Nelıkten adasyp jürmız?
Qūranda aitylyp tūr: o basta adamdarǧa bır ǧana Kıtapty jolbasşy etu ämır etılgen. Al sektalarǧa bölınu paiǧambarlar Kıtap äkelgennen keiın bastaldy. Būǧan deiın Kıtapqa ie bolyp qoiǧandar arasynda tuǧan qaişylyq adasuǧa, dınnen bezuge jol aşty. 2:213
Bilıkqūmarlyq, bailyqqūmarlyq, enjarlyq, boiküiezdık siiaqty sebepterden Kıtap tüsken jūrttar ışındegı dūşpandyq pen öşpendılık tūtandy. Sodan kelıp haq Kıtaptyŋ qasynda kışkentai «kıtaptar» paida boldy. Al būl şyǧarmalardyŋ közdegenı – saiasi jäne ekonomikalyq maqsattarǧa dıni negızdeme beru. Sol arqyly adamdarǧa bilık jasap, olardy ruhani tūrǧydan täueldı ete otyryp, bailyqqa keneludı közdeidı.
Qūrannyŋ 2-süresı, 213-aiatynda
aitylǧan jaǧdai, iaǧni haq joldan adasu Mūhammed paiǧambar ölgen soŋ bastaldy. Iаǧni, Elşınıŋ serıkterı arasynda bilık üşın küres bastalyp, onyŋ aiaǧy qyrǧyn soǧystarǧa ūlasty. Būl küres aldaǧy bırneşe ǧasyrdyŋ saiasi ahualyna sebep boldy. Ol kezde saiasat pen dınnıŋ tyǧyz bailanysta jäne bır-bırıne yqpaly küştı bolǧanyn eskere ketu kerek.
«Mūsylmandardy» İslamnan alystatqan negızgı būrmalaular däl sol kezde paida boldy.
Haq dınnen ainudyŋ basty sebebı – onyŋ ornyn saiasilanǧan arab-parsy dästürınıŋ basuy. Adam balasy belgılı bır halyq ışınde, belgılı bır ūlt, mädeniet, örkeniet ortasynda düniege keledı. Söitıp, bırden synauǧa bolmaityn mädeni ortaǧa tap bolady.
Qūranǧa säikes, adamdy İmanǧa jeteleitın närse – onyŋ aqyly. Bız myna älemnıŋ kezdeisoq emes ekenıne, bärın jasap, bilep tūrǧan bır Jaratuşynyŋ bar ekenıne aqylmen oilanǧanda senemız. Bılım būǧan bızdıŋ közımızdı jetkıze tüsedı.
Al saiasilanǧan arab-parsy dästürınde senım adamǧa ata-babadan bırden auysady nemese emosionaldyq trans kezınde oianady. Folklordaǧy yrymşylyq aqiqatty aqylmen ızdeuge mümkındık bermeidı.
Ata-babadan auysqan senım – olardyŋ bärın dūrys jasaǧanyna şäk keltırmeitın senım. Bız nege ata-babalarymyz eş jerde qatelespegen dep oilaimyz? Mūnyŋ negızı tuystyq bailanysta jatyr. «Qazaqtyŋ ölgen kısısınıŋ jamany joq, tırısınıŋ jamandaudan amany joq» dep Abai aitpaqşy, bız babalarymyzdy, äkelerımızdı synauǧa bolady degenge köngımız kelmeidı. Demek, olardyŋ qatelıgın tabuǧa, qatelıkterden sabaq aluǧa da özımızge auysqan kemşılıkterdı joiuǧa da daiyn emespız. «Özge halyqtardyŋ tarihynda qatelık bolsa bolar, al bızde mümkın emes» dep qate oilaimyz.
Qūran mūndai közsız senımnıŋ haq dınge jetkızbeitının aitady.
25:43 ,25:44
Adamnyŋ irrasionaldy dästürge süienıp, özınıŋ Haq jolynan ainyǧanyn aqtap alatyny jönınde Qūranda aitylǧan.
43:23 ,43:24
Paiǧambarlar ötken soŋ uaqyt öte Haq dındı saiasilanǧan dıni dästürler bırtındep yǧystyra bastaidy. Al Haq dın men saiasi- dıni dästürdıŋ aiyrmasy orasan.
Haq dınde – adam derbes tūlǧa. Qūdaiǧa ol jeke özı ǧana jauap beredı. Öz ısı üşın Alla aldynda adamnyŋ tek öz basy jauapty. Paiǧambarlar Jaratuşydan kelgen uahi-habarlardy,kıtaptardy äkeledı jäne jeke ülgı körsetedı. Paiǧambarlar tek osy ıste ǧana ülgı bola alady!
Kıtap bızdı öz basymyzben oilauǧa şaqyryp, ar-ūiatymyzdy oiatady. Adam är ıste öz aqylymen oilaudy üirenuı kerek. Bılımın molaityp, aqylyn şyŋdap, aqyl-sanasyn jetıldıruı qajet. Onsyz Qiiamet künınde apattan qūtylu mümkın emes. Myna närsenı är adam äste ūmytpaǧany, sanasyna sıŋırgenı dūrys: Qiiamet künınde özı üşın tek jalǧyz özı jauap beredı! Eşkım oǧan kömektese almaidy! Eşkım araşa tüse almaidy! Eşkım aqtyq sotta qorǧauşy bola almaidy!
6:51 ,33:21
Qiiamet künınde esepke alynatyn jalǧyz närse – adamnyŋ tırşılıgınde jasaǧan igı ısterı. Bıraq būl jaqsylyqtardy adam sanaly türde, Qūdaidyŋ erkındegı aqyldy imanmen jasauy tiıs. Qūdaidyŋ bızge nenı nūsqaǧany Qasiettı kıtapta jazuly tūr. Är adam Kıtapty derbes oqyp, özı saralauy kerek.
Osy haq dınnıŋ qarsysynda adam jasaǧan reaksiondy saiasi-dıni dästür tūr. Onyŋ ūstanatyn prinsipterı de müldem bölek.Reaksiondy dästürdıŋ jeke sana men derbes jauapkerşılıkten joǧary qoiatyn närselerı bar. Olar – ūjym, ierarhiia jäne top bolyp dın ısın atqaru. Myna närsenı erekşe tüsınıp alu kerek: Adamdardyŋ köpşılıgı «Qūdai aldynda jeke jauap beresıŋ» degennen qorqady. Söitıp, basqa süienış ızdeidı. Al reaksiondy dästür adamdy Alla aldyndaǧy naq osy jauapkerşılıkten bosatady da ol jauapkerşılıktı basqalarǧa, bır saty joǧary tūrǧandarǧa jükteidı.
Däl osy sebeptı köpşılık aqyldy imannan qaşyp, regresske şaqyratyn dästürge moiynūsynady. Reaksiondy dästür adamdy «Menı taŋda, maǧan baǧyn, basqa şyndyq ızdeme. Esesıne bar bäleden qūtylasyŋ» dep azǧyrady deuge bolady. Jūrt Aqiqatty ızdeudıŋ – Qiiamet künınde azaptan qūtylu jolynda Aqiqat ızdeudıŋ, Qūdaidy aldynda jeke jauap berudıŋ jauapkerşılıgın basqaǧa berıp qūtyluǧa quana kelısedı. Öitkenı, bız tynyştyqty, jaily tūrmysty jaqsy köremız. Al şyndyqty ızdeu, sonyŋ arqasynda tüsıngenın aşyq aitu – qabyldanǧan dästürge syn aitu degen söz. Eşkım şäk keltırmeitın dästürge qarsy şyqqan adam ainaladaǧy jūrttyŋ öşpendılıgıne, mazaqqa, tıptı qorlyqqa tap bolatynyn bıluı tiıs.
Reaksiondy-konformistık dästürdı dūrys sanaityndar Qūdaimen tıkelei emes, aradaǧy deldal arqyly kelısım jasasyp otyrǧanyn tüsınse ǧoi! Al däneker bolyp jürgen kımder? Olar: ǧibadathana şyraqşylary,
moldalar, dınbasylar, äulieler, pırler, aqsaqaldar keŋesı, mifter, aŋyzdar, «jalǧan hadister», «jalǧan sünnetter», taǧysyn taǧylar.
Dınbasylar men pırler köpşılıktıŋ bız joǧaryda aitqan psihologiialyq älsızdıgı arqasynda kün köredı. Sondyqtan da olar dästürdıŋ saqtaluyna müddelı.
6:123.
Dın ielerı tobyrdyŋ saiasi-dıni dästürden ainymaǧanyn, tıptı reaksiondy dästürdı äspettei tüskenın qalaidy. Mūnymen ǧana şektelmeidı. Dästürdıŋ myzǧymauy jolynda ädebi, hūqyqtyq, repressivtı jäne basqa da ädıster paidalanady. Dıni bılım beretın oqu oryndary, meşıtter jüiesı de arab-parsy dästürın, iaǧni resmi maqūldanǧan arab-parsy dıni mädinetın nasihattauǧa qyzmet etedı. Ūiymdasqan ūjymdyq dınnıŋ Qūdaidyŋ haq dınınen aiyrmasy sol, onda Qūdai men adamnyŋ arasynda dınbasylar men dın ielerı tūr. Būlar dın ısınde zaŋ şyǧaru hūqyǧyn menşıktep alǧan.
Adamdardyŋ aqiqat közı Qūrannan auyp, adasuyna tıkelei jauapty – saiasatty tu qylǧan dınbasylar, dın ielerı, «jalǧan äulie-ämbieler» men bilıkqūmar pırler men şeihtar.
Dın ılımın Qūranǧa sai etıp reformalau dınbasylar men olardyŋ soŋyna eruşılerdıŋ qarsylyǧyn, tıptı öşpendılıgın tuǧyzatyny sözsız. Adamdardyŋ haq dınge qaituyna kedergı jasaityn sol baiaǧy psihologiialyq älsızdık mäselesı. «Bälkım, ata-babalarymyz adasqan şyǧar» degen saual qoiuǧa köpşılık köngısı kelmeidı. Öitkenı, dästür men tärbie, ortanyŋ qysymy aqylǧa jeŋıstık bermeidı. Logika emosiiaǧa, oi ädetke oryn bosatady.
Qūrannyŋ qasyna jüzdegen kıtaptar qoiyp Qūrannyŋ küşın joiǧysy kelgen jäne aqylǧa soǧys aşqan dästürşı-mazhapşy islamşylar, tarihtaǧy halifat monarhtar men özderınıŋ köpşıl ekenın dälel qylyp şyǧaruǧa tyrysady.Bıraq Qūran köpşılık boiynşa aqiqatty belgıleuge qarsy. Mäselege būndai logikamen qarasaq, mysaly ündısterdıŋ arasynda tuyp-ösken adam, ainalasyndaǧy adamdardyŋ köpşılıgınıŋ ündıs ekenın körıp, siyrdyŋ ışınde myŋdaǧan qūdai bolǧanyna senedı. Osylaişa sol adamǧa ata-babalardyŋ jolynda bolu men adamdardyŋ köptıgı aqiqatty körsetetın ölşem bolyp esepteledı. Mysaly ortodoksaldy hristiandyqty alaiyq. Ata–babalarynan jetken dästürı katoliktık, ortodokstık senımnıŋ İsa paiǧambardyŋ Qūdaidyŋ ūly ekendıgın qabyldaidy. Al sondai ortadaǧy adam ainalasyndaǧy adamdardan būny körgesın, amal joq ol da sondai senımdı qabyldaidy.
Änǧam süresı 116
Iýsuf süresı 106
Köpşılıkke soqyr erudıŋ adamdardyŋ adasularyna sebepşı boluyna tarihtan myŋdap mysal keltıruge bolady. Köptegen däuırlerde azşylyqtar tura jolda bolǧan. Alla aqiqatty köpşılık arqyly tabyŋdar degen joq häm aqylymyzdy qoldanuymyzdy ämır etken. Dästürlı islamşylarǧa bır ündıs nemese bır hristianǧa bailanysty qatelerın körsetkende, joǧaryda berılgen logika men ūqsas aiattardy qoldanǧandaryna kuä bolamyz. Ündıster men hristiandarǧa aqyl aitqanda tura ölşemderdı qabyl etetın mazhapşylar, Qūrannyŋ İslamyna şaqyrylǧanda, bırden köpşılıktıŋ artyna tyǧyluǧa, tarihi avtoritettermen qorǧanudy bastaidy. İsa paiǧambardy Qūdaidyŋ ūly, siyrdy qūdailardyŋ panasy dep qabyldaǧandardy köpşılık pen dästürlerdıŋ adastyrǧany turaly mazhapşylar öte jaqsy tüsınedı jäne tüsındıredı. Bıraq Qūrannyŋ İslamyna qarsy ärdaiym qaru retınde köpşılık pen irrasionaldy dästürlerdı qoldanady!..
Qūran boiynşa Allanyŋ kıtabyn ūstanbai, aqyldy qoldanbai tura jolǧa jetu mümkın emes. Aqyldyŋ qoldanyluyna kedergı bolyp,reaksiialyq dästürdı dınge ainaldyrǧandardy Qūran aiyptaidy. Alaida bügıngı künımızde dın atyn jamylǧandardyŋ köpşılıgı, aqyldyŋ jolyn jauyp,arab-parsy dästürın dın dep halyqtyŋ qolyna ūstata salǧan. Bügıngı künı adamdarǧa Qūrandaǧy dındı tüsındırıp, İslamda äielderdıŋ bastaryn jabuy, äiel-erkek bolyp bölınuı joq desek: “Bız būny ǧasyrlar boiy ūstanyp kele jatyrmyz, sen sonda äulie, ǧūlamalardan da artyq bılesıŋ be?” degenge ūqsaityn jauap alamyz.
Iаki “būl jol aqyl joly emes, daŋqty atalarymyz būl mäselelerdı şeşken, sen tek solarǧa ūiysaŋ boldy, amandyqqa jetesıŋ” degen eskertuler alamyz. Bütkıl osy oqiǧalar “ata-babalardyŋ mirasyn” basqa sözben aitqanda “arabi dästürlerdı” Allanyŋ uahiı Qūrannan da, aqyldan da joǧary köredı.
Eŋ maŋyzdy mäselelerdıŋ bırı būl adamdardyŋ eşqaşan İslamnyŋ jäne onyŋ jalǧyz qainary Qūrannyŋ uäkılderı bola almaityndyqtaryn ūǧynu häm ūǧyndyru. Kerek deseŋ lauazymy sūltan-ämır-korol iaki mufti bolsyn, kesenesı eŋ ülken bolsyn, atyna jyl saiyn myŋdaǧan qūrbandyq şalynsyn iaki saǧanalaryna şüberek bailansyn- būl adamdar Qūrannyŋ emes, irrasionaldy arab-parsy dästürınıŋ uäkılderı.
Negızınde naǧyz dındarlardyŋ senımderı men amaldary Qūranǧa qaişy kelmeuı tiıs. Hristiandar da özderınıŋ äulielerınıŋ keremetterı jaiynda türlı hikaialar aitady. Kesenelerıne ziiarat jasalady.Türlı kıtaptarda būlardyŋ tapjylmai jasaǧan ǧibadattary men igılıkterı äŋgımelenedı. Sonda būl äulieler, İsa Paiǧambardy Qūdai dep qabyldasa da, kıtapta jazylǧan keremetterı naǧyz dındar bolǧandaryn körsete me? Älbette körsetpeidı. Demek naǧyz dındarlyqtyŋ körsetkışı- äulielerdıŋ äŋgımelengen mūǧjiza hikaialary emes, Allanyŋ naǧyz dının ūǧynyp ony ūstanu. Sondyqtan äulielerdıŋ joly bolyp tanylǧan aǧymdar men tariqattar jäne jüzdegen hikaialarmen bezendırılgen “jalǧan dındarlyq” eşkımdı aldai almaidy. Būl logika aqiqat bolǧanda İsa Paiǧambardyŋ Qūdai bolǧany da aqiqat bolatyn edı! Qyzyǧy, Qūrandy betperde qylǧandar, siqyrşylardyŋ, tūmarşylardyŋ jäne körıpkel emşılerdıŋ ısın qaralauda aldaryna jan salmaidy,olar dındı materialdyq jäne näpsışıl paidalaryna jetu üşın qūral qylyp alǧandar dep aiyptaidy,bıraq ūialmastan özderı siiaqty oilamaityndardy käpırge şyǧaru salu būndai adamdarǧa tükte emes. Būndai adamdar ärqily jolmen saiasatqa da aralasyp, saiasi lozungtar arqyly İslamǧa qyzmet etemız dep qarapaiym adamdardyŋ aqşasymen semırude. Arab-parsy dästürlerın dınmen şatastyratyn nadan adamdar, būlardyŋ deputat, mufti,t.b degen sipattaryna iaki pälenşenıŋ ūzyn saqaly men säldesıne aldanyp, naǧyz dın bolyp tabylatyn Qūranǧa ūmtyludyŋ ornyna sondai dıni alaiaqtardyŋ toryna tüsıp jatyr. Qūran adamdardyŋ qoişa baǧyludy emes, kerısınşe aqylyn tiımdı qoldanularyn qalaidy.(Baqara süresı 104). Sonda dästürşıl top özderınıŋ müddelerı üşın halyqty Qūrannan alystatyp olardy qoişa baqqysy keledı jäne halyqqa būl aila-amaldaryn bıldırtpeu üşın Qūran tärjımesıne qarsy şyǧyp, häm onyŋ ornyna jüzdegen tomdyq jalǧan kıtaptar şyǧarǧan. Jalpy halyq būndai adamdardyŋ körsetken közboiauşylyqtaryn dınmen şatastyrady jäne olardy “naǧyz dındar” dep oilaidy.
Halyqtyŋ köpşılıgı “Dın būl bolsa, dındı ūstanu qiyn ” dep özderınıŋ kemşılıktı bolǧandaryn eseptep, dınnen bütındei alystaǧan.
Jalǧasy bar...
Tūrarbek Qūsaiynov
"Demos" QQ töraǧasy
