Nelikten adasyp júrmiz?
Quranda aıtylyp tur: o basta adamdarǵa bir ǵana Kitapty jolbasshy etý ámir etilgen. Al sektalarǵa bóliný paıǵambarlar Kitap ákelgennen keıin bastaldy. Buǵan deıin Kitapqa ıe bolyp qoıǵandar arasynda týǵan qaıshylyq adasýǵa, dinnen bezýge jol ashty. 2:213
Bılikqumarlyq, baılyqqumarlyq, enjarlyq, boıkúıezdik sııaqty sebepterden Kitap túsken jurttar ishindegi dushpandyq pen óshpendilik tutandy. Sodan kelip haq Kitaptyń qasynda kishkentaı «kitaptar» paıda boldy. Al bul shyǵarmalardyń kózdegeni – saıası jáne ekonomıkalyq maqsattarǵa dinı negizdeme berý. Sol arqyly adamdarǵa bılik jasap, olardy rýhanı turǵydan táýeldi ete otyryp, baılyqqa kenelýdi kózdeıdi.
Qurannyń 2-súresi, 213-aıatynda
aıtylǵan jaǵdaı, ıaǵnı haq joldan adasý Muhammed paıǵambar ólgen soń bastaldy. Iaǵnı, Elshiniń serikteri arasynda bılik úshin kúres bastalyp, onyń aıaǵy qyrǵyn soǵystarǵa ulasty. Bul kúres aldaǵy birneshe ǵasyrdyń saıası ahýalyna sebep boldy. Ol kezde saıasat pen dinniń tyǵyz baılanysta jáne bir-birine yqpaly kúshti bolǵanyn eskere ketý kerek.
«Musylmandardy» Islamnan alystatqan negizgi burmalaýlar dál sol kezde paıda boldy.
Haq dinnen aınýdyń basty sebebi – onyń ornyn saıasılanǵan arab-parsy dástúriniń basýy. Adam balasy belgili bir halyq ishinde, belgili bir ult, mádenıet, órkenıet ortasynda dúnıege keledi. Sóıtip, birden synaýǵa bolmaıtyn mádenı ortaǵa tap bolady.
Quranǵa sáıkes, adamdy Imanǵa jeteleıtin nárse – onyń aqyly. Biz myna álemniń kezdeısoq emes ekenine, bárin jasap, bılep turǵan bir Jaratýshynyń bar ekenine aqylmen oılanǵanda senemiz. Bilim buǵan bizdiń kózimizdi jetkize túsedi.
Al saıasılanǵan arab-parsy dástúrinde senim adamǵa ata-babadan birden aýysady nemese emoıonaldyq trans kezinde oıanady. Folklordaǵy yrymshylyq aqıqatty aqylmen izdeýge múmkindik bermeıdi.
Ata-babadan aýysqan senim – olardyń bárin durys jasaǵanyna shák keltirmeıtin senim. Biz nege ata-babalarymyz esh jerde qatelespegen dep oılaımyz? Munyń negizi týystyq baılanysta jatyr. «Qazaqtyń ólgen kisisiniń jamany joq, tirisiniń jamandaýdan amany joq» dep Abaı aıtpaqshy, biz babalarymyzdy, ákelerimizdi synaýǵa bolady degenge kóngimiz kelmeıdi. Demek, olardyń qateligin tabýǵa, qatelikterden sabaq alýǵa da ózimizge aýysqan kemshilikterdi joıýǵa da daıyn emespiz. «Ózge halyqtardyń tarıhynda qatelik bolsa bolar, al bizde múmkin emes» dep qate oılaımyz.
Quran mundaı kózsiz senimniń haq dinge jetkizbeıtinin aıtady.
25:43 ,25:44
Adamnyń ırraıonaldy dástúrge súıenip, óziniń Haq jolynan aınyǵanyn aqtap alatyny jóninde Quranda aıtylǵan.
43:23 ,43:24
Paıǵambarlar ótken soń ýaqyt óte Haq dindi saıasılanǵan dinı dástúrler birtindep yǵystyra bastaıdy. Al Haq din men saıası- dinı dástúrdiń aıyrmasy orasan.
Haq dinde – adam derbes tulǵa. Qudaıǵa ol jeke ózi ǵana jaýap beredi. Óz isi úshin Alla aldynda adamnyń tek óz basy jaýapty. Paıǵambarlar Jaratýshydan kelgen ýahı-habarlardy,kitaptardy ákeledi jáne jeke úlgi kórsetedi. Paıǵambarlar tek osy iste ǵana úlgi bola alady!
