózen, eki taý, eki dos, eki jaqsy, eki jaman sekildi zattanǵan teli uǵymdar kirige bastady. Aıtalyq, «eki jaqsy qas bolmas, eki jaman qas bolmas»-degen maqal osynyń dáleli. Eki joldy tańdaýdyń kórinisi «Elemestiń kórgenderi» atty ertegide bar. Onda aǵaıyndy úsh jigittiń aldynan eki jol shyǵady. Biri-barsa kelmes, ekinshisi-barsa keler joly. Sol sııaqty «Kún astyndaǵy Kúnikeı qyzda» da eki úńgir, altyn, kúmisten jaratylǵan eki qanat, eki sý(qudyq) týraly aıtylady, «Surmergenniń ajaly» ertegisinde aq jylan men qara jylannyń aıqasy baıandalǵan. Surmergen qara jylandy óltirip, aq jylanǵa kómektesedi. Osy arqyly baıyrǵy adamdar jaqsylyq pen jamanshylyqtyń bitpes kúresin tuspaldap kórsetken, adamnyń izigilikti jaqtaýshy ekendigin bildirgen. Ertedegi adamdardyń temir men mys, altyn men kúmis dep metalldardy bólýinde de osy teli túsiniktiń saldary bar. Ertegilerimiz ben epostyq jyrlarymyzda molynan ushyrasatyn «bir ul» uǵymy bertin kele «bir ul, bir qyz» týraly teli uǵymǵa aýysyp, onan berirekte «eki ul, nemese eki qyz» jaıyndaǵy áńgimelerge negiz boldy. Qazaqtyń «Qanaı men Janaı» ertegisinde osy atalǵan eki jigittiń Apan, Upan atty eki qaryndasy bolady. Munyń arhetıpi qazaq mıfindegi Aı men Sholpanda(Aıman-Sholpan) jatyr. Islam ańyzdarynda eki ul-eki urpaq uǵymy jáne jer betindegi izgilik pen zulymdyqtyń kórinis tabýy Adam Paıǵambardyń uldary Ábil men Qabylǵa qatysty baıandalatyny belgili.
Deı-túrkilik mıfologııany jiti zerttegen S. Qondybaı jartylystyń arǵy bastaý týraly óz paıymy boıynsha sheńberdiń ishindegi sheńberdi(ertegilerdegi bir úıdiń ishinde bir úı bar, nemese bir sandyqtyń ishinde bir sandyq bar degen sıýjettik motıfemalardy eske túsirińiz) «ǵalamnyń eki úıi(bólmesi)» dep atap, naqty ontologııalyq eńgeıdegi sandyq sımvolıkanyń «ishki úıdegi» máni bir sanyn, al «syrtqy úıdegi» máni úsh, jeti, toǵyz, qyryq sandarynyń sıpattaryn bildetindigin kórsetedi.*(99-101b) Ǵalamdy ekige bólý-ekiniń arǵy bastaýy.
Áıgili til mamany Á. Hasenov túrki tilderindegi negizig sózdik qorǵa jatatyn san ataýlary ómir shyndyǵynan, konkretti zattan alyǵandyǵyn aıtady.* Qazaq tilindegi frazologızmderdik deni, aforızmder men maqal-mátelderdiń bir alýany osy san esimdermen jasalǵandyǵyn kórýge bolady. Onyń sebepteri de joq emes; ejelgi túrkiler de ár bir sanǵa ekerekshe mán ústep, onyń sakraldy qasıetine sengen hám sandardyń kıeliligi týraly uǵymdaryn bekitken, sol arqyly syrtqy dúnıemen qatynastaryn aıqyndaǵan.
