Qazaqtyŋ tas jürekten jas tamyzǧan,
qara közden qan aǧyzǧan qara sözınıŋ
qara qyldy qaq tıletın qasietı – qadırın bılgennıŋ,
qiystyra qoldanǧannyŋ quaty. Qazaqtyŋ tılın bılmegen
qasietın tanymaidy. Qasiet bolmasa – qasıret sol.
Tanym – adam bılımınıŋ damuy nätijesınde özgerıp otyratyn kürdelı filosofiialyq ūǧym. Al, söz – tanymnyŋ körınısı. Demek, söz tanu – adam oi-öresınıŋ deŋgeiın anyqtauǧa mümkındık beretın etetın asyl qasiet. Tıptı, keŋ kölemde, qazırgı lingvistikadaǧy funksionaldyq baǧytta qarastyratyn bolsaq, söz tanu – adamtanuǧa bastar jol. Mūny adamzattyŋ Abaiy bır-aq auyz sözben qorytqan: ««Sözıne qarai kısını al, kısıge qarap söz alma».
Türkı halyqtary, onyŋ ışınde qazaq halqy auyzdan şyqqan ärbır sözge erekşe män beredı. Onyŋ mänısı aitylǧan sözdı adamnyŋ tanym kökjiegımen, öre deŋgeiımen salystyratyndyǧynda jatyr. Ärı türkı halyqtary sözdı erekşe magiialyq äserge ie küş retınde de tanidy. Būl tūrǧyda söz degen – energetikalyq sipatqa ie derektı ūǧym. Osylaişa türkı halyqtary tanymynda söz kultı qalyptasqan. Būl turaly akademik Ä.Qaidar bylai dep jazady: «V sisteme vozzrenii i predstavlenii tiurskih narodov osoboe mesto zanimaet kult slova, kotoryi svoimi korniami uhodit v glubokuiu drevnost. Kultovye vozzreniia drevnih tiurkov, v tom chisle i pochitanie slova, tesno perepletalis, chto naşlo svoe otrajenie v tradisiiah i obriadah otdelnyh narodov» [1,41 s.]
«Qazaq – asyl sözdı ardaqtap, baǧalai bılgen, kestesı kelısken ädemı sözdı qasterlep, öner tūtqan halyq» (el auzynan) [2,17 b.]. Sol sebeptı de qazaq halqynyŋ qoǧamdyq ömırınde asa maŋyzdy oryn alatyn tūlǧalar – şeşender.
Şeşender, eŋ aldymen, şeşendık önerdıŋ ielerı. Al, şeşendık öner tek qana qalyptasqan jaǧdaiatqa sai qisyndy sözdıŋ kelısım tapqany ǧana emes, ol – sözdı tanu, sözdıŋ qūndylyǧyn baǧamdau, sözdı öz paidasyna şeşu. Nelıkten aitylǧan sözdıŋ bärı dılmär sözge, naqyl sözge ne ülgılı sözge ainalyp, halyq sanasynda mäŋgılık jattalyp qalmaidy? Sebebı, mäsele – sözdıŋ qūndylyǧynda. Al, söz qūndylyǧyn salmaqtau söz tanumen ūştasyp jatady.
«Öner aldy – qyzyl tıl» dep bılgen qazaq halqy üşın şeşender, eŋ äuelı, söz tani bıletın tūlǧalar. Olar belgılı bır jaǧdailarda sözdıŋ ışkı mazmūny men syrtqy tūrpatyn tap basyp tanu qyzmetın atqarsa, el üşın asa maŋyzdy äleumettık-tarihi, saiasi-ekonomikalyq üderısterde pragmatikalyq faktor qyzmetın qosa atqardy. Mäselen, Qaz dauysty Qazybek bidıŋ qalmaq qoŋtaişysyna aitqan sözderı: «Bız qazaq degen mal baqqan elmız, bıraq eşkımge soqtyqpai jai jatqan elmız, Elımızden qūt-bereke qaşpasyn dep, jerımızdıŋ şetın jau baspasyn dep, naizaǧa ükı taqqan elmız» [3,128 b.] - dep bastalady da, tügel sözdıŋ tübı batyl şeşımmen, taraptardyŋ özara mämılegerlık kelısımımen aiaqtalady. Baiqasaq, bi-şeşenderdıŋ negızgı maqsaty – sözge toqtau ärı sözge toqtata bılu. Mūndaida halqymyzdyŋ «Erdıŋ jaqsysy – özgenıŋ sözıne toqtai bılgen, özgenı sözıne toqtata bılgen» degen naqyl sözı eske tüsedı. Osylaişa bi-şeşender el ışındegı, el arasyndaǧy mäselelerdı beibıt jolmen şeşuge tyrysyp, diplomatiialyq missiialaryn abyroimen atqardy.