Kitap bizdi óz basymyzben oılaýǵa shaqyryp, ar-uıatymyzdy oıatady. Adam ár iste óz aqylymen oılaýdy úırenýi kerek. Bilimin molaıtyp, aqylyn shyńdap, aqyl-sanasyn jetildirýi qajet. Onsyz Qııamet kúninde apattan qutylý múmkin emes. Myna nárseni ár adam áste umytpaǵany, sanasyna sińirgeni durys: Qııamet kúninde ózi úshin tek jalǵyz ózi jaýap beredi! Eshkim oǵan kómektese almaıdy! Eshkim arasha túse almaıdy! Eshkim aqtyq sotta qorǵaýshy bola almaıdy!
6:51 ,33:21
Qııamet kúninde esepke alynatyn jalǵyz nárse – adamnyń tirshiliginde jasaǵan ıgi isteri. Biraq bul jaqsylyqtardy adam sanaly túrde, Qudaıdyń erkindegi aqyldy ımanmen jasaýy tıis. Qudaıdyń bizge neni nusqaǵany Qasıetti kitapta jazýly tur. Ár adam Kitapty derbes oqyp, ózi saralaýy kerek.
Osy haq dinniń qarsysynda adam jasaǵan reakıondy saıası-dinı dástúr tur. Onyń ustanatyn prınıpteri de múldem bólek.Reakıondy dástúrdiń jeke sana men derbes jaýapkershilikten joǵary qoıatyn nárseleri bar. Olar – ujym, ıerarhııa jáne top bolyp din isin atqarý. Myna nárseni erekshe túsinip alý kerek: Adamdardyń kópshiligi «Qudaı aldynda jeke jaýap beresiń» degennen qorqady. Sóıtip, basqa súıenish izdeıdi. Al reakıondy dástúr adamdy Alla aldyndaǵy naq osy jaýapkershilikten bosatady da ol jaýapkershilikti basqalarǵa, bir saty joǵary turǵandarǵa júkteıdi.
Dál osy sebepti kópshilik aqyldy ımannan qashyp, regresske shaqyratyn dástúrge moıynusynady. Reakıondy dástúr adamdy «Meni tańda, maǵan baǵyn, basqa shyndyq izdeme. Esesine bar báleden qutylasyń» dep azǵyrady deýge bolady. Jurt Aqıqatty izdeýdiń – Qııamet kúninde azaptan qutylý jolynda Aqıqat izdeýdiń, Qudaıdy aldynda jeke jaýap berýdiń jaýapkershiligin basqaǵa berip qutylýǵa qýana kelisedi. Óıtkeni, biz tynyshtyqty, jaıly turmysty jaqsy kóremiz. Al shyndyqty izdeý, sonyń arqasynda túsingenin ashyq aıtý – qabyldanǵan dástúrge syn aıtý degen sóz. Eshkim shák keltirmeıtin dástúrge qarsy shyqqan adam aınaladaǵy jurttyń óshpendiligine, mazaqqa, tipti qorlyqqa tap bolatynyn bilýi tıis.
Reakıondy-konformıstik dástúrdi durys sanaıtyndar Qudaımen tikeleı emes, aradaǵy deldal arqyly kelisim jasasyp otyrǵanyn túsinse ǵoı! Al dáneker bolyp júrgen kimder? Olar: ǵıbadathana shyraqshylary,
moldalar, dinbasylar, áýlıeler, pirler, aqsaqaldar keńesi, mıfter, ańyzdar, «jalǵan hadıster», «jalǵan súnnetter», taǵysyn taǵylar.
Dinbasylar men pirler kópshiliktiń biz joǵaryda aıtqan psıhologııalyq álsizdigi arqasynda kún kóredi. Sondyqtan da olar dástúrdiń saqtalýyna múddeli.
6:123.
Din ıeleri tobyrdyń saıası-dinı dástúrden aınymaǵanyn, tipti reakıondy dástúrdi áspetteı túskenin qalaıdy. Munymen ǵana shektelmeıdi. Dástúrdiń myzǵymaýy jolynda ádebı, huqyqtyq, repressıvti jáne basqa da ádister paıdalanady. Dinı bilim beretin oqý oryndary, meshitter júıesi de arab-parsy dástúrin, ıaǵnı resmı maquldanǵan arab-parsy dinı mádınetin nasıhattaýǵa qyzmet etedi. Uıymdasqan ujymdyq dinniń Qudaıdyń haq dininen aıyrmasy sol, onda Qudaı men adamnyń arasynda dinbasylar men din ıeleri tur. Bular din isinde zań shyǵarý huqyǵyn menshiktep alǵan.
