Aqyn Ámirhan Balqybektiń dúnıeden ótkenine de kún artynan kún ótip barady. Qyrshyn ketken arǵymaǵym 2014 jyldyń 18 mamyrynda 45 jasqa ǵana tolar edi. Osydan jıyrma jylǵa taıaý ýaqyt buryn aıaýly dosymnyń «Metamorfoza» atty tyrnaqaldy jyr jınaǵy jaryq kórgende poezııamyzǵa talantty aqynnyń kelgenine shyn qýanyp, halyqtan súıinshi surap, iltıpatymdy bildirip, maqala jazǵan edim. Jazǵan maqalam «Qazaq ádebıeti» gazetinde jaryq kórgende Ámirhannyń esi shyǵa jazdap qýanyp, kóńili tasyp, úıge erkelep kelip, qalaı jýǵanymyz — kúni keshe ǵana kórgen tústeı kóz aldymnan ketpeıdi. Endi sol dúnıemdi keıbir stıldik «áttegenaılaryna» ǵana qol tıgizip, oqyrman nazaryna qaıta usynǵandy jón sanadym.
Jas aqyn.. Sanamyzǵa ábden sińip, kóńilimizge berishteı bekip qalǵan osy sóz tirkesi til ushyna oralyp, sezimimizdi urshyqtaı úıirgen saıyn «poezııa – jastyqtyń jalyny emes pe?» degen syńaıdaǵy oı ushqyny túısigimizdiń bir túkpirinen qylańdaı bastaıdy.Uly mártebeli poezııadaǵy eń qýatty jarylystardyń, dúmpýler men uly silkinisterdiń ádebıet maıdanyna «ár kúnniń qanatynda júıitkigen» asaý júrek, jas tolqynnyń aralasýymen bolatyny daý týǵyzbaıtyn aqıqat ekeni álimsaqtan belgili. Sóz ónerimizdiń tabıǵatyn basqalarmen salystyryp, orys ádebıetindegi qaptaǵan mysaldarǵa nazar aýdarsaq, qudiretti poezııanyń ár on jyl saıyn jańaryp, túlep otyrýy tabıǵı zańdylyqqa aınalypty. Aıtalyq, jıyrmasynshy ǵasyrdyń basyndaǵy orys ádebıetindegi sapalyq betburystar Sergeı Esenın, Aleksandr Blok, Vladımır Maıakovskıı, Velıamır Hlebnıkov, Nıkolaı Gýmılev, Mıhaıl Kýzmın, Igor Severıanın, Andreı Belyı, Georgıı Ivanov, Vladıslav Hodosevıch, Konstantın Balmont.., otyz ben elýinshi jyldar aralyǵynda poezııa bıigine kóterilgen Pavel Vasılev, Dmıtrıı Kedrın, Marına vetaeva, Anna Ahmatova, Nıkolaı Zabolokıı, Borıs Pasternak, Aleksandr Tvardovskıılerdiń legi, alpysynshy jyldary taza orys ulttyq poezııasynyń boıaýyn qaıta tiriltken Nıkolaı Rýbov pen Alekseı Prasolov, óleń álemine estradalyq daýyldyń ekpinin alyp kelip, jurttyń aýzyn ashqyzyp, kózin jumǵyzǵan Evgenıı Evtýshenko, Andreı Voznesenskıı, Bella Ahmadýllına, Robert Rojdestvenskıı, jetpisinshi jyldary aqyn bolyp qalyptasyp bar múmkindikteri jarqyraı ashylǵan Vasılıı Feodorov, Nıkolaı Trıapkın, Anatolıı Peredreevter, sekseninshi jyldary aqyndyq qoltańbasyn tanytqan Iýrıı Kýzneov, Feodor Sýhov, Egor Isaev, Vladımır Fırsov, Valentına Sorokına, Vladımır ybınderdiń shoǵyry orys poezııasyn bir úlken beleske kóterip tastaǵanyn eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Ǵasyr basynan bergi qazaq poezııasynyń da dál osyǵan uqsas qubylysty basynan keshirip, aqyndar gvardııasynyń ár on jyl saıyn ádebıettegi jańa, sony izdenisterdiń maıdanyna attanǵany kúni keshe ǵana kóz aldymyzdan ótken ómir shyndyǵy.
