Ūlt bolǧan soŋ özıne tän bögenaiy bölek erekşelıgı bary şyn. Ony sol halyqtyŋ örelı önerınen, mäiektı mädenietınen, tūrmys-tırşılıgınen baiqai alamyz. Demek, mıne būl salt-dästürdıŋ san qyryna kep saiatyn dünie bolmaq. Bastysy ūly dalanyŋ tūmsa tabiǧatymen tynystas köşpendı halqymyzdyŋ telegei tarihy, daladai darqandyǧy, kökjaldai örılıgı, qyrandai börılıgımen äigı. Tılmen de, qolmende suret salǧan jasampaz halyqtyŋ bolymysy bölek, bıtımı eren, qoly aşyq, qonaǧuarlyǧymen quatty, örkeniettıŋ ozyq ülgısın körsetıp ülgırgenı kämıl.
Qazaq ūlty san ǧasyrlar boiy kökıregın qars aiyrǧan aşty azaptar men qaiǧy jamylyp, tas qamal būǧauǧa qamalyp kelse de, arynan, salt-dästürınen attamaǧan. Qasiettı halyqtyŋ sübelı sözınen, berekelı ısınen ūlttyq kodty aiqyn köre alamyz. Dana halqymyzdyŋ salt-dästürın saialaǧanymyz säliqaly ūrpaqtan bolǧandyǧymyzda şyǧar. Salt-dästürımızdıŋ tüp-törkınıne qarap otyrsaq; qasiettı Qūran kärimnıŋ şūǧylaly nūrymen paiǧambarymyz Mūhammet(s.ǧ.s)nyŋ hadisterındegı jauhar ideialarmen etene egızdes keluınde. Adamdyqtyŋ, adaldyqtyŋ, tazalyqtyŋ naǧyz ölşemderı jatyr. Ol ömırımızdıŋ jaryq şam-şyraǧy tärızdı. Tüsıngen janǧa bızdıŋ ömır süru hareketımızdıŋ basym bölıgı filosopiialyq dünielerge toly. Bız basqalardy ädemı ädebımızben, iquatty ibamyzben ilandyra alamyz. Jaratuşysyna iılgen basy irımı joq dünieden aulaq. Saitannyŋ özın san soqtyryp ketetın mınäjatynyŋ özı mırdıŋ oǧyndai emes pe? tektı halqym tegın bılıp, tekke sözde aitpaǧan. Auraiyna qarap tabiǧatyn da boljaǧan.
Tor közdı, toqsan bauly köşpendı halyqtyŋ ūlttyq qūndylyqtary, salt-dästürı, nanym senımderı olardyŋ ruhy men qanyna sıŋgen qadyrly dünie. Degenmen bügıngı jahandanu zamanynda tamyrymyzǧa balta şauyp, qanymyzdy qaraitqysy keletınder de az emes-au. San salaly mädenietterdıŋ toǧysqan kürdelı kürmeuınde özımızge, ötkenımızge küdık ūialatyp alsaq eŋ ülken ökınış sol ǧoi. Älemdık arenda da zattyq örkeniet yryqty orynǧa köterılgen saiyn, ruhani bailyǧymnyŋ altyn tüsı kömeskılenıp, ūlttyq tūǧyrymyz tūǧyldana bastaǧandai ma dep qalamyz. Nege solai dedık? öitkenı mäŋgılık eldıŋ erteŋı bolǧan bügıngı jastar keşegı qūndy dünielerden, salt-sana, ädep-dästürden sälde bolsa alşaqtap barady. Tegıne tereŋ üŋıle qoimaidy. Sanasyn ulaǧan ataq pen aqşaǧa qūl boluǧa da bar. Tıptı olar köşpendı halyq dese, özen jaǧalap, tau saǧalap tört-tülık malyn baǧyp, attyŋ jaly,tüienıŋ qomynda ötken bır halyqty köz aldyna elestetedı. Mıne, bız osy jerden jaŋsaq basamyz. Közımızdı şel basady-au. Endeşe, köşpendı halyq kım? Ol tūmsa tabiǧattyŋ danyşpany, paiym- parasaty biık, danalyǧy dastan, erlıgı eren erkın halyq qoi. Tabiǧatyn ūly kıtap etıp oqyǧan. Bolymysynda boz jusannyŋ isı aŋqyǧan asyl halyq emes pe? Tas qalany jamylǧan kırpış basty keibır keiıpkerlerdıŋ keiıp-kespırı üşın keşırım sūrap qoiaiyqşy.