Adamdardyń aqıqat kózi Qurannan aýyp, adasýyna tikeleı jaýapty – saıasatty tý qylǵan dinbasylar, din ıeleri, «jalǵan áýlıe-ámbıeler» men bılikqumar pirler men sheıhtar.
Din ilimin Quranǵa saı etip reformalaý dinbasylar men olardyń sońyna erýshilerdiń qarsylyǵyn, tipti óshpendiligin týǵyzatyny sózsiz. Adamdardyń haq dinge qaıtýyna kedergi jasaıtyn sol baıaǵy psıhologııalyq álsizdik máselesi. «Bálkim, ata-babalarymyz adasqan shyǵar» degen saýal qoıýǵa kópshilik kóngisi kelmeıdi. Óıtkeni, dástúr men tárbıe, ortanyń qysymy aqylǵa jeńistik bermeıdi. Logıka emoııaǵa, oı ádetke oryn bosatady.
Qurannyń qasyna júzdegen kitaptar qoıyp Qurannyń kúshin joıǵysy kelgen jáne aqylǵa soǵys ashqan dástúrshi-mazhapshy ıslamshylar, tarıhtaǵy halıfat monarhtar men ózderiniń kópshil ekenin dálel qylyp shyǵarýǵa tyrysady.Biraq Quran kópshilik boıynsha aqıqatty belgileýge qarsy. Máselege bundaı logıkamen qarasaq, mysaly úndisterdiń arasynda týyp-ósken adam, aınalasyndaǵy adamdardyń kópshiliginiń úndis ekenin kórip, sıyrdyń ishinde myńdaǵan qudaı bolǵanyna senedi. Osylaısha sol adamǵa ata-babalardyń jolynda bolý men adamdardyń kóptigi aqıqatty kórsetetin ólshem bolyp esepteledi. Mysaly ortodoksaldy hrıstıandyqty alaıyq. Ata–babalarynan jetken dástúri katolıktik, ortodokstik senimniń Isa paıǵambardyń Qudaıdyń uly ekendigin qabyldaıdy. Al sondaı ortadaǵy adam aınalasyndaǵy adamdardan buny kórgesin, amal joq ol da sondaı senimdi qabyldaıdy.
Ánǵam súresi 116
Iýsýf súresi 106
Kópshilikke soqyr erýdiń adamdardyń adasýlaryna sebepshi bolýyna tarıhtan myńdap mysal keltirýge bolady. Kóptegen dáýirlerde azshylyqtar týra jolda bolǵan. Alla aqıqatty kópshilik arqyly tabyńdar degen joq hám aqylymyzdy qoldanýymyzdy ámir etken. Dástúrli ıslamshylarǵa bir úndis nemese bir hrıstıanǵa baılanysty qatelerin kórsetkende, joǵaryda berilgen logıka men uqsas aıattardy qoldanǵandaryna kýá bolamyz. Úndister men hrıstıandarǵa aqyl aıtqanda týra ólshemderdi qabyl etetin mazhapshylar, Qurannyń Islamyna shaqyrylǵanda, birden kópshiliktiń artyna tyǵylýǵa, tarıhı avtorıtettermen qorǵanýdy bastaıdy. Isa paıǵambardy Qudaıdyń uly, sıyrdy qudaılardyń panasy dep qabyldaǵandardy kópshilik pen dástúrlerdiń adastyrǵany týraly mazhapshylar óte jaqsy túsinedi jáne túsindiredi. Biraq Qurannyń Islamyna qarsy árdaıym qarý retinde kópshilik pen ırraıonaldy dástúrlerdi qoldanady!..
Quran boıynsha Allanyń kitabyn ustanbaı, aqyldy qoldanbaı týra jolǵa jetý múmkin emes. Aqyldyń qoldanylýyna kedergi bolyp,reakııalyq dástúrdi dinge aınaldyrǵandardy Quran aıyptaıdy. Alaıda búgingi kúnimizde din atyn jamylǵandardyń kópshiligi, aqyldyń jolyn jaýyp,arab-parsy dástúrin din dep halyqtyń qolyna ustata salǵan. Búgingi kúni adamdarǵa Qurandaǵy dindi túsindirip, Islamda áıelderdiń bastaryn jabýy, áıel-erkek bolyp bólinýi joq desek: “Biz buny ǵasyrlar boıy ustanyp kele jatyrmyz, sen sonda áýlıe, ǵulamalardan da artyq bilesiń be?” degenge uqsaıtyn jaýap alamyz.