Alaıda, halqymyzdyń poetıkalyq potenıaly eshbir eldikinen kem bolmaǵanymen, aqyndarymyzdyń moıyndalyp, oqyrmanǵa tanylýy ózge jurtpen salystyrǵanda óte baıaý jyljyp keledi.
Ádebıetimizdegi adamdardy jasyna qarap jilikteıtin jaman ádettiń qanymyzǵa sińip ketkeni sonshama, «jas aqyn» ataýyn sheni óspeıtin efreıtorǵa aınaldyryp jibergen syńaıymyz bar.Joǵaryda áńgime qylǵan orys aqyndarynyń barlyǵy da tól topyraǵynda otyz jasqa deıin-aq tanylyp, poetıkalyq kemeldiktiń tuǵyryna tym erte kóterildi. Al bizde jas talanttardy moıyndaýdan góri olardyń boıyndaǵy jańashyldyqqa úrke qarap, táýeldi-táýelsiz basylymdarda olardy jappaı synap, «aqyn óltirý oıyny» tym qatty qarqyn alyp bara jatqan joq pa osy, qalaı? Jaqsylyqty kóre almaıtyn, talanttarǵa tasadan tas atatyn sorlylyǵymyzdy qashan arylamyz.Eń soraqysy býyn almasý úrdisiniń tym uzaqqa sozylyp ketkeni sonshama aqyn shyǵarmashylyǵyn elýge tolǵanda ǵana elep, pikir aıtý úırenshikti ádetke aınalǵany qa-sha-n. Jasy seksen-toqsanǵa kelip, tom-tom kitap jazǵanymen ádebıettegi qoltańbasyn tanyta almaǵan keıbir aqyndardy ótirik maqtaı bergennen góri, ónerge degen júregin kirletpegen jastardyń izdenisine nazar aýdarý kerek shyǵar, múmkin, keleshekte. Ádebıetimizdiń mártebesin ósirý úshin. Biz shyǵarmashylyǵyn sóz etkeli otyrǵan, ádebıetke barynsha adal qyzmet etýge sert bergen Ámirhan sarań jazatyn aqyndardyń sanatynan. Árıne, kóp jazatyndardy da, qolyna qalamyn sırek alatyndardy da jazǵyrýǵa eshkimniń qaqysy joq. Ony ár aqynnyń júrek qalaýy sheshedi. Oıdyń daýyly seniń shabytyńdy alsurtyp jatsa nege keńinen kósilmeske? Kóńiliń qalamasa qolǵa qalam alýdyń qanshalyqty qajeti bar?Kóp jazý nemese az jazý aqyn shyǵarmashylyǵy úshin mindet emes. Mindet qalaı jazsań da, ózińe ǵana tán qoltańbańdy tanytyp, oqyrman júregine jol taba bilý. Ol úshin aqynǵa talant pen shalqar shabyttan bólek –minez kerek. Ónerdiń mini –minezsizdik. Ár aqynnyń da poezııa álemindegi tabıǵaty óleń ólkesindegi ózine ǵana tán minezi arqyly ashylady. Minez talantqa bergen Táńirdiń syıy bolǵandyqtan, onyń kemeldenýi jaspen ólshenbeıdi. Jastyǵyna qaramastan dananyń sózin sóılegen Lermontov pen Esenındi, Sultanmahmut pen Tólegendi esińizge túsirip kórińiz. Qarańǵy qazaq kógine órmelep shyǵyp kún bolǵysy kelgende Sultanmahmut jıyrmadan jańa ǵana asqan edi ǵoı..Mine sondyqtan «poezııanyń –uly