Qūşaǧy kün, qoly aşyq, qonaǧuar, bauyrmal halyqtyŋ ūlttyq psihologiiasy būzylsa, ırgemızdı ıbılıster qazbai ma? Dalamyz qandai keŋ bolsa, qazaqtyŋ mınez-qūlqy da sondai märt, kigen kimınıŋ etek-jeŋı de keŋ bolǧan ǧoi.Sondyqtan atam qazaq: "Keŋ bolsaŋ kem bolmaisyŋ",-dep bır tüiıp qoiyp, patşa köŋılıne bärın syidyra alatyn, syilai alatyn keŋıstıktegı halyq sanalǧan.
Bızdıŋ aǧaş besıkten jer besıkke deiın ömırımız ūlttyq salt-sanaǧa, ädep-dästürge jaqyn boluy bız üşın jarqyn bolaşaǧymyzdyŋ mūnarasy desek artyq aitqan bolmaspyz. Şyr etıp jaryq dünienıŋ esıgın aşqan perezentıne eŋ jaqsy esımderdı yrymdap tūryp, qūlaǧyna azan şaqyryp at qoiatyn. Jaŋa tuǧan kelınnıŋ «Qaljasyna» aqsarbas malyn soiu, at şaptyrym jerdegı aǧaiynnan «Süiınşı» sūratu, «Şıldehanasyn» ötkızu, «besıkke salu», «Qyrqynan şyǧaru», «Tūsauyn kesu» t.b syndy ädep-iba, yrym-tiymdarmen ūlyna 30, qyzyna 40 tärbie bere otyryp eseitıp erjetkızdı. Bala ömırınıŋ är kezeŋıne qarai berıletın töl tärbienıŋ maŋyzy zor. Mäselen, ūl bala üşın sündetke otyrǧyzylyp, at jalyn tartyp mıngennen bastap ony şaruaşylyqqa, eŋbekke, önerge(aŋşylyqqa, baǧybanşylyqqa t.b) bauli bastasa, al qyz balalar qūlaǧyn tesıp, syrǧa taqqannan bastap tıgınşılık, toqymaşylyq syndy aluan qolöner türlerıne jeteleidı. Is mūnymen ǧana bıtıp qalmaidy ǧoi. Keşegı «Tıl aşary» berılgen ūrpaǧynyŋ bügıngı söz mädenietıne, ädebietıne de airyqşa köŋıl böletın. Şeşendık önerımen sübelı söz aita bıluıne türtkı tastaityn.Degenmen onyŋ arǧy tüp tamyry «Besık jyrynda» jatqanyn aŋǧarǧanymyz da abyzal şyǧar. Bızdıŋ altyn qūrsaqty analarymyz aiauly balapanyn besıkke salǧan künnen bastap, «Besık jyryn» qasiettı aq sütımen bırge onyŋ qūlaǧyna bylai qūiyp jıberuşı edı:
«Äldi, äldi, aq böpem,
Aq besıkke jat böpem!
Balapandai mūz balaq,
Qanatyŋdy qaq böpem!
Arystandai jauyŋa,
Aibattanyp şap böbem!
Qai-qaşanda halqyŋdy,
Qamqorşy bop baq böpem!
Öz qūrbyŋnyŋ aldy bop,
Öner şamyn jaq böpem!
Ata-babaŋ tappaǧan,
Tapqyrlyqty tap böpem.
Keŋ bol baitaq dalamdai,
Dala jomart anadai.
Süiseŋ otan, jerıŋdı,
Bolar ana köŋılı jai.
Äldi, äldi, äldi-ai,
Aspandaǧy jūldyzym,
Suda jüzgen qūndyzym.
