Qazaq halqymyzdy özge elden erekşelep, ūlylyǧymyz men ūlttyǧymyzdy körsetetın, bolmysymyzdy daralaityn bailyǧymyz –ūlttyq mädenietımız, ūlttyq qūndylyqtarymyz. Är ūlttyŋ özıne tän ūlttyq dünietanymy, ūlttyq qūndylyqtary bolady. Ädette ūlttyq tanym jaily söz qozǧaǧanda bızdıŋ esımızge ne tüsedı? Tıl, salt-sana, dästür, halyq mūrasy, mädeniet, mentalitet, t.b. Keŋestık sanada «eskınıŋ qaldyǧyna» ainalǧan ūlttyq qūndylyǧymyzdy bolaşaq ūrpaq sanasyna sıŋıretın sät, täuelsızdık taŋy atqaly biyl jiyrma segızınşı jyl. Şükır!
Jasampaz elımız enşısın alǧaly ūlttyq sana, ūlttyq közqaras, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ qal-ahualy qandai därejede? Ärıge barmai, bügıngı kün tūrǧysynan saralaiyq. «Būl än –būrynǧy ännen özgerek», tolǧauy toqsan qyzyl tıldıŋ tolǧamaǧy –ūlttyq tanym mäselelerı.
Nege mäselelerı degendı alyp otyrmyz? Sebebı, kündelıktı qūr sözdı aityp, dauryqpa söz ben jasandy ūran saludan aulaqpyz. Mäselenıŋ aşyǧyn aityp, jastarǧa az da bolsa oi salu negızgı maqsatymyz bolmaq.
Äuelgı mäsele –tıl mäselesı. Sebebı ūlttyq düniemızdı halyq arasynda nasihattau, jetkızu üşın eŋ äuelı tılımız tüzu bolmaq kerek. Tıl –halyqtyŋ qazynasy, ūlttyq mūra. Tıl taǧdyry –ūlt taǧdyry. Būl sözge jasandy janaşyrlyqpen emes, tereŋ tüsınıkpen qarasaq eken.
Hoş... Ədettegıdei, avtobusqa mınsem jan-jaǧymdaǧylardyŋ qimylyn baǧyp, kımnıŋ auzynan qandai söz şyǧady eken dep baqylaityn ədetım. Sebebı, menıŋşe, avtobus –eŋ bır qainaǧan qoǧamdyq oryn. Şaruasynan şarşap, jūmystan qaljyrap qaitqan halyqtyŋ «şynaiy bet-beinesı» körınetın kez –äsırese keşkı mezgıldegı avtobus ışı... Jūma saiyn jüretın jolyma tüsıp, aiazdy künı aialdamada aiaqtarymdy bırdı-bırıne soqqylap, sarylyp sary avtobusty küttım. Ne kerek, segız minut küttırgen sary avtobus selkıldep jetıp te keldı. Kündegıdei, halyq yǧy-jyǧy... Qysqasy, bız otyrǧan (tūryp tūrǧan) avtobusqa bes aialdamadan soŋ balasyn jetektegen əiel mındı. «Aqşa tölep otyramyz» dep tap-taza aityp tūrǧan konduktor əiel "balamen oryn bereiıkşı" dep qaldy. Nietın tüsındık, bıraq tıldı qalai bolsa solai qoldanuǧa bola ma? Men yzalanyp ülgergenşe, bır ülken kısı: –Əi, –dedı jekırıp. –Osyndai da söz bola ma eken, «balaly əielge oryn bereiık» dep jöndep aitsaŋ bolmas pa?–dep zırk ete qaldy. "Ülken tūryp kışı söilegennen bezdıŋ" kerı kelıp, auzymdy aşuǧa arym jıbermei, aşudy ala közben körsetıp tūrǧan edım, əlgı kısıge sonşa riza boldym. "Jai söz, maŋyzdy emes, ne aitqysy kelgenı tüsınıktı emes pe" degen oi boluy mümkın, konduktor äieldıŋ de oiy osylai-au, tılın dūrystamaq bop bezektegen kısıge bet būryp ta qaramady. Ras, əiteuır tüsındık. Bıraq, bıreu solai jüiesız söilese, ekınşı taǧy solai jasasa, jasampaz tılımızdıŋ erteŋı ne bolady?