Ózimizge belgili bolyp otyrǵan eki sanyna baılanysty qazaq tilindegi turaqty tirkestik qoldanystardyń leksıkalyq maǵynasy, astarly máni sonshalyqty jaqsy baǵany bildirmeıdi eken. Bir sózben aıtqanda baba qazaq eki sanyn onsha kórmegen, qurmettemegen syńaıly. Adamnyń jaǵymsyz obrazyn beıneleıtin tirkester «eki» sózimen astastyrylyp otyrǵan. Eki sóziniń sınonımderi- egiz, qos, par, aıyr. Eki sanyna baılanysty mynandaı turaqty tildik qoldanystar maǵlum bolyp otyr: «eki dúnıeniń qyzyǵy», « eki júzdi adam», «eki betkeı», «erdiń eki sóılegeni ólgenmen teń», «er bir ret, ez eki ret óledi», «eki kózdiń biri dushpan», «muryn bolmasa eki kóz birin-biri shuqıdy», «eki eli eringe tórt eli qaqapaq», «bı ekeý bolsa, daý tórteý bolady», «eki jep bıge shyǵaý», «ebin tapqan eki asaıdy», «eki júris erinshektiń isi», «jik shyqty eki qulaǵy tik shyqty», «eki aıaǵyn bir etikke tyǵý», «eki ókpesinen tekpileý», «eki ókpesin qolyna alyp júgirý», «eki ezý eki qulaǵynda», «eki qolyn murnyna tyǵý», «eki adym jer erinshekke muń», «eki ıyǵyn julyp jeý», «eki ıyǵyna eki kisi mingendeı», «mańdaıy eki eli», «eki túıe aıdaǵandaı», «eki japsaq bir syltaý etý», «eki qoly jaǵasynda ketý», «eki ıininen sý ketý», «eki urty sýalý», «eki keshtiń arasynda», «eki ottyń ortasynda qalý», «eki kemeni quıryǵynan ustaǵan sýǵa ketedi», «eki taýdyń basyn shalǵan buǵy ashtan óledi», «eki úıge qatar qazan qaınattyrý», «eki etegi dalaqtap bosqa shabý», «eki ezýin jımaı esi ketý», «eki shoqyp bir qaraý», «eki kúnniń birinde», «eki kózi tórt bolý», «bir aıaq qymyzdyń eki aıaq jeligi», «bir daýda eki bitim bolmaý», «hannyń jarlyǵyn eki etpeý», «er ashpaımyn degen esigin eki ashady», «ekiniń biri, egizdiń syńary», «eki týyp, bir qalǵanym emes», «qos(eki) úıdi qońsy qońdyrmaý», «aıyr tildi ábjylan», «egiz laq eshkiden», «eki qolyn tóbesine qoıý», «eki tizesin qushaqtaý», «eki áıel-oıran, eki sıyr-aıran», «eki daı bolý», «eki uryqtaý», «eki sóıleý», «eki aıaqtyda baja tatý...», «tól egiz týsa bir túp shóp aıyr shyǵady», «eki qolǵa bir eńbek», «eki eneni tel emý» t.b
Arǵy túrkiler mekendegen eki jup taýlar: Altaı men Saıan, Altaı men Qanǵaı, Alataý men Pámir, Túbit(Tıbet) pen Túńilik(Gımalaı), Qaptaý(Kavkaz) men Qyrpat(Karpat). Qos ózender: Kerýlen men Ýnyn, Enesaı men Elana(Lena), Seıhýn men Jaıhýn, Edil men Jaıyq, Esil men Ertis, Týlaı(Dýnaı) men Toń(Dnepr). Qos kólder: Baıkól men Kópsýkól, Ýsý men Qyrǵyz, Jaısań men Marqa, Kókteńiz(Balhash) men Aral, Hazar(Kaspıı) men Qara teńizder.
Qazaqtyń «ekige» qatysty án-kúıleri: «Eki jıren», «Ekeýiń de aq suńqar», «Ekeýim-aı», «Qoskúreń», «Telqońyr», «Qos kelinshek», «Káriboz men saltory». Sol sekildi qazaqtyń qara óleńinde jıi qoldanylatyn «eki aýyldyń arasy» degen mıkrokeńistik hat jazyp habarlasýdyń, at izin salyp izdep kelýdiń, kórisýge zar bolǵan saǵynyshtyń, aqqý armanyn uzaqtan kútken asyqtyqtyń ańsarly, aıaýly mekeni.