Izgı ısıŋe el süiıner,
Qas qyrandai şüiıler,
Azamat bol, äldi-ai!»,-dep anamyzdyŋ aq sütımen berılgen tälım-tärbie, balany jany sūlu, nietı taza, dosşyl, qamqorşyl, köpşıl, patriot boluǧa susyndatatyn. Mıne, bızdıŋ bügıngı el basqaratyn, sorpa betıne şyǧatyn igı jaqsylarymyzdyŋ keşegı tüp tamyry osyndai asyl qasiettermen jalǧasyp jatsa zaŋdy läzım şyǧar.
«Balapan ūiadan nenı körse, ūşqanda sony ıledı»,-demekşı tūrmys tırşılıgımızdegı adamdyǧymyzdyŋ altyn arqauyna ainalǧan ärbır qaǧida josyn, qisyndy dünieler, batyr babalarymyzdyŋ erlıgı, eptılıgı, danalarymyzdyŋ filosopiialyq taǧylymdary, qas şeberlerdıŋ qūndy jadıgerlerı bızdıŋ ömırşeŋdık küşımızge, ruhymyzǧa ainaldy. Bız sonymen biıktedık, bız sonymen tanyldyq. Degenmen bügıngı tūrmysymyzdyŋ tūzdyǧy sūiylyp bara jatqandai. Mūnyŋ sebebı, ärine, bız şynaiy ruhani jaŋǧyra almai otyrmyz.
Jahandanu zattyq orkenietke iek artqan saiyn, ūlttyq psihologiiamyzdyŋ üstemdıgın tömendetıp bara jatyrmyz. Tūrmys tırşılıgımızde salt-sanamyzdy, ädep-dästürımızdı būrmalap aldyq. Ūlttyq taǧylymdaǧy pedagogika jüiesı qūrylmaǧan. Halqymyzdyŋ tiymdarynan tiylmaǧan, yrymdaryndaǧy ymdy da tüsınbegen tılı şūbar, dını delsal jürıp jatqan ūrpaq qairymdylyǧy az, qatıgezdıgı köp. Daŋyqtylyǧy joq, Dau-damaiy köp, aryn būlǧaǧan, ajyrasudy aiyp sanamaǧan, jetım men jesırı jylaǧan, türmesı men qarttar üiı qaptaǧan, qyryq pyşaq bolyp qyrqysyp jatatyn keleŋsız tūstarymyz qazyr joq emes qoi. Sonda bızdıŋ qūdai süier qylyǧymyz qaida qalyp barady? Ūlymyz ūlyqty, qyzymyz qylyqty bolsyn dep tärbienı tal besıkten beretın künımız qaraŋ qalǧany ma? Eşkımnıŋ ala jıbın attama dep ömırdegı alǧaşqy tūsauyn ala jıppen qiyp, sättı qadam tılegen ūrpaǧymyzdyŋ bügıngı künı qara basyn küittegen pendelıkke baruynyŋ syry nede? «Malym arymnyŋ sadaǧasy»,-dep ölımnen ūiatty artyq qoiǧan halyqtyŋ qytyǧy ketse, qytymyr tırlık bızdı oŋdyrtar ma eken?!
