Aqyn Ämırhan Balqybektıŋ dünieden ötkenıne de kün artynan kün ötıp barady. Qyrşyn ketken arǧymaǧym 2014 jyldyŋ 18 mamyrynda 45 jasqa ǧana tolar edı. Osydan jiyrma jylǧa taiau uaqyt būryn aiauly dosymnyŋ «Metamorfoza» atty tyrnaqaldy jyr jinaǧy jaryq körgende poeziiamyzǧa talantty aqynnyŋ kelgenıne şyn quanyp, halyqtan süiınşı sūrap, ıltipatymdy bıldırıp, maqala jazǧan edım. Jazǧan maqalam «Qazaq ädebietı» gazetınde jaryq körgende Ämırhannyŋ esı şyǧa jazdap quanyp, köŋılı tasyp, üige erkelep kelıp, qalai juǧanymyz — künı keşe ǧana körgen tüstei köz aldymnan ketpeidı. Endı sol düniemdı keibır stildık «ättegenailaryna» ǧana qol tigızıp, oqyrman nazaryna qaita ūsynǧandy jön sanadym.
Jas aqyn.. Sanamyzǧa äbden sıŋıp, köŋılımızge berıştei bekıp qalǧan osy söz tırkesı tıl ūşyna oralyp, sezımımızdı ūrşyqtai üiırgen saiyn «poeziia – jastyqtyŋ jalyny emes pe?» degen syŋaidaǧy oi ūşqyny tüisıgımızdıŋ bır tükpırınen qylaŋdai bastaidy.Ūly märtebelı poeziiadaǧy eŋ quatty jarylystardyŋ, dümpuler men ūly sılkınısterdıŋ ädebiet maidanyna «är künnıŋ qanatynda jüiıtkıgen» asau jürek, jas tolqynnyŋ aralasuymen bolatyny dau tuǧyzbaityn aqiqat ekenı älımsaqtan belgılı. Söz önerımızdıŋ tabiǧatyn basqalarmen salystyryp, orys ädebietındegı qaptaǧan mysaldarǧa nazar audarsaq, qūdırettı poeziianyŋ är on jyl saiyn jaŋaryp, tülep otyruy tabiǧi zaŋdylyqqa ainalypty. Aitalyq, jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basyndaǧy orys ädebietındegı sapalyq betbūrystar Sergei Esenin, Aleksandr Blok, Vladimir Maiakovskii, Veliamir Hlebnikov, Nikolai Gumilev, Mihail Kuzmin, İgor Severianin, Andrei Belyi, Georgii İvanov, Vladislav Hodosevich, Konstantin Balmont.., otyz ben eluınşı jyldar aralyǧynda poeziia biıgıne köterılgen Pavel Vasilev, Dmitrii Kedrin, Marina Svetaeva, Anna Ahmatova, Nikolai Zaboloskii, Boris Pasternak, Aleksandr Tvardovskiilerdıŋ legı, alpysynşy jyldary taza orys ūlttyq poeziiasynyŋ boiauyn qaita tırıltken Nikolai Rubsov pen Aleksei Prasolov, öleŋ älemıne estradalyq dauyldyŋ ekpının alyp kelıp, jūrttyŋ auzyn aşqyzyp, közın jūmǧyzǧan Evgenii Evtuşenko, Andrei Voznesenskii, Bella Ahmadullina, Robert Rojdestvenskii, jetpısınşı jyldary aqyn bolyp qalyptasyp bar mümkındıkterı jarqyrai aşylǧan Vasilii Feodorov, Nikolai Triapkin, Anatolii Peredreevter, seksenınşı jyldary aqyndyq qoltaŋbasyn tanytqan Iýrii Kuznesov, Feodor Suhov, Egor İsaev, Vladimir Firsov, Valentina Sorokina, Vladimir Sybinderdıŋ şoǧyry orys poeziiasyn bır ülken beleske köterıp tastaǧanyn eşkım de joqqa şyǧara almaidy. Ǧasyr basynan bergı qazaq poeziiasynyŋ da däl osyǧan ūqsas qūbylysty basynan keşırıp, aqyndar gvardiiasynyŋ är on jyl saiyn ädebiettegı jaŋa, sony ızdenısterdıŋ maidanyna attanǧany künı keşe ǧana köz aldymyzdan ötken ömır şyndyǧy.