Osy tūsta aita keterlık bır mäsele bar, ol – bi-şeşenderdıŋ özındık fenomenı turaly. Bi-şeşenderdıŋ qazaq qoǧamyndaǧy erekşe bedelı, eŋ aldymen, olardyŋ jan-jaqty bılımdı boluynda, iaǧni, äleumet ömırınıŋ türlı salalarynan habardar boluynda; mäselerdı şeşudegı analitikalyq oilau jüiesınıŋ qyraǧylyǧy men logikalyq ūtqyrlyǧynda. Būl turaly orys ǧalymy D.Samokvasov: «Zvanie biia v soznanii narodnom prinadlejit tem nemnogim, kotorye s prirodnym darom krasnorechiia soediniaiut v sebe glubokie poznaniia v korennyh obychaiah naroda i v istoricheskih o nih predaniiah» [4,46] – dep jazady. Qazaq bi-şeşenderı – jüirık oi men jüielı sözdıŋ ielerı. Al, ony kez-kelgen jaǧdaiatqa sai qiystyryp paidalana bılu batyldyq pen sūŋǧylalyqty talap ettı. Öz boiyna qanşama qabılet pen qasiettı toptastyrǧa bılgen bi-şeşenderdıŋ bolmysyn professor M.Närıkbaev öte şeber suretteidı: «Bi degen el bastaǧan – kösem, söz bastaǧan – şeşen, körkem sözdıŋ has şeberı – aqyn, kez-kelgen dau-janjaldyŋ ädıl şeşımın taba bıletın – zaŋger, ekı eldıŋ arasyn ne jaulastyratyn, ne eldestıretın – elşı, qaharly han aldynda da, ejelgı jau aldynda da qaimyqpai qarsy söileitın jürekjūtqan – batyr, eldıŋ ışkı jäne syrtqy saiasatyn jürgızetın – saiasatker, qoǧam qairatkerı, halyqtyŋ ädet-ǧūrpy men salt-sanasyn tereŋ meŋgergen – ǧalym, ötkendı eske alyp, bolaşaqty boljaityn – oişyl, adamnyŋ jan-düniesı men mınez-qūlqyn bır körgennen tap basyp tanityn – psiholog, kerek jerınde qimyl-äreketı men dauys yrǧaǧyn oinata bıletın tamaşa – akter». Bi-şeşender bolmysynyŋ san qyrly sipaty turaly B.Adambaevtyŋ «Qazaqtyŋ şeşendık önerı» atty eŋbegınde keŋ kölemde maǧlūmat berıledı [5].
Bi-şeşenderdıŋ taǧylymy mol söz örnekterı qazaq tarihynda ǧasyrlar danalyǧynyŋ jarqyn ülgısı retınde ūrpaqtan-ūrpaqqa amanat bolyp qaldy.
Türkı jäne qazaq filosofiiasy üşın bi-şeşender – dala danalyǧyn boiyna jiǧan tektı tūlǧalar. Qazaq qoǧamynda da olardyŋ erekşe syi-qūrmetke ie bolyp, «tektı» atanuynda bırneşe sebepter bar.
Bırınşıden, ūlttyq ūǧymda bi-şeşender bolmysy tūlǧanyŋ önegelı obrazy bola bıldı. Nazar audaraiyq:
Qas jıgıt qor bolmas,
Qor bolsa da zor bolmas.
Syilasqanmen syilas,
Baryŋ bolsa aiama!
Qinasqanmen qinas,
Älıŋ jetse aianba! [6,395] (Jarylqamys bi) nemese
Aqyly joqty aǧa tūtpa,
Qasietı joqty qadır tūtpa,
Aqyly joqty aǧa tūtsaŋ,
Kışılıgıŋdı kemşılıktei körer,
Qasietı joqty qadır tūtsaŋ,
Kısılıgıŋdı ersılıktei körer [6,292] (Böltırık şeşen).
Baiqasaq, adam boiyndaǧy kısılık qasietter – bi-şeşender mūrasyndaǧy basty taqyryptarynyŋ bırı. Sondyqtan da qazaq memlekettılıgınıŋ bastauynda ǧūmyr keşken Maiqy bidıŋ, üş jüzdıŋ basyn qosqan Töle, Qazybek, Äiteke bilerdıŋ, erdıŋ qūnyn ekı auyz sözben bıtıstırgen Ormanbet, Jirenşe, Dosai, Saqqūlaq, Jetes syndy bi-şeşender beinesı tarih syndarynan sürınbei ötıp, öskeleŋ ūrpaq üşın tälım-tärbielık qyzmet atqardy.