jumbaq» (Dostoevskıı) bolyp qala beretin syryn eshbir ǵulama túsindirip bere almaıtyn shyǵar.Poezııanyń basty maqsaty sózben sýret salý nemese danyshpansyp aqyl aıtý da emes, adam janynyń tylsym tabıǵatyn zertteý. Ári-beriden soń «Qudaıym keshire gór, Poezııa aqymaqtaý bolýǵa tıis». Mine sondyqtan da «Ia poslednıı poet derevnı» dep jyrlaǵan Esenınge de, «Imıa mne Kýzneov. Ia odın. Ostalnye obman ı poddelka» dep bosqa daýryqqan Iýrıı Kýzneovqa da orys ádebıetshileri keshirimmen qarady. Sebebi, poezııada «á» degennen, salǵannan óleńdegi minezin, ózine ǵana tán qoltańbasyn tanytyp kelgen aqyndar ǵana kelesheginen mol úmit kútkizedi.«Jas aqyn» jaıly oıymyzǵa qaıta oralsaq, máseleniń taǵy bir ótkirleý qyry osy bir sóz tirkesiniń kez kelgen daryn ıesin búginnen emes, tek taýsylmaıtyn keleshekten ǵana kózdi aldaǵan saǵymdaı úmittendirip qoıatyndyǵynda. Mine sonyń kesirinen «jas aqyn» — tarlan aqyn, aqıyq aqyn t.s.s uqsas uly memleketterge táýeldi el sııaqty bolyp ketkendeı kórinedi, maǵan. Aqsaqalymyz Ábdildá Tájibaev «Jumeken kóp oılap, kóp izdenetin jas» dep jazǵanda Nájimedenov qyryqtyń qyrqasynan asqan tulǵaly aqyn bolatyn. Mysalymyzdy kóbeıte bermeı-aq Ámirhan Balqybektiń poezııasyna qatysty óz sózimdi «jas aqyn» demeı-aq, aqyn dep bastaýǵa táýekel etip otyrmyn.Ámirhan jyrlarynyń kóbisi dalaǵa qatysty ińkár mahabbat pen sheksiz saǵynyshtan turady. Aqyn óleńderinde asqaq rýhpen birge adamnyń kóńilin baýrap alatyn myzǵymas bir adal sezim bar. Sondyqtan Ámirhannyń keleshekte áli talaı kemeldenetin jyrlaryna dál búgin «altyn shyqqan jerdi belden qaz» degen prınıppen tym qatal qaraýǵa bolmaıdy. Onyń óleńderiniń meni qatty qyzyqtyratyn úlken sebebi, — aqynnyń poezııada ózindik jol tańdaýǵa talpynysy, tyńnan soqpaq salýǵa umtylysy. Árıne, qazaq ádebıetiniń kekse gvardııasynyń bedeldi ókilderinen til ustartýdy úırenip, izdenis soqpaǵyn taba almaǵan aqyn da «jyltyraýyq qońyzdaı» ádemi óleńder jaza alýy múmkin. Biraq ádemi óleń jazýshylardyń qatary kóbeıip, qarasy molaıyp tolyqqan saıyn oqýshy kóńili basqaǵa aýyp, jyrdan qadyr-qasıet qashyp, sózdiń quny arzandaı túsedi emes pe?Oqýshy óz kezeginde aqynnan ómir shyndyǵy jaıly ózgeshe tolǵanatyn, buryn-sońdy qalam terbegen jyr súleıiniń óleńderinde kezdespeıtin tereńdik pen jańa soqpaqtardyń izin kútýge qaqyly.
Poezııada da, proza janrynda da bárinen de qıyny — tyńnan túren salý.
Alaıda jańasha jazý degenimiz shyǵarmanyń kórkemdik deńgeıin tómendetpeı, ádebıette ózgeshe jazý úlgisiniń tabıǵatyn qalyptastyrýdaǵy, tipti, keıbir zańdylyǵy da bar –aqynnyń nemese jazýshynyń shyǵarmashylyq laborotorııasynan shyqqan izdenisiniń nátıjesi bolsa kerek.Ádebıet – metafızıkalyq qubylys, tanym úshin tartysatyn máńgiliktiń maıdany. Tynysh ómir súrgisi kelgenderdiń ol álemnen alys júrgeni abzal. «Ádebıettiń basyna beıbitshilik bulty úıirilgen shaqta – ol máńgúrttene bastaıdy» (Mandelshtam).Ádebıettegi tulǵalar da onyń tutqasyn máńgi ustap tura bermeıdi. Árdaıym óner aspanyn silkindirip, daýyldatyp-jaýyndatyp ókshe basar býyn, jas urpaq kelgen saıyn kórkem poezııanyń jańa bir tynysy ashylǵandaı bolady. Alpysynshy jyldar fenomeni de, ǵasyrlar boıǵy qalyptasqan jyraýlyq dástúrdiń erejesin buzyp óleńdegi ózgeshe álemin jasaǵan Abaı poezııasy da osyndaı qubylys edi desek shyndyqtyń aýylynan tym alystap ketpeıtin shyǵarmyz. (Uly Abaıdyń óz zamanynyń iri aqyndary Shortanbaı, Dýlat pen Buhardy synaýy olardy joqqa shyǵarý emes, estetıkalyq turǵydaǵy teristeý ǵana. Ónerge jańa formadaǵy óleńniń kelgenin baıqatýy úshin aıtylǵan syn edi. Jańanyń eskini yǵystyra bastaǵanynyń kórinisi bolatyn).Sondyqtan Ámirhannyń:Naǵyz aqyn týylmaıdy oqysta,Bar olardyń ómirde óz orynyJer betine keledi olar soǵysqaToǵysqan shaq juldyzdardyń shoǵyry,-dep ónerde jańa maıdan ashýǵa tyrysqan umtylysyn zańdylyq retinde qabyldaýǵa tıispiz.Aqynnyń keıbir balǵyn jyrlarynda kemis-ketik, «áttegenaılary» da bar bolǵanymen, balaýsa úninde, óleńiniń tabıǵatynda «tasqa tunǵan teńizdiń tamshysyndaı» bir ádemi tazalyq bar.Tfá, tfá. Tilimiz tasqa. Ámirhannyń dúnıedegi qubylysty tereń tanýǵa talpynysy, lırıkanyń sulý sózderdiń jıyntyǵy emes ekenin túsingen zerektigi poezııadaǵy taǵy bir keńistiktiń altyn esigin ashýǵa múmkindikterdiń bar ekenin aıqyn ańǵartady.Aqyn óleńderinde jalańash shyndyqtan, ótirik oıshyldyqtan qashyp, tabıǵat pen adam arasyndaǵy garmonııalyq úndestikti sabaqtastyra, salǵastyra qaraýǵa tyrysady. Eń aldymen ol kórýdiń aqyny:***Kirpigińe kelip tur súıengim-aqJanaryńa kelip tur damyldaǵym.***Janaryńnan aqpasam tamshy bolyp,Kirpigińnen ushpasam japyraq bop.***Janar menen kirpiktiń arasyndaÓmir deıtin baıqasań aralyq bar.(Dál osylaı 30 bet)Aqyn óleńderindegi qadap aıtatyn basty erekshelikterdiń biri, onyń kóshpeli halqymyzdyń tynys-tirshiligine tereń úńilýi der edik. Ol babalar yrymynyń astarynan da dalalyqtar úshin mańyzy zor senimdi sezedi.Jutańdaýmyn demen biraq jarlymyn,Baba yrymy, álegi emes jarǵynyń.Qyzyl tildi sózge ıiltý úshin de,Itaıaqtan sýdy da ishken bar kúnim.Babalar yrymy boıynsha tili kesheýildep shyǵa bastaǵan beıkúná sábıge ıtaıaqtan sý ishkizedi eken. Sondaı jaǵdaı aqynnyń da basynan ótipti. Biraq Ámirhanǵa til qadirine, sóz kıesine dál kóshpeli túrkilerdeı jaýapkershilikpen qaraǵan halyq joqtaı kórinedi.Itaıaqtan sýdy da ishken bar shaǵym.Kezi emesti ol kóńil kúpti, arsa muń.Sen sharshadyń sándi qýyp, men baıǵus,Baba yrymǵa baǵa tappaı sharshadym.