Alaida, halqymyzdyŋ poetikalyq potensialy eşbır eldıkınen kem bolmaǧanymen, aqyndarymyzdyŋ moiyndalyp, oqyrmanǧa tanyluy özge jūrtpen salystyrǧanda öte baiau jyljyp keledı.
Ädebietımızdegı adamdardy jasyna qarap jılıkteitın jaman ädettıŋ qanymyzǧa sıŋıp ketkenı sonşama, «jas aqyn» atauyn şenı öspeitın efreitorǧa ainaldyryp jıbergen syŋaiymyz bar.Joǧaryda äŋgıme qylǧan orys aqyndarynyŋ barlyǧy da töl topyraǧynda otyz jasqa deiın-aq tanylyp, poetikalyq kemeldıktıŋ tūǧyryna tym erte köterıldı. Al bızde jas talanttardy moiyndaudan görı olardyŋ boiyndaǧy jaŋaşyldyqqa ürke qarap, täueldı-täuelsız basylymdarda olardy jappai synap, «aqyn öltıru oiyny» tym qatty qarqyn alyp bara jatqan joq pa osy, qalai? Jaqsylyqty köre almaityn, talanttarǧa tasadan tas atatyn sorlylyǧymyzdy qaşan arylamyz.Eŋ soraqysy buyn almasu ürdısınıŋ tym ūzaqqa sozylyp ketkenı sonşama aqyn şyǧarmaşylyǧyn eluge tolǧanda ǧana elep, pıkır aitu üirenşıktı ädetke ainalǧany qa-şa-n. Jasy seksen-toqsanǧa kelıp, tom-tom kıtap jazǧanymen ädebiettegı qoltaŋbasyn tanyta almaǧan keibır aqyndardy ötırık maqtai bergennen görı, önerge degen jüregın kırletpegen jastardyŋ ızdenısıne nazar audaru kerek şyǧar, mümkın, keleşekte. Ädebietımızdıŋ märtebesın ösıru üşın. Bız şyǧarmaşylyǧyn söz etkelı otyrǧan, ädebietke barynşa adal qyzmet etuge sert bergen Ämırhan saraŋ jazatyn aqyndardyŋ sanatynan. Ärine, köp jazatyndardy da, qolyna qalamyn sirek alatyndardy da jazǧyruǧa eşkımnıŋ qaqysy joq. Ony är aqynnyŋ jürek qalauy şeşedı. Oidyŋ dauyly senıŋ şabytyŋdy alsūrtyp jatsa nege keŋınen kösılmeske? Köŋılıŋ qalamasa qolǧa qalam aludyŋ qanşalyqty qajetı bar?Köp jazu nemese az jazu aqyn şyǧarmaşylyǧy üşın mındet emes. Mındet qalai jazsaŋ da, özıŋe ǧana tän qoltaŋbaŋdy tanytyp, oqyrman jüregıne jol taba bılu. Ol üşın aqynǧa talant pen şalqar şabyttan bölek –mınez kerek. Önerdıŋ mını –mınezsızdık. Är aqynnyŋ da poeziia älemındegı tabiǧaty öleŋ ölkesındegı özıne ǧana tän mınezı arqyly aşylady. Mınez talantqa bergen Täŋırdıŋ syiy bolǧandyqtan, onyŋ kemeldenuı jaspen ölşenbeidı. Jastyǧyna qaramastan dananyŋ sözın söilegen Lermontov pen Esenindı, Sūltanmahmūt pen Tölegendı esıŋızge tüsırıp körıŋız. Qaraŋǧy qazaq kögıne örmelep şyǧyp kün bolǧysy kelgende Sūltanmahmūt jiyrmadan jaŋa ǧana asqan edı ǧoi..Mıne sondyqtan «poeziianyŋ –ūly jūmbaq» (Dostoevskii) bolyp