Qazyr torqaly toi, topyraqty ölımnıŋ özıne de belgılı adamdar tızımdıkpen ǧana şaqyrylady. Bärınıŋ alǧan-bergenı būqpalyq eseppen jürıledı. Jastarymyz ata-tegın bıle bermeidı. Tuystyq qarym-qatynastyŋ özınde ülken ara-jıkter bar. Eşkım tegın jūmys jasaǧysy joq. Bölınıp alamyz, eşnärse bıtırmeimız. «Jūmyla kötergen jük jeŋıl»,-ekenın bıle tūra, elden oqşau bölektenıp, jalǧyz tyrtyŋdap tırlık jasaǧymyz keledı. Sonda bız «Asar saludy» bılmegenımız be? tıptı körşılerımızben de keide bet jyrtysyp jatamyz, endı mūnymyzda bır künä şyǧar. Kezınde aq jaulyqty analarymyz qara şäugımıne bırer jılık etın sala salyp, sorpa-suyn körşısımen bölısıp ışken ǧoi. Sondyqtanda, «Alystaǧy tuystan, jaqyndaǧy körşı artyq»,-dep bırın-bırı demep, qolpaştap qarailasyp otyrǧan. Körşısı köşıp kelse, erulık şaiyn aparyp, «Qonys qūtty bolsyn» aitatyn. Al bügıngılerdıŋ körşısı demegen künnıŋ özınde, aǧaiyn-tuysymen qandai qaram-qatynasta ekenı aitpasaqta özderıne aian. Ǧūlamalar aituşy edı: «Jaqsylyq jasai almasaŋda, jamandyq jasama!, olda-qaiyrly sadaqalardan»,-bolmaq delıngen. Endeşe, bız bäz bıreuge astymyzdaǧyny tüsıp, auzymyzdaǧyny jyryp bere almasaqta, oǧan degen ideiany dūrystap, ösek-aiaŋǧa qospai, jyly qabaq tanyta bılsek olda nūr eken. «Jaqsy söz- jarym yrys»,-depte jatamyz, bıraq bız keide osy jaqsy sözderımızge de saraŋ bop qimai qalamyz ǧoi. Amandasudyŋ özı bır auyr düniedei sezıledı. Amandasu saltyn, ädebın bılmeimız.Iltipat körsetıp, basy iılgen jandy körsek, beişara, jalynyşty qūldy körgendei bop «Rahymetımızdı» de aiap qalamyz. Erınderın säl jybyrlatqannan erınetınderde bar. «Örkenıŋ össın», «Baqytty bol», «Myŋ jasa», «Taudai bol», «Baǧyŋ jansyn»,-degenderdıŋ bırın aita salu bızge osy täiırı qiyn ba? Älde olda aqşaǧa satylatyn dünie ma? Mıne mūnyŋ barlyǧynan bızdıŋ ūlttyq psihologiiamyzdyŋ qandai deŋgeide tūrǧanyn boljai alamyz. Şynyn quǧanda, ūlttyq mınez-qūlyq, psihologiia-ol bızdıŋ salt-sana, ädep-dästürımızdıŋ naǧyz bet-beinesın äşkerlep tūrady. Mıne,ūlttyŋ ūlylyǧy da osyndama dep oilai berem.
Halqymyz qanşa ma būraŋ keşırmelerdı basynan keşırse de mädeni, ädebi mūrasyn da sarmaidai saqtap kelgen. Halyqtyq folkoryndaǧy tūrmys salt-jyrlary, tarihi şejırelık jyrlarynyŋ özı jatqan bır tereŋ dünie. Bızdıŋ bi şeşen, aqyn-jyrauymyz, sal-serı, änşı-küişılerımız bolsyn barlyǧy özderı jasaǧan ortasynda basynan keşken tarihi, türlı qoǧamdyq, äleumettık jaǧdailarǧa bailanysty tūrmys salt-dästürındegı öleŋder (dınni senımge qatysty öleŋder, üilenu salty jönındegı öleŋder, tört-tülık turaly öleŋder, ölım-jıtımge qatysty öleŋder, öner-bılım turaly öleŋder t.b) jaryqqa şyǧarǧan. Bıraq är öleŋnıŋ özındık maǧanalary men jetkızılu yrǧaqtary, äuenderı köŋıl-küige, emotsiiaǧa bailanysty özgeşe oryndalyp, jetkızılıp otyrǧanyn bılemız. Aitalyq sonyŋ ışındegı «Joqtau» jyry qaiǧyly, mūŋdy kelse, «Qoştasu», «Mahabbat» jyrlary saǧynyşqa jaqyn ündesıp keledı. Al «Betaşar», «Jar-jar»,«Besık jyrlary» köterıŋgı, quanyşty köŋıl-küide äuelep jetedı. Sondai-aq, «Batyrlar jyry», qisa men dastandar belgılı ekpındı yrǧaqpen ūran ülgısınde şyǧandady.