Älgı oqiǧa əser ettı. Bırdıŋ sözı tüzelse, myŋǧa sabaq emes pe?
Tılımızdıŋ öz zaŋdylyqtary bar, erejenı erkın meŋgerıp, bai tılımızdıŋ bailyǧyn sarqa paidalanyp, bal tamyzyp nege söilemeske?!
Būny bır dep qoiyŋyz. Kelesı qoǧamdaǧy kelelı mäsele –bügıngı bala tärbiesı. Bügıngı bala –virtualdy älemnıŋ qūly. Kışkentai büldırşınderdıŋ betın adam körgısız qanjosa keiıpkerlerge ılesıp jasaǧan ersı qylyǧyn, tıs därıgerınıŋ kezegınde otyryp, «mama, aitşy, būl oiyn ǧoi, iä» dep jylamsyraǧan balasyna «joq, balam, būl şynaiy ömır» dep ūǧyndyra almai älek bolǧan anany körgende janym aşyp, közıme erıksız jas keldı.
Ädettegıdei, qyzyqty jaŋalyqqa tap bolarmyn dep ǧalamtor jelısın aqtaryp otyrǧanmyn. Bırde közım japon maqaldary degen sıltemege tüstı. Japonşa bılmesem de, «maqal – sözdıŋ mäiegı» dep bıletın, üş oidyŋ bırın maqaldap jetkızbese qarabaiyr söilegendei sezınetın qazaq bolǧan soŋ, sıltemenı basyp, özge eldıŋ maqaly qandai ekenın körgım keldı. Qūdai oŋdaǧanda, qazaqşaǧa audarylǧan eken. Menıŋ bır taŋ qalǧanym myna maqal boldy. «Balany erkeletu – tastap ketumen bırdei» deidı. Al kerek bolsa! Bala tärbiesınde «balany bes jasqa deiın patşaŋdai kör, bes jastan keiın qūlyŋdai jūmsa, on bes jasqa kelgende dosyŋdai syrlas» degen naqyl ärı qaǧidatty jiı eske alatyn bızdıŋ halyq dana dep qalai aitpassyŋ?! Mıne, naǧyz tepe-teŋdık. Är närsenı öz uaqytysymen jasai bıletın halqymyz «bala – bauyr etım» dep bıledı, erkeletıp, jyly-jūmsaqty ūsynyp, bar tättısın auzyna tosady. Balany tärbieler kezınde tärbielep, erkeleter tūsta yqylastan ada etpei, jiı-jiı maqtap, qanat bıtırıp otyrǧan jön. Jas balanyŋ oiy jüirık, bır aitqandy bırden ūǧyp alady. Ärı köp närsenı bılgısı keledı. Sondyqtan qoiar saualy da köp. «Ol kım? Būl ne?» dep jiı sūraidy. Būl kezde oǧan bärın jüielı tüsındırıp aitu maŋyzdy. Balasy bırdeŋege qyzyǧuşylyq tanytyp sūrai qalsa, ekı közı ǧalamtormen torlanǧan ata-anasy eşteŋege qaramastan, «iä,iä» nemese «mä, balam, telefonmen oiyn qosyp beremın» dep jauap beretınder de bar. Bır-bırın öltırgen qantögısı köp multfilm, adamnyŋ basyn alyp jatqan soraqy oiyn oinap ösken bala eseigende ne bolmaq? Sodan kelgende bezbüirek äke men tasbauyr ana qaidan şyqty dep zarlaimyz. Qiyny sol, köŋılge ökınış ūialatar, «qap, ättegen-ai»-dy aitqyzar jaiyttar keiıngı uaqyttarda jiı oryn alyp jür. «Bıreu toŋyp sekıredı, bıreu toiyp sekıredı.» Qanşabır jandar säbidıŋ jūpar iısıne jete almai jür, qanşabıreuler bauyr etınen baz keşıp älek, jaman ädetterge äuestenıp balasyna «tälım-tärbie» körsetıp jürgender qanşama?! «Bala nenı bılse jastan, ūiadan – öle-ölgenşe sony tanyr qiiadan» degen J.Balasaǧūn danamyz. Ärbır sözı altyn, zerden qūralǧan aqylgöi danyşpannyŋ sözın qate dep kım aita alady?! Sondyqtan barymyzdy baǧalap, balany erkeleter tūsta meiırımdı de aiamai, qajet tūsynda tärbiege de salyp, tüzu jol, dūrys nūsqau berıp, eŋ bastysy ūlttyq tärbiemızdı, ūlttyq mınezımızdı boiyna sıŋdırıp, Abaidyŋ «Adamzattyŋ bärın süi» qaǧidasyn ūǧyndyryp ösırgen jön.