qala beretın syryn eşbır ǧūlama tüsındırıp bere almaityn şyǧar.Poeziianyŋ basty maqsaty sözben suret salu nemese danyşpansyp aqyl aitu da emes, adam janynyŋ tylsym tabiǧatyn zertteu. Ärı-berıden soŋ «Qūdaiym keşıre gör, Poeziia aqymaqtau boluǧa tiıs». Mıne sondyqtan da «Iа poslednii poet derevni» dep jyrlaǧan Eseninge de, «İmia mne Kuznesov. Iа odin. Ostalnye obman i poddelka» dep bosqa dauryqqan Iýrii Kuznesovqa da orys ädebietşılerı keşırımmen qarady. Sebebı, poeziiada «ä» degennen, salǧannan öleŋdegı mınezın, özıne ǧana tän qoltaŋbasyn tanytyp kelgen aqyndar ǧana keleşegınen mol ümıt kütkızedı.«Jas aqyn» jaily oiymyzǧa qaita oralsaq, mäselenıŋ taǧy bır ötkırleu qyry osy bır söz tırkesınıŋ kez kelgen daryn iesın bügınnen emes, tek tausylmaityn keleşekten ǧana közdı aldaǧan saǧymdai ümıttendırıp qoiatyndyǧynda. Mıne sonyŋ kesırınen «jas aqyn» — tarlan aqyn, aqiyq aqyn t.s.s ūqsas ūly memleketterge täueldı el siiaqty bolyp ketkendei körınedı, maǧan. Aqsaqalymyz Äbdıldä Täjıbaev «Jūmeken köp oilap, köp ızdenetın jas» dep jazǧanda Näjımedenov qyryqtyŋ qyrqasynan asqan tūlǧaly aqyn bolatyn. Mysalymyzdy köbeite bermei-aq Ämırhan Balqybektıŋ poeziiasyna qatysty öz sözımdı «jas aqyn» demei-aq, aqyn dep bastauǧa täuekel etıp otyrmyn.Ämırhan jyrlarynyŋ köbısı dalaǧa qatysty ıŋkär mahabbat pen şeksız saǧynyştan tūrady. Aqyn öleŋderınde asqaq ruhpen bırge adamnyŋ köŋılın baurap alatyn myzǧymas bır adal sezım bar. Sondyqtan Ämırhannyŋ keleşekte älı talai kemeldenetın jyrlaryna däl bügın «altyn şyqqan jerdı belden qaz» degen prinsippen tym qatal qarauǧa bolmaidy. Onyŋ öleŋderınıŋ menı qatty qyzyqtyratyn ülken sebebı, — aqynnyŋ poeziiada özındık jol taŋdauǧa talpynysy, tyŋnan soqpaq saluǧa ūmtylysy. Ärine, qazaq ädebietınıŋ kekse gvardiiasynyŋ bedeldı ökılderınen tıl ūstartudy üirenıp, ızdenıs soqpaǧyn taba almaǧan aqyn da «jyltyrauyq qoŋyzdai» ädemı öleŋder jaza aluy mümkın. Bıraq ädemı öleŋ jazuşylardyŋ qatary köbeiıp, qarasy molaiyp tolyqqan saiyn oquşy köŋılı basqaǧa auyp, jyrdan qadyr-qasiet qaşyp, sözdıŋ qūny arzandai tüsedı emes pe?Oquşy öz kezegınde aqynnan ömır şyndyǧy jaily özgeşe tolǧanatyn, būryn-soŋdy qalam terbegen jyr süleiınıŋ öleŋderınde kezdespeitın tereŋdık pen jaŋa soqpaqtardyŋ ızın kütuge qaqyly.
Poeziiada da, proza janrynda da bärınen de qiyny — tyŋnan türen salu.