Iakı “bul jol aqyl joly emes, dańqty atalarymyz bul máselelerdi sheshken, sen tek solarǵa uıysań boldy, amandyqqa jetesiń” degen eskertýler alamyz. Bútkil osy oqıǵalar “ata-babalardyń mırasyn” basqa sózben aıtqanda “arabı dástúrlerdi” Allanyń ýahıi Qurannan da, aqyldan da joǵary kóredi.
Eń mańyzdy máselelerdiń biri bul adamdardyń eshqashan Islamnyń jáne onyń jalǵyz qaınary Qurannyń ýákilderi bola almaıtyndyqtaryn uǵyný hám uǵyndyrý. Kerek deseń laýazymy sultan-ámir-korol ıakı mýftı bolsyn, kesenesi eń úlken bolsyn, atyna jyl saıyn myńdaǵan qurbandyq shalynsyn ıakı saǵanalaryna shúberek baılansyn- bul adamdar Qurannyń emes, ırraıonaldy arab-parsy dástúriniń ýákilderi.
Negizinde naǵyz dindarlardyń senimderi men amaldary Quranǵa qaıshy kelmeýi tıis. Hrıstıandar da ózderiniń áýlıeleriniń keremetteri jaıynda túrli hıkaıalar aıtady. Kesenelerine zııarat jasalady.Túrli kitaptarda bulardyń tapjylmaı jasaǵan ǵıbadattary men ıgilikteri áńgimelenedi. Sonda bul áýlıeler, Isa Paıǵambardy Qudaı dep qabyldasa da, kitapta jazylǵan keremetteri naǵyz dindar bolǵandaryn kórsete me? Álbette kórsetpeıdi. Demek naǵyz dindarlyqtyń kórsetkishi- áýlıelerdiń áńgimelengen muǵjıza hıkaıalary emes, Allanyń naǵyz dinin uǵynyp ony ustaný. Sondyqtan áýlıelerdiń joly bolyp tanylǵan aǵymdar men tarıqattar jáne júzdegen hıkaıalarmen bezendirilgen “jalǵan dindarlyq” eshkimdi aldaı almaıdy. Bul logıka aqıqat bolǵanda Isa Paıǵambardyń Qudaı bolǵany da aqıqat bolatyn edi! Qyzyǵy, Qurandy betperde qylǵandar, sıqyrshylardyń, tumarshylardyń jáne kóripkel emshilerdiń isin qaralaýda aldaryna jan salmaıdy,olar dindi materıaldyq jáne nápsishil paıdalaryna jetý úshin qural qylyp alǵandar dep aıyptaıdy,biraq uıalmastan ózderi sııaqty oılamaıtyndardy kápirge shyǵarý salý bundaı adamdarǵa túkte emes. Bundaı adamdar árqıly jolmen saıasatqa da aralasyp, saıası lozýngtar arqyly Islamǵa qyzmet etemiz dep qarapaıym adamdardyń aqshasymen semirýde. Arab-parsy dástúrlerin dinmen shatastyratyn nadan adamdar, bulardyń depýtat, mýftı,t.b degen sıpattaryna ıakı pálensheniń uzyn saqaly men sáldesine aldanyp, naǵyz din bolyp tabylatyn Quranǵa umtylýdyń ornyna sondaı dinı alaıaqtardyń toryna túsip jatyr. Quran adamdardyń qoısha baǵylýdy emes, kerisinshe aqylyn tıimdi qoldanýlaryn qalaıdy.(Baqara súresi 104). Sonda dástúrshil top ózderiniń múddeleri úshin halyqty Qurannan alystatyp olardy qoısha baqqysy keledi jáne halyqqa bul aıla-amaldaryn bildirtpeý úshin Quran tárjimesine qarsy shyǵyp, hám onyń ornyna júzdegen tomdyq jalǵan kitaptar shyǵarǵan. Jalpy halyq bundaı adamdardyń kórsetken kózboıaýshylyqtaryn dinmen shatastyrady jáne olardy “naǵyz dindar” dep oılaıdy.
Halyqtyń kópshiligi “Din bul bolsa, dindi ustaný qıyn ” dep ózderiniń kemshilikti bolǵandaryn eseptep, dinnen bútindeı alystaǵan.
Jalǵasy bar...
Turarbek Qusaıynov
"Demos" QQ tóraǵasy