Qazaq ännıŋ özı mädenietımızdıŋ qūramdas bölıgı.Ol halqymyzdyŋ ömır tırşılıgımen tynystas bolyp, är däuır oqiǧalarynada ideologiialyq tūrǧydan ün qosyp otyrǧan. Sondyqtanda: «Ännıŋ qyzymetı tek jeŋıl köŋıl köterumen şektelmeidı, ol äleumettık jük köteretın şyǧarma»,-dep Ǧabit Müsırepov aǧamyz tamaşa aityp ketken. Endeşe, bız bügıngı än mädenietınıŋ tüp-törkınıne de bırer sät köz jügırtıp, onyŋ tılge jeŋıl, oiǧa oramdy, kökeiımızge qonymdy, tereŋ tärbielık mazmūnǧa ie lirikalyq quatyna dem bergenımız jön şyǧar. Şynymende bügın änşı köp, Şämşı joq zaman siiaqty. Al än mädenietın säl doǧara tūryp, küi önerıne keletın bolsaq; «Qazaq, qazaq emes, naǧyz qazaq-dombyra»,-ekenın bıle tūra, dombyradan tögılgen küige qūlaq türgımız joq. Küi önerınıŋ özı de ülken bır öner salasy. Küidıŋde tüsıngen janǧa keremet tılı bar. Onyŋda ömırge keluınıŋ astarynda syrly aqiqat, naǧyz aŋyz jasyrynyp jatqanyn bılemız. Demek, Alaşqa Allanyŋ meirımı tüsken filosop, önerlı halyq ekenıne köz jūmbaŋyz. Ol kerek bolsa, oiu-örnektermende oi aitqan örelı el. Oiu-örnek stilınde airyqşa körkem tıl, obrazdy beine bar. Bız kemeŋgerlıgımızdı, keremetımızdı, örlıgımızdı önerımızbende solai paş ettık. Ärbır jasaǧan zattyq bailyǧymyzǧa arman-tılegımız, salt-sana, jora-josynymyz,erlıgımız, eptılıgımızdıŋ bolymys boiauy sıŋdı. Qūndy jädıgerlerımızde ūlttyq hoş iıs aŋqyp tūrady.
Täuelsızdıgımızdıŋ kök tuy jelbıregen quanyşty sätterden bastap qoǧamdyq ömırımızdıŋ barlyq salasynda jaŋǧyru men alǧa jyljyp örkendeudıŋ bar tynysy aşyla bastaǧany şyn. Sonyŋ eŋ aiqyn bır dälelı retınde özımızdıŋ töl tarihymyzdy tügendep, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy baǧamdau bolatyn. El bolu üşın besıgıŋdı tüze demekşı, qoǧamdyq ömırde, el saiasatynyŋ säliqaly tūstaryn paidalana otyryp, ideologiialyq tūrǧydan jastarǧa patriottyq tärbie beru maŋdai aldy ıs. Ol üşın taǧy da qazaq halqynyŋ etnikalyq tarihyn, qūndy jädıgerlerlerın, dala örkenietınıŋ örlıgın, mädenietınıŋ mäiegın, salt-dästürınıŋ sändılıgın sanaǧa tüiu men basqaǧa paş etu bız üşın maqtanyş.
Bügıngı taŋda bız mädenietımızdıŋ, ūlttyq sana-sezımımızdıŋ serpılısın tudyryp, ruhani jaŋǧyrumen jandanudy közdemesek, öz otymyzdy özımız öşırıp alarymyz haq.Tarihymyz tügeldenıp, ūlttyq psihologiiamyz körkemdelgen saiyn, ūlttyŋ ūlylyǧy örlep, el örkendeidı. Ūlttyŋ tūtastyǧyna, bolaşaǧyna, memleket taǧdyryna töngen ärqandai qauıp-qater ol tarihtyŋ būrmalanuy, ūlttyq sana-sezımderdıŋ älsıreuımen bailanysta bop jatatynyn aŋǧarǧanymyz abyzal.
Nüsıpqan Qadyrsūltan
Almaty oblyy, Alaköl audany, Yntaly auyly