Alaida jaŋaşa jazu degenımız şyǧarmanyŋ körkemdık deŋgeiın tömendetpei, ädebiette özgeşe jazu ülgısınıŋ tabiǧatyn qalyptastyrudaǧy, tıptı, keibır zaŋdylyǧy da bar –aqynnyŋ nemese jazuşynyŋ şyǧarmaşylyq laborotoriiasynan şyqqan ızdenısınıŋ nätijesı bolsa kerek.Ädebiet – metafizikalyq qūbylys, tanym üşın tartysatyn mäŋgılıktıŋ maidany. Tynyş ömır sürgısı kelgenderdıŋ ol älemnen alys jürgenı abzal. «Ädebiettıŋ basyna beibıtşılık būlty üiırılgen şaqta – ol mäŋgürttene bastaidy» (Mandelştam).Ädebiettegı tūlǧalar da onyŋ tūtqasyn mäŋgı ūstap tūra bermeidı. Ärdaiym öner aspanyn sılkındırıp, dauyldatyp-jauyndatyp ökşe basar buyn, jas ūrpaq kelgen saiyn körkem poeziianyŋ jaŋa bır tynysy aşylǧandai bolady. Alpysynşy jyldar fenomenı de, ǧasyrlar boiǧy qalyptasqan jyraulyq dästürdıŋ erejesın būzyp öleŋdegı özgeşe älemın jasaǧan Abai poeziiasy da osyndai qūbylys edı desek şyndyqtyŋ auylynan tym alystap ketpeitın şyǧarmyz. (Ūly Abaidyŋ öz zamanynyŋ ırı aqyndary Şortanbai, Dulat pen Būhardy synauy olardy joqqa şyǧaru emes, estetikalyq tūrǧydaǧy terısteu ǧana. Önerge jaŋa formadaǧy öleŋnıŋ kelgenın baiqatuy üşın aitylǧan syn edı. Jaŋanyŋ eskını yǧystyra bastaǧanynyŋ körınısı bolatyn).Sondyqtan Ämırhannyŋ:Naǧyz aqyn tuylmaidy oqysta,Bar olardyŋ ömırde öz orynyJer betıne keledı olar soǧysqaToǧysqan şaq jūldyzdardyŋ şoǧyry,-dep önerde jaŋa maidan aşuǧa tyrysqan ūmtylysyn zaŋdylyq retınde qabyldauǧa tiıspız.Aqynnyŋ keibır balǧyn jyrlarynda kemıs-ketık, «ättegenailary» da bar bolǧanymen, balausa ünınde, öleŋınıŋ tabiǧatynda «tasqa tūnǧan teŋızdıŋ tamşysyndai» bır ädemı tazalyq bar.Tfä, tfä. Tılımız tasqa. Ämırhannyŋ düniedegı qūbylysty tereŋ tanuǧa talpynysy, lirikanyŋ sūlu sözderdıŋ jiyntyǧy emes ekenın tüsıngen zerektıgı poeziiadaǧy taǧy bır keŋıstıktıŋ altyn esıgın aşuǧa mümkındıkterdıŋ bar ekenın aiqyn aŋǧartady.Aqyn öleŋderınde jalaŋaş şyndyqtan, ötırık oişyldyqtan qaşyp, tabiǧat pen adam arasyndaǧy garmoniialyq ündestıktı sabaqtastyra, salǧastyra qarauǧa tyrysady. Eŋ aldymen ol körudıŋ aqyny:***Kırpıgıŋe kelıp tūr süiengım-aqJanaryŋa kelıp tūr damyldaǧym.***Janaryŋnan aqpasam tamşy bolyp,Kırpıgıŋnen ūşpasam japyraq bop.***Janar menen kırpıktıŋ arasyndaÖmır deitın baiqasaŋ aralyq bar.(Däl osylai 30 bet)Aqyn öleŋderındegı qadap aitatyn basty erekşelıkterdıŋ bırı, onyŋ köşpelı halqymyzdyŋ tynys-tırşılıgıne tereŋ üŋıluı der edık. Ol babalar yrymynyŋ astarynan da dalalyqtar üşın maŋyzy zor senımdı sezedı.Jūtaŋdaumyn demen bıraq jarlymyn,Baba yrymy, älegı emes jarǧynyŋ.Qyzyl tıldı sözge iıltu üşın de,İtaiaqtan sudy da ışken bar künım.Babalar yrymy boiynşa tılı keşeuıldep şyǧa bastaǧan beikünä säbige itaiaqtan su ışkızedı eken. Sondai jaǧdai aqynnyŋ da basynan ötıptı. Bıraq Ämırhanǧa tıl qadırıne, söz kiesıne däl köşpelı türkılerdei jauapkerşılıkpen qaraǧan halyq joqtai körınedı.