Al, otbasynda dūrys tälım almaǧan, ūlttyǧymyzdy, ūlylyǧymyzdy jastaiynan boiyna darytpaǧan baladan qandai ūrpaq şyǧady? Şet elge elıtıp, ūltyn syilamaityn, äje aitqan qyryq üiden tyiymyn bılmeitın qyz, tektılıgın ūmytyp, ūlttyq dästürdı ūstanbaityn ūl şyǧady. Mıne, qasıret.
Oiymyzǧa tūzdyq bolsyn, oiyma bır oqiǧa tüsıp otyr. Bırde auyzaşardan qaityp kele jatyp, jolda bır əjenı kezdestırdım. Qolynda üş bırdei dorbasy jəne baldaǧy bar. Aiaǧyn syltyp basatyn, jasy da bırazǧa kelgen, dorba arqalamaq tūrmaq, az jürse şarşap qalatyn Allanyŋ bır pendesı eken. Ekeumız bır aialdamadan tüsetın boldyq. Avtobustan tüsırıp, kömektesıp jıberıp jatyrmyn. Ərı qarai myna türmen qalai ketedı dep qoiamyn jəne. Sonymen jön sūrasyp, jer asty jolymen(podzemka) arǧy betke ötkızıp jıberetın boldym. Ədette özımız jügırıp ötetın joldy əjemen jiyrma minuttai jürdık. Sol sətte bır-bırımızden bıraz nərse sūrap ülgerdık. Qaida tūrasyŋ, ata-anaŋ qaida, bauyrlaryŋ bar ma dep bərın sūrap aldy. Öz ömırın de bır sət köz aldyma keltırıp ülgerdı. Söz arasynda "baqytty bol, ainalaiyn" dep aq tılegın jaudyryp qoiady. Ata-əje körıp öspegen soŋ bolar, ülken qariialardy körsem jyly ūşyrap, özım de söileskım kelıp tūrady. "Qaida tūrasyz? Qaidan qaittyŋyz, mynşa jüktı arqalap? Balalar bar ma?" dep sūradym, üp-ülken kısını tün jarymda nege jalǧyz jıberıp qoiǧan degen oimen. Keiuananyŋ jüzı bozaryp sala berdı. "Qyzym jol apatynan qaitys boldy",–dedı az ünsızdıkten soŋ. Jüregım zyrq ete qaldy. Keiuana ərı qarai əŋgımesın jalǧastyrdy: "Ūlym bar, alǧany (äielı) jöndı bolmai, bızdı tastap kettı, bızge kelıp ūrsyp, aqşamyzdy alyp ketedı. Ekınşı ūlym bar. Ol da solai. Mügedek şalym olardy üige kırgızbei quyp jıberedı. Qyz degen jaqsy edı. Ūldan qairan bolmady. Özım auru bır kısıge dərı aparyp, köŋılın sūrai baryp edım, qaraŋǧy tüskenın aŋdamai qalyppyn" dep əjem aqtaryla saldy.
Būrynǧynyŋ adamyn qaraŋyzşy, özı mügedek bolsa da tösek tartyp jatqan bır kısıge köŋıl sūrai barudy paryzy sanaidy.
Oilaŋyzşy, būrynǧy zamanda ata-anasyn tastap ketu, qūrsaǧyn jaryp şyqqan şaranasyn bas tartu degen bolǧan ba edı? Jesırın jasytpaǧan, jetımın jylatpaǧan eldıgımız qaida? Ūlttyq dästürdı, ūlttyq tärbienı boiyna sıŋırgen, auzyn aşsa ar jaǧy körıner darhandyq qaida? Qarttar üiı men balalar üiın panalauşylar köbeiıp tūrǧan zamanda būl da özektı mäsele. Būl tızımge keiınırek paida bolǧan «analar üiı» degendı qosyŋyz.
Şyǧystyŋ ǧūlama ǧalymy äl-Farabi: «Jas jetkınşekterıŋızdı körsetıŋız, men sızderdıŋ bolaşaqtaryŋyzdy aityp bereiın», –deidı. Al, adam sengen, zaman sengen jastarymyzdyŋ armany –şet elde ömır süru bolǧanyna kım kınälı? Adam ba, zaman ba? Bır körşımnıŋ közben körmese de aituly şet elde tūrǧysy keletının, auzynan sonşa suy kete armandaǧanyn körıp jaǧamdy ūstap, qairan qaldym. Sebebın tüsıngım kelmese de, sūradym. Uäjı –bıreu. Şetelde ömır süru keremet eken-mys. «Özge elde sūltan bolǧanşa, öz elıŋde ūltan boldyŋ» mänın tüsınbeitın qazaqşa bılmeitın qazaq körşım öz elınde sūltan bolyp jürgenın ūqpaityn da sekıldı. «Tasidy qanyŋ, aşidy janyŋ...» Aitasyŋ, «baiaǧy jartasqa» soǧylyp, özıŋe ǧana estıledı. Jaŋǧyryq...
«Auruyn jasyrǧan öledı» degen, köz körıp, qūlaq estıgen mäselenı köterdık. Äsılınde, būl degenımız qūldyrau emes. Ärine, bügıngı künnıŋ qaharmandary jeterlık. Eldıŋ eldıgın, halyqtyŋ tūtastyǧyn, tıldıŋ tazalyǧyn saqtau üşın, elımızdıŋ keregesı keŋ, terezesı özge elmen teŋ, şaŋyraǧymyz biık boluy üşın, jūrtymyzdyŋ jalǧasty ömırı jaryq, jastarymyzdyŋ bolaşaǧy jarqyn boluy üşın, ūlttyq tärbienıŋ jarqyn ülgısın körsetıp, halqymyzdyŋ ūlyqtyǧyn, ūlylyǧyn nasihattap jürgen atqamınerler qanşama? Täuelsız eldı, «elım» der erdı näsıp qylǧan Allaǧa sansyz madaq.
Mäselenı köterdık. Sebep qandai? Ne jetıspeidı? Sebep jalǧyz. Jetpeitını –ūlttyq tärbienıŋ, ūlttyq sananyŋ kemdıgı. Patriottyq namystyŋ, elım degen kökırektegı ottyŋ bolmauy.
«Qazaqtyŋ bır jamany osy...»
Nege bız «qazaq deseŋ özıŋe tiedı» degen sözdı jiı qoldanamyz. Oilaŋyzşy, bırde-bır el öz ūltyn jaman demeidı. Däl osy qoldanys özge elde mülde joq. «Jaman ūlt bolmaidy, jaman adamdar bolady» degen. Eŋ bastysy bızdıŋ elge ūlttyq tanymdy bılumen qatar, auyzbırşılık kerek. Auyzbırşılık –ūlttyǧymyzdyŋ, beibıtşılıgımızdıŋ jarqyn körınısı. M.M.Speranskii: «Qazaqtar şöleitte ösetın baltamen ūryp syndyra almaityn sekseuıl aǧaşy siiaqty, sekseuıldı tek bır-bırıne ūryp syndyruǧa bolady. Qazaqtardy da bır-bırıne aidap salyp, älsıretıp baryp qūldyqtyŋ qamytyn kigıze alamyz» degen bolatyn. Bız ūly halyqtyŋ ūlaǧatty ūrpaǧy retınde būrynǧy saltymyzben, ūlttyq tüsınıgımızben būndaiǧa jol bermeuımız kerek. «Bılekke sengen zamanda eşkımge ese bermedık, bılımge sengen zamanda qapy qalyp jürmelık» degen. Bılımımız ben bılıgımızdı, ūlttyǧymyz ben ūlylyǧymyzdy tanymymyzben ūştastyryp, baǧymyz ben berekemızdı, tektılıgımız ben täuelsızdıgımızdı saqtai bıleiık! Babalar qanymen qorǧap jetkızgen ūlylyǧymyzdy saqtaiyq! Ūly halyqtyŋ ūlaǧatty ūrpaǧy, ūlttyǧymyzdy joǧaltpaiyq!
Mūhanbetqali Arujan Mūhanbetqaliqyzy, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ 4-kurs studentı.