«Eki»-sóziniń etımologııasy jaıly birer sóz
«Eki» degen san esim kóp ózgerissiz barlyq túrki tilderinde qoldanylady. Mysaly; ekki(saha), iki(haqas, túrik, ázerbaıjan, qarashaı, ǵaǵaýyz), ike(baqurt, tatar), Amerıkalyq úndister maııalardyń tilinde de «ıke» .Monǵol tilinde «ıker» sóziniń jasalymynda qazaq tilindegi «egiz» sóziniń saryny bar. Mysaly: ıker-eker-ekeý-ekiz. Túbiri «ek». Sol sııaqty baǵzy shýmerlerden beri qaraı qoldanǵan «Kún» maǵynasyndaǵy «ýd, ýdý, od//ott» sózderi monǵol tilinde «juldyz» maǵynasyn berse, «kún» kerisinshe adam degen ataýly maǵynaǵa aýysqan. Tilderdiń arǵy tegin, ara baılanysyn zerttegen ǵalymdar túrki tilderindegi ıki-ıke-eki-ekı san esimderdiń arǵy bastaýyn ık-kı, ık-hı(H) jasalymdarynan izdeıdi. «Eýropalyq jazbalar tańba men ataýyn saqtasa, túrki tilderi sóz ben onyń maǵynasyn saqtap qalǵan: H- 1) ihi-«eki»(túrki)>hi(grek); 2) ikis, ihis – «ekilik», «jup», «egiz»(túrki) >iks > ks(latyn)»-deıdi O. Súleımenov*(302) Qysqasy latynnyń «ıks» sózimen turkiniń «e(k)-iz» sózi bir maǵyna bildiretin túbirles sózder. Zertteýshiniń paıymdaýynsha ks-kz-kuz-koz-kos túbirli maǵynalalar tańba retinde, sóz retinde birneshe sózderdiń jasalýyna túrtki bolǵan eken. Osy oraıda túrkiniń (qazaq) «qos burym», «qosaq» sózderi orystyń «kosa» sóziniń túp negizi bolǵandyǵyn dáleldeýge bolar. Al, H-tańbasy «ıks» ataýymen matematıkalyq kóbeıtý amalynyń tańbasy, genetıkadaǵy erkek hromosomynyń bolyp qaldy. Ejelgi shýmer ıeroglıfinde «Kún» qıǵash krestimen/h>/ tańbalanǵan. Qazaqtyń «H»-«ashamaı» tańbasynyń túp tórkinin osydan izdeýge de bolar. Sonymen birge qazaq tilindegi «egiz» sóziniń tórkinin túrkiniń «eki+ýz» sózderiniń qosarlanýynan qarastyrýǵa da bolady. «ýz// uz//iz» - kóne túrkishe «urpaq», «uryq» degendi bildiredi. Kúni búginge deıin qazaqtar balasyn «artaǵy izimdi jalǵastyrýshy» dep túsinedi. «Izim-ǵaıym joǵalý»-ómirden urpaqsyz ótý. «Izbasar»- sózi osydan shyqqan. Olaı bolsa «egiz» -eki +ýyz, eki+ uryq degendi bildiredi. Ý(y)z-ý(y)q-uz-uǵ sózderiniń túpki maǵynasy birdeı. Z men d, z men ǵ –dybystarynyń sáıkestiligi bola beretin qubylys. Kıiz úıdiń «ýyǵy» ósken urpaqty, órken jaıǵan tirshilikti bildirgen. Monǵol tilindegi «ýǵ», «ýǵ-satyn» sózderi týys-baýyr degen maǵynaǵa ıe. Qazaqtyń baıyrǵy uǵymynda «kún-jaryq»-birinshi, «tún//týn» sózi-ekinshi rette. Qazaqtyń «úki»(túngi qus) sóziniń etımologııasyn týng-túngi-ýnk-únki-úki, ıaǵnı eki-ekinshi sózderimen baılanystyrýǵa da bolady. Sonymen birge úki túnde «ýhi-ýhi» dep dybys shyǵaratynyn umytpaǵan jón. «Tunǵıyq» sóziniń arǵy tegi «t-ýnt//t-únt» sózderinen shyqqan. «Ekinti» degen mezgil maǵynasyn bildiretin sózdiń de túbiri osydan bastaý alady. Qazaq uǵymyndaǵy ekinti namazy bes ýaqyt namazdyń ekinshisi. Ekinti ýaqyty kúnniń tas tóbeden aýyp, ekinshi kúnge qaraı qulaýyn aıtady.
«aı men kúnniń ólgeni, eńkeıip baryp batqany»-Buqar jyraý.