İtaiaqtan sudy da ışken bar şaǧym.Kezı emestı ol köŋıl küptı, arsa mūŋ.Sen şarşadyŋ sändı quyp, men baiǧūs,Baba yrymǧa baǧa tappai şarşadym.Äsırese öleŋnıŋ tüiını, kulminasiiasy äserlı şyqqan.Osy boldy-au zamananyŋ öleŋı,Köp bolǧan soŋ kör sezımı, köbeŋı.İsı tılge ilıkpegen tılderge,İtaiaqpen tamaq bergım keledı.Dalaǧa degen saǧynyş pen mahabbat aqynǧa erekşe şabyt beredı. Ämırhannyŋ öleŋderın oqi otyryp, dala tabiǧaty arqyly köşpelı türkılerdıŋ bolmysyn tanyǧandai bolasyŋ. Dalanyŋ samal jelındei ädemı jyrlar ruhyŋa qanat bıtıredı. Tyŋdap körıŋızşı:Jandy terbep mäŋgılıktıŋ aǧyny,Tän arydy. Arman bırge arydy!Janarymdy qytyqtaidy nūrymen,Myŋ jyl būryn söngen jūldyz jaryǧy.Janym jūldyz jyldamdyǧyn qosqanda,Sälem aityp keiın qalǧan dostarǧa.Būl qaladan ketem tübı kökke men.Ketemın men Segızınşı aspanǧa.Segızınşı aspan. Būl būrynǧy aqyndardyŋ eşqaisysy da aşpaǧan jūmbaq älem. Ämırhannyŋ — älemı! Ol aspanda tek aqyn Ämırhan Balqybek qana bıletın ǧajaiyp ömır bar. Oqyp körıŋızşı:Osy bır tüs saǧym ba, älde baǧym ba?Jan talyqsyp myzǧyp ketken şaǧymda.Körem ylǧi äuen oinap köŋıldı,Sol äuenge terbetılgen öŋırdı.Bır kezderı sezım keşıp jaidarman,Jürgen jai ma Adam Ata, Haua Ana?Būl ölkenıŋ auasy änge ainalǧan.Ne äuenı ainalǧandai auaǧa.Sol äuendı būlaq eltıp tyŋdaidy,Qaiyrmasyn kötermelep qūs bıtken.Būryn-soŋdy körıp pe edım mūndaidy.Mūndai sazdy būryn-soŋdy estıp pe em?Öleŋdegı qoltaŋbasy endı aiqyndalyp kele jatqan aqynnyŋ «Metamorfoza» jyr jinaǧyndaǧy şyǧarmaşylyq ızdenıster önerdıŋ sol biık aspanda älı talai tamaşa jyrlardyŋ jasyndai jarqyraityna degen ülken senım ūialatady köŋılımızge. Men aqyn jüregınen:Janarda jarq etse bır ūşqyn,Sezım ǧoi, qalaişa sönedı?Bır öleŋ jazuǧa tiıspın,Ömırdıŋ özındei ädemı.Dünienı şomdyryp araiǧa,Tırlıktı küzeter köz ılmei.Jazuǧa tiıspın qalaida,Bır öleŋ ömırdıŋ özındei- degen syŋaidaǧy älı talai jauhar jyrlardy tudyratynyna şyn senemın.Ämırhannyŋ boiyndaǧy ızdenıs pen soǧan laiyqty quat sol senımımnıŋ aqtalatyna ilandyrady. Öitkenı onda qarapaiym ömırden jūrt baiqamaǧandy köre bıletın zerektık bar, taǧdyrly tuyndylarynda jüregıŋdı eljıretetın jylylyq mol.Qūr auaǧa qaldy asylyp qanşa änım,Jer betınde sendelem be älı köp.Men jaryqty küte-küte şarşadym,Endıgı ömır tüs siiaqty mänı joq.Uaqytymdy küte-küte bıttı älım,Maŋai tūman, jūldyz bıtken adasty.Kım bıledı, kımder ne ıstep jatqanyn,Kımder qalai jūbataryn alaşty?Qasıretımdı tüsın meilı, tüsınbe,Öz talaiyn ärkım özı tapqandai.Jonarqamda, jūlynymnyŋ ışınde,Jauynqūrty qabır qazyp jatqandai.Ädebiet –ardyŋ ısı, sonsoŋ — adam janynyŋ tazalyǧynyŋ barometrı. Maqalamyzdyŋ tūsaukeserınde bız Ämırhannyŋ öleŋderınde «tasqa tūnǧan teŋızdıŋ tamşysynda bır ädemı tazalyq bar» degenbız, jaŋylspasaq. Endeşe Ämırhannyŋ sol tazalyǧyn aqyn öleŋderınıŋ ainasy desek äbden jarasady. Jūldyzdy sätterı, tūlǧalanu, örıs aşu kezeŋı älı alda dep ümıttenemız.
1997 jyl 10 qyrküiekAbai.kz