Ekınşıden, şeşender – köptıŋ igılıgı üşın kürese bılgen küresker azamattar. Būl – tektılıktıŋ ajyramas atributy. Öz qaraqan basynan basqa özge eşteŋenı oilai almau qazaq tanymynda negativtı türde qabyldandy. El basyna kün tuǧan syn sätterde «Özegı talsa el bıtken, özen boiyn jaǧalar» (Töle bi), «Bırlıgı joq tuystan berık söilesken jat artyq» (Qara bi), «Tırlık basqa bolsa da – tılek bır, barmaq basqa bolsa da – bılek bır» (Bäidıbek bi) dep eldık müddenıŋ joqşysy bola bılgen el azamattary el jadynda mäŋgılık ömır sürdı.
Üşınşıden, «tektılık» tabiǧatyna arnalǧan ǧylymi zertteu eŋbegınde atalǧan ūǧymnyŋ konseptualdyq örısın 16 kognitivtık paradigma (tek qana maqal-mätelderdıŋ negızınde) qūraidy [7,83-93]. Sol kognitivtık paradigmanyŋ bırı – «tektılık – söz tanu».
Qazaq leksikasynda ūlttyq bolmysty tanu men tanytuda belsendı qoldanylatyn tırkester bar. Būl tırkester ūltymyzdy söz tani bıletın, söz salmaǧyn tarazylai bıletın, «jaqsy sözdı jarym yrys» dep ūǧatyn halyq retınde sipattaidy. Qazaqy bolmys «ataly sözge toqtaityndyǧymen», «erdıŋ qūnyn ekı auyz söz arqyly şeşe alatyndyǧymen» erekşelenedı. Būǧan qatysty professor D.Kışıbekov bylai deidı: «Qazaq kımnıŋ kım ekenın bır auyz aitqan sözınen, bylaişa aitqanda «söz saptauynan» baiqaǧan. Orysta «po odejde vstrechaiut, po umu provojaiut» degen naqyl söz bar. Kısınıŋ aqylyn bırden baiqau qiyn. Ol tereŋde jatady. Bıraq ony baiqau üşın köp söileudıŋ keregı joq. Ony qazaq bır auyz sözden baiqaǧan» [8,276].
Adamnyŋ qadırın arttyratyn da – söz, qadırın qaşyratyn da – söz dep sanaǧan qazaq qoǧamynda özınıŋ biık adamdyq öresıne ölşep söileitın tektıler ärqaşan äleumettıŋ qūrmetıne ie boldy. Al, kerısınşe, sözdıŋ baiybyna bara almaityn, öz sözınde tūra almaityn, söz salmaǧyn sana süzgısınen ötkızıp tüsıne almaityn jamandardy halyq «teksız», «nadan» dep atady. Mıne, osy sebepten de qazaq ūltynyŋ parasat älemın tanytatyn «Söilei bılmes jamandar, sözdı özıne keltırer, Köşe bılmes jamandar, köşse kölık öltırer», «Jaqsy tauyp aitady, jaman qauyp aitady», «Jaqsynyŋ sözı kepıl, jamannyŋ özı kepıl» degen ǧibraty mol sözder qaldy. Söz önerın dertpen teŋegen ūly Abai: «Satyp alma söz satsa, ol asyldy aŋdamas» - dep, «sözın satqan», «janyn satqan» adamdardy teksız sanatyna qosty.
Söz maǧynasyn tanyp söileu, kısı köŋılın jyqpaityndai baiqap söileu, qara qyldy qaq jaryp, ädıletten taimai söileu tektılıktıŋ körınısı retınde baǧalandy. Mūndai asyl qasietter tektılerdıŋ mereiın üstem ettı, olardyŋ tūlǧasyn zaman biıgıne şyǧardy.
Halqymyzdyŋ bi-şeşenderdı nelıkten tektı tūlǧalardyŋ sanatyna qosqany osydan-aq belgılı.
Qoryta aitqanda, tektılık – adam boiyndaǧy asyl qasietterdıŋ parasattylyqpen üilesım tabuy. Al, söz tanu – tektılıktıŋ negızgı belgılerınıŋ bırı.
Şeşendık sözder dana da dılmär babalarymyzdyŋ äleumettık-tarihi ömır täjıribesın jinaqtauşy mädeni igılık retınde ärı qazaqtardyŋ dünienı tanudaǧy baǧalauyştyq qyzmetınıŋ qorytpasy retınde özındık ruhani mūratyn atqaryp keledı, atqara da beredı.
Beket ÖTEGEN,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU
Filologiia jäne älem tılderı
fakultetınıŋ studentı.
Paidalanylǧan ädebietter:- Qaidar Ä. Qazaq tılınıŋ özektı mäselelerı. – Almaty: Ana tılı, 1998. – 304 b.
- Qaidar Ä. Qazaq qandai halyq? – Almaty: Daik-Press, 2008. - 652 b.
- Smaǧūlova G.N., Kürkebaev K.Q., Jūmaǧūlova Ä.M. Şeşendık sözderdıŋ diskursy: oqu qūraly. – Almaty: Qazaq universitetı, 2012. – 169 b.
- Samokvasov D.Iа. Sbornik obychnