Tastan örilgen myŋ baspaldaq… alǧaşqy irgetasty qalaǧanda sūlulyqqa yntyqqan bas şeberdiŋ köŋilindegi sezimdi ǧajaiyp ǧimarattyŋ ärbir qalanǧan qyş, aişyqtalǧan örnegimen jetkizudi armandaǧan Hasan ūstanyŋ tastan örgen baspaldaǧy myŋ birge jetpegeni nesi?
Qara şal oiuly esikten işke endi de qalt tūra qaldy. Sosyn kübirlegen küii ūzaq aialdady. Kübir-kübir ädemi äuen kimdi de bolsa elite tüsetindei. Älden uaqyttan keiin qarsy aldyndaǧy joǧaryǧa köteriler baspaldaqtyŋ eŋ alǧaşqy basqyşyna alaqanyn tigizip bir sipalap ötti. Būny bizde qaitaladyq. Baspaldaqtar qaida barady degen saual kökeidi kerneidi.
Sūrauǧa dätim jetpedi. Qara şal osyny sezdi me, alaqanymdaǧy appaq şaŋdy qaqpyştap jatqan maǧan zer sala qarady da, oŋ aiaǧymen jol bastaǧan. Ilese bergen endigi sätte, «Jaryqtyq būl baspaldaqpen kimder joǧary köterilmedi deisiŋ», — dep bir qoidy. Ainalma baspaldaq asa ūqyptylyqpen, tastardy kiriktire ädemi örilip qalanǧan. Ismer şeberdiŋ ketik qaldyrmai, önerin töge qiiulastyrǧanyn aŋǧarasyz. Baspaldaqtyŋ ärbir basqyşyna qadam basqan saiyn köne tarih kümbir-kümbir ün qatqandai eken.
Bizge Şauhar bolyp köneden jetken şahar tarihy özine yntyqtyra tüser. Sūlu Syr men qart Qarataudyŋ arasynda jauhardai köz jauyn alǧan qalalar biriniŋ sän-saltanatyn biri eŋselendire tüsti. Şartarapty Şauhar dep tamsandyryp taŋdai qaqtyrǧan sät te köŋilden kömeskilene bergeni Iаssynyŋ kerim kelbetiniŋ äspetti körki eriksiz özine tartyp, san janardyŋ qimas qarasyn yryqsyz ūrlaǧany şyǧar da. Būl öŋirdiŋ kieli topyraǧynda düniege kelgen ǧūlama ūldary da Iаssynyŋ atyn jer-jahanǧa jariia etse kerek.
Äziret Sūltan… Şauhar men Iаssynyŋ atauyn köŋilde jattatyp, tarihtyŋ qalyŋ qoinauynan büginge jetkizgen osy ǧajaiyp saǧana bolar. Saǧananyŋ salynuy jöninde Şeref ed-dinniŋ «Zafar-namesinde» jazǧan deregin ǧalymdar aldyŋyzǧa tartady. 1397 jyly Temir öziniŋ bolaşaq jary, Şyǧys türkistandyq Qyzyr-qoja hannyŋ qyzy Tukelhanymmen jüzdesuge bara jatqanda Samarqannan Şaşqa baǧyt alǧan jolda tötelei Iаssyǧa būrylady.
Ondaǧy oiy Ahmet Iаssauidyŋ mazaryna ziiarat etu bolatyn. Paiǧambar jasyna jetkende jer baspai, kün men ai körmei jer astyndaǧy qyluette on jyl ǧūmyr keşip, 1167 jyldar şamasynda 73 jasqa kelgende dünieden qaitqan Qoja Ahmettiŋ ruhyna taǧzym jasap, qasterlegen Iаssy tūrǧyndary ony bükil el-jūrt qasietti qyluetiniŋ janyna jerlegen bolatyn. Ämir ziiarattan keiin sol maŋda tūratyn adamdarǧa syilyq, sadaqasyn berip, būl jerge — Qoja Ahmettiŋ segiz qyrly qara tasty belgisi bar mazary basyna ülken saǧana saluǧa būiryq beredi.
Derek osyny aitady, al, körnekti jazuşy Säuirbek Baqbergenov el auzyndaǧy aŋyzdy bylai jetkizedi: «Temirdiŋ tuǧan şeşesi Saqypjamal osy balasyna jükti kezinde tüs köripti. Tüsinde ol bala emes, jylan tuypty. Sol jylan köz aldynda ülkeiip, artynşa sol kezdegi Syrdariia (būl özenniŋ türikşe atauy, al makedondyqtar «Iаksart», arabtar «Seihun» dep ataǧan) bileuşisi Toqalaqty jūtypty. Būl tüsin jükti kelinşek üiine kezdeisoq qonaq bolǧan jolauşy kempirge jorytypty.
Kempir satqyndyq jasap, būl tüsti Toqalaqqa aityp qoiǧan. Qatal han jükti äieldi aldyrtyp, öz qolymen işin jaryp, mazardyŋ işine kömusiz tastatqan. Saqypjamaldyŋ tuǧan siŋlisi Tekkene jeti ailyq, tiri jatqan balanyŋ kindigin tisimen qiyp, balany alyp ketken. Äli beti aşylmaǧan, beikünä on alty jasar qyzdyŋ emşeginen süt şyqqan. Balany ösirgen. Aqsaq Temir ömir baqi şeşem, anam Tekkene dep ketti. Biraq şyn tarihyn öskesin estigen.
Demek, Iаssy qalasynda, Qoja Ahmettiŋ şiki kesekten tūrǧyzylǧan mazarynyŋ qasynda Aqsaq Temirdiŋ öz şeşesiniŋ süiegi jatty, būl jerge onyŋ öziniŋ kindik qany tamǧan edi. Şyndyǧy az, jai aŋyz bola bermeidi. Demek Qoja Ahmet basyna saǧana-ǧimarat saludy oilaǧanda, ol būl jaidy da eske aldy. Öziniŋ düniege kelgen, kindik qany tamǧan jerge saǧana-ǧimarat ornatypty degennen göri, qasietti Qoja Ahmet basyna ornatypty degenniŋ därejesi halyqqa basqadan köbirek ūnaitynyn bilmei qalǧan joq…»
Qara şal baspaldaqpen joǧary köterilip bara jatyr. Neşinşi ainalmada ekeni esimde joq, ol kisi oŋ tizesine qol tirei säl aialdady da soŋyndaǧy maǧan būryla qaraǧan. Azdap tynys alaiyn dedi me, basqyştyŋ birine yŋǧailana jaiǧasty. Men de aiaq jaǧyna kelip tize bükkem.
Derekterge zer salsaq, Türkistan şahary XVII ǧasyrdyŋ basynan qazaq handyǧynyŋ astanasy bolǧan.
Hiuadan arnaiy üş ret kelip, mol derek qaldyrǧan Abylǧazy hannyŋ jazbalarynda sol kezde bilik jürgizgen Esim hannyŋ taşkenttik bileuşi Tūrsynmen kek ūstasyp, ony öltirgeni baiandaldy. Türkistandy el esinde «Esim salǧan eski jol» bolyp jaŋǧyrǧan Esim hannan soŋ Jäŋgir han bilik jürgizedi. Odan keiin Batyr han taqqa otyrady. Öz kezinde «Jeti jarǧy» atalǧan öte maŋyzdy zaŋdardy qabyldattyrǧan Täuke han bilik qūrdy. Al şaharda astana retinde soŋǧy ret Alaş tuyn jelbiretken Abylai han edi.
Myna qyzyqty qaraŋyz, Taşkentten Ufaǧa barǧan saudager Nūrmūhamed degenniŋ elinen şyqqanda atpen bir jarym kündik jerde Türkistan atty şahardyŋ baryn mälimdegen. Oǧan erekşe ynta audarǧan orys zertteuşilerine, sonymen qatar, Syr özeniniŋ jaǧasynda Aqqorǧan, Sauran, Sunaqata, Sozaq, Qarnaq, İhan, Otyrar, Qaraşyq siiaqty şaharlar qalmaq şapqynşylyǧy kezinde köbiniŋ qirap qalǧanyn baiandaidy. Jäne de saudagerdiŋ äŋgimesi boiynşa olar sol Türkistannyŋ maŋyndaǧy Qarataudyŋ qoinauyndaǧy Suyndyqta qazaqtardyŋ qorǧasyn qorytatyny jönindegi mälimetti qaǧazǧa tüsirip alady.
Ol kezde būl derekterdi qaǧazǧa tüsirip otyrǧan ǧalymdar būdan bir million jyl būrynǧy alǧaşqy aŋşylar qauymy paidalanǧan tas qūraldardyŋ Qarataudan tabylatynyn, al, 50-45 myŋ jyl ilgeri sanaly adamdy qalyptastyrǧan joǧary paleolit aŋşylarynyŋ tas qūraldaryn jasaityn meken de sol maŋdaǧy Aşysaidan kezdesetinin, bizdiŋ zamanymyzǧa deiingi HII-H men III myŋjyldyqtardaǧy mezolit pen neolit däuirinde jasalǧan sadaq pen tasbalta, şot, keli jäne kelsaptyŋ Bürkistti, Üşbūlaq, Qaraüŋgir degen jerlerden şyǧatynyn bilgen joq edi.
Jyldar äletinde Türkistan qoldan-qolǧa ötti. Joŋǧar şapqynşylyǧy kezinde şirek ǧasyr jau qolynda qaldy. Äitse de aspan tepken kök kümbezdi kesene alystan köz jauyn alyp, saǧynyşqa ainaldy. «Elim-ailaǧan» eldi birlikke, yntymaqqa ündegendei jūbatyp, aibat berip tūrdy. Ol ol ma, 1864 jyly 22 mamyrda Perovsk qalasynan polkovnik N. Verevkin bastaǧan Orynbor qarauyndaǧy äskerden alǧan auqymdy jasaq Türkistandy baǧytqa aldy. Jer qaiystyrǧan bes rota jaiau äsker, eki jüz atty äsker jäne süiretken 10 zeŋbiregi, 5 mortiri, eki raketalyq stanogi bar patşa qosynyndaǧy 44 ofiser men 1593 soldat kele jatty.
Oǧan qosa Syrdariiamen keme de ilese şyqty. Negizgi baǧyty Sozaqty alu edi, ondaǧy garnizonnyŋ ketip qalǧanyn bilgennen keiin Türkistanǧa tikelei tartty. Mynadai basym küşke eşkim de şydas bermes edi. Barlyq jaǧynan üş metrlik dualmen qorşalǧan şahardy airyqşa qauip kütip tūrdy. Patşa äskeriniŋ zeŋbirek oqtary dualdardy şūrq tesik etti. Qalanyŋ ortasyn ört jalmady. Verevkinniŋ būiryǧymen atylǧan zeŋbirek oqtary kesenege tura baǧyttaldy. Sol oqtardan Qoja Ahmet Iаssaui kesenesi de zaqymdaldy. Tötennen kelgen soqqyǧa tyrs etpei şydas berdi.
Jaryqtyq, būl alyp saǧana-ǧimarattyŋ jobasyn jasauǧa Aqsaq Temirdiŋ özi tikelei qatysqan degen de derek bar. Kümbezdiŋ diametrin 41 kez, al, ainalasyn 130 kez etip aludy tapsyrǧan deidi. Büginde 35 bölmeniŋ basyn biriktirip, talaidy tamsandyrǧan eskertkiş keşenniŋ eni 46,5 metr, ūzyndyǧy 65,5 metr. Qabyrǧalary 18,2 metrden birdei etip alynǧan qazandyq bölmesiniŋ üstin kömkergen ǧajaiyp kümbezdiŋ diametri 24 metr boluy ony naqtylai tüsse kerek.
Sonymen qatar, köne tarih qatparynan saǧanany saluda erekşe eŋbegi bar ūstalar Übaidulla Sadyr, Hasan Äziz, Şems Äbdi-äl-Vahab esimderin aldymyzǧa tartady. Onyŋ syrtynda kün astynda maŋdaiy terge malşynǧan myŋdaǧan şeberler men qūrylysşylardyŋ aiausyz eŋbegin aityŋyz. Türkistannan otyz bes şaqyrym jerdegi Saurannan qyşqa topyraq alynǧanyn, küidirilgen qyşty qaz-qatar tūryp Iаssyǧa qolma-qol jetkizgen myŋ san enbekkerdi köz aldyŋyzǧa äkeliŋizşi. Saǧanany ärleuge paidalanǧan sonau Qotyrbūlaq qūmy men Tüietas topyraǧyn qosyŋyz. Qara şal bir äŋgime bastady:
- Myna baspaldaqtardy Qarataudyŋ jartastarynan tüiemen tas aldyryp, bas şeber Hasan Äzizdiŋ özi qalaǧan desedi. Öitkeni, saǧana qūrylysynyŋ jai-küiin auyq-auyq körip tūruǧa Aqsaq Temirdiŋ törtinşi äieli Taŋşolpan hanşaiym nökerlerimen keledi eken. Soǧan yŋǧaily bolsyn dep, äspettei qalaǧan deidi. Būnyŋ rastyǧyn myna aŋyz rastaityndai.
Saǧana biter sätte bas şeber eŋ soŋǧy qyşty qalau ūstalar ūstanǧan dästür eken. Sol dästürdi saqtaǧan şeberler saltanatty kez jaqyndaǧan tūsta keu-keulep osy öŋirdegi eŋ alyp ǧimarattyŋ bas ūstasy bolyp, ärbir örnek, naqyşyn alaqanynyŋ tabymen aialai bilgen Hasan Äzizge jol beredi. Bas şeber äspeti sän-saltanatymen kögildir aspan astynda künge şaǧylysa köz qaryqtyrǧan saǧananyŋ ūşar basyna janaryn bir tastap, köŋildegi armannyŋ şyndyqqa ainalatynyna ülken senimmen marqaiyp, eki qyşty qolyna alady da myŋ baspaldaqqa qarai jaqyndap joǧary örleidi.
Bügin baqytty kün bolǧaly tūr dep iştei kübirlegen bas şeber köŋilindegi şattyq qiialyn şaryqtata tüsedi. Şirkin, quanyşty kezdiŋ kuägerleri qatarynda Taŋşolpan hanşaiym körse ǧoi degen oi terbetedi. Qūrylystyŋ irgetasyna tas qalap jatqandaǧy qylaŋ bergen oi, endi ädemi qaiyrymmen terbetip keledi. Būl oidy Hasan Äziz irgetastyŋ alǧaşqy tasyn nyǧyrlai qoiyp jatqanda, hanşaiymnyŋ jylt etken janarynan da oqyǧandai edi.
Kün-tün demei qainaǧan eŋbekpen ötken qanşa jyl, äitse de ön boiyn selt etkize terge malşyndyrǧan jalt etken janardyŋ qarasy men jūmbaq jymiys osy mäurittiŋ quanyşyn sezdirgendei bolǧan. Şeber ataulynyŋ janyn sala kiriskeni, olardyŋ ärbir isti yjdaǧattylyqpen äri jyldam atqaruǧa sebin tigizgeni de sodan şyǧar. Asqan sūlulyqtyŋ bir sättik üzik sureti bas şeberdi tolqyta, erekşe dem bergen. Batyldyqpen erkin joǧary köterilgen ol kümbez basyndaǧy eki qyştyŋ ornyn asyqpai tazalaǧan desedi.
Bälkim, tömendegi quanyştan esteri şyǧa ulap-şulaǧan näpir halyqtyŋ arasynan hanşaiym körinbegen soŋ da asyqpaǧan şyǧar. Qolyna kos qyşty alyp, endi qalai bergende baǧanadan qūlaq etin jegen u-şu su sepkendei basylady, bas şeber köz qyryn salsa, qaq jarylǧan eldiŋ ortasynda hanşaiymnyŋ közin kölegeilei qarap tūrǧanyn köredi.
Denesi dir etkendei bolǧan Hasan Äzizdiŋ qolyndaǧy qyş jerge susyp tüsip ketken eken deidi. Sūlu hanşaiymnyŋ köz almai qaraǧan janarynan taisaldy ma, joq älde qos qyşty qolynan tüsirip, syndyryp alǧanyna namystandy ma — sol küii ülken kümbezdiŋ qos qyşy qalanbai qalǧan desedi.Qara şal ornynan qozǧalyp, ilgeri jürdi. Baspaldaqpen biiktep kelemiz.
Tastan örilgen myŋ baspaldaq… Baspaldaqtar bizdi saǧananyŋ töbesine köterdi. Kök kümbezdi ǧimarattyŋ jaipaq töbesinen ainalanyŋ bäri alaqandaǧydai körinedi. Qaratau jaqtan esken samalǧa keude kere tynystadyq. Qara şal tolqyp tūr. Sosyn, bas kümbezge qarai aiaŋdady.
- Saǧananyŋ qūrylysy bitkenine rizaşylyq bildirgen hanşaiym bas şeberdi birneşe kömekşisimen qonaqqa şaqyrady. Qonaqasy üstinde Hasan ūstadan üi-jaiyn sūraidy. Adal da aq köŋil ūsta alystaǧy elinde jūbaiynyŋ qalǧanyn jasyrmaidy. Artynşa hanşaiym dastarqanǧa eki jūmyrtqa aldyrtyp, Hasan ūstanyŋ aldyna qoiady. Biri boialǧan eken.
Ekeuinen de auyz tiiuin ötinedi. Eki jūmyrtqany asyqpai arşyp dämin körgen ūstaǧa «qalai eken?» — dep hanşaiym saual tastaidy. Däminiŋ birdei ekenin bildirgen sätte, osy jauapty kütken ol, «kördiŋiz be, öziŋizdiŋ süiikti jaryŋyzdan artyq eşkim joq», — deidi. Astarly äŋgimeni birden ūqqan has şeber Aqsaq Temirdiŋ qaharynan qaimyǧyp, sol tüni kömekşilerimen eline qaşyp ketken desedi…
Qara şal ünsiz oiǧa şomdy. Būnyŋ bärine — töbemizden şaqyraiǧan küii döŋgelengen kün kuä, kün astynda köz jauyn alǧan kögildir kümbez kuä, al, alǧaşqy irgetasty qalaǧanda sūlulyqqa yntyqqan bas şeberdiŋ köŋilindegi sezimdi ǧajaiyp ǧimarattyŋ ärbir qalanǧan qyş, aişyqtalǧan örnegimen jetkizudi armandaǧan Hasan ūstanyŋ tastan örgen baspaldaǧy myŋ birge jetpegeni nesi?
Bälkim, kesene tūrǧyzǧan alǧaşqy künnen özi berilip tyŋdaǧan «Myŋ bir tünniŋ» äserli yrǧaǧyn köz aldyna äkelip, jürekti terbetken tolqyndy küidiŋ jetegimen oiyndaǧy armanyn qolǧa qondyra almai ketti, kim bilgen?!
Myŋ baspaldaq — erekşe syrdy işine bükkendei sazara şaŋ basqan tas örim baspaldaq.
Rahmanqūl BERDIBAEV:
- Türkistan qazaq halqynyŋ baitaq astanasy sipatynda 250-300 jyldai ömir sürip tūrǧany aqiqat. Keide «bizde būryn qalalar bolmaǧan, belgili bir ortalyq bolmaǧan» degen sözderdi oŋai aityp kelgenimiz tarihty bilmeudiŋ nemese bilgisi kelmeudiŋ saldary demeske bolmaidy… Ūzaq ta bai tarihymyz bar, biraq sol tarihty tüsinip biluimiz joqqa tän…
Äbiş KEKILBAEV:
- …Qadym zamandar şaharynyŋ kün jep tastaǧan är tasy — tarih közi. Ol aqtarar sol syr bizdiŋ büginimizge ǧana emes, keleşegimizge de jol siltei alady, ötkennen dūrys qorytyndy şyǧaryp, bolaşaqqa dūrys baǧyt siltei alady, ötkennen dūrys qorytyndy şyǧaryp, bolaşaqqa dūrys baǧyt ūstanuǧa ündeidi. Talaidy bastan keşken tarlan qalany tap sondai talaidy esimizge salatyn tarihi taǧylymy üşin ūlyqtaǧanymyz abzal.
Nūrlan ORAZALİN:
- Ūly babalarymyz Türkistandy köziniŋ qaraşyǧyndai körip, qalai saqtap kelgen bolsa, bügingi biz ben bizden keiingi ärbir ūrpaq Türkistanyn solai süiip, solai saqtauy lazym. Öitkeni, türki düniesiniŋ qara şaŋyraǧy sanalar Türkistan — ūlttyq oiymyzdyŋ jörgekke oranyp, ūlttyq sanamyzdyŋ besikke bölengen qasietti qara Qaǧbasy. Qaǧbaǧa bas iiu paryz.
Saparbai PARMANQŪLOV,
«DALA men QALA».