Ásirese óleńniń túıini, kýlmınaııasy áserli shyqqan.Osy boldy-aý zamananyń óleńi,Kóp bolǵan soń kór sezimi, kóbeńi.Isi tilge ılikpegen tilderge,Itaıaqpen tamaq bergim keledi.Dalaǵa degen saǵynysh pen mahabbat aqynǵa erekshe shabyt beredi. Ámirhannyń óleńderin oqı otyryp, dala tabıǵaty arqyly kóshpeli túrkilerdiń bolmysyn tanyǵandaı bolasyń. Dalanyń samal jelindeı ádemi jyrlar rýhyńa qanat bitiredi. Tyńdap kórińizshi:Jandy terbep máńgiliktiń aǵyny,Tán arydy. Arman birge arydy!Janarymdy qytyqtaıdy nurymen,Myń jyl buryn sóngen juldyz jaryǵy.Janym juldyz jyldamdyǵyn qosqanda,Sálem aıtyp keıin qalǵan dostarǵa.Bul qaladan ketem túbi kókke men.Ketemin men Segizinshi aspanǵa.Segizinshi aspan. Bul burynǵy aqyndardyń eshqaısysy da ashpaǵan jumbaq álem. Ámirhannyń — álemi! Ol aspanda tek aqyn Ámirhan Balqybek qana biletin ǵajaıyp ómir bar. Oqyp kórińizshi:Osy bir tús saǵym ba, álde baǵym ba?Jan talyqsyp myzǵyp ketken shaǵymda.Kórem ylǵı áýen oınap kóńildi,Sol áýenge terbetilgen óńirdi.Bir kezderi sezim keship jaıdarman,Júrgen jaı ma Adam Ata, Haýa Ana?Bul ólkeniń aýasy ánge aınalǵan.Ne áýeni aınalǵandaı aýaǵa.Sol áýendi bulaq eltip tyńdaıdy,Qaıyrmasyn kótermelep qus bitken.Buryn-sońdy kórip pe edim mundaıdy.Mundaı sazdy buryn-sońdy estip pe em?Óleńdegi qoltańbasy endi aıqyndalyp kele jatqan aqynnyń «Metamorfoza» jyr jınaǵyndaǵy shyǵarmashylyq izdenister ónerdiń sol bıik aspanda áli talaı tamasha jyrlardyń jasyndaı jarqyraıtyna degen úlken senim uıalatady kóńilimizge. Men aqyn júreginen:Janarda jarq etse bir ushqyn,Sezim ǵoı, qalaısha sónedi?Bir óleń jazýǵa tıispin,Ómirdiń ózindeı ádemi.Dúnıeni shomdyryp araıǵa,Tirlikti kúzeter kóz ilmeı.Jazýǵa tıispin qalaıda,Bir óleń ómirdiń ózindeı- degen syńaıdaǵy áli talaı jaýhar jyrlardy týdyratynyna shyn senemin.Ámirhannyń boıyndaǵy izdenis pen soǵan laıyqty qýat sol senimimniń aqtalatyna ılandyrady. Óıtkeni onda qarapaıym ómirden jurt baıqamaǵandy kóre biletin zerektik bar, taǵdyrly týyndylarynda júregińdi eljiretetin jylylyq mol.Qur aýaǵa qaldy asylyp qansha ánim,Jer betinde sendelem be áli kóp.Men jaryqty kúte-kúte sharshadym,Endigi ómir tús sııaqty máni joq.Ýaqytymdy kúte-kúte bitti álim,Mańaı tuman, juldyz bitken adasty.Kim biledi, kimder ne istep jatqanyn,Kimder qalaı jubataryn alashty?Qasiretimdi túsin meıli, túsinbe,Óz talaıyn árkim ózi tapqandaı.Jonarqamda, julynymnyń ishinde,Jaýynqurty qabir qazyp jatqandaı.Ádebıet –ardyń isi, sonsoń — adam janynyń tazalyǵynyń barometri. Maqalamyzdyń tusaýkeserinde biz Ámirhannyń óleńderinde «tasqa tunǵan teńizdiń tamshysynda bir ádemi tazalyq bar» degenbiz, jańylspasaq. Endeshe Ámirhannyń sol tazalyǵyn aqyn óleńderiniń aınasy desek ábden jarasady. Juldyzdy sátteri, tulǵalaný, óris ashý kezeńi áli alda dep úmittenemiz.
1997 jyl 10 qyrkúıekAbai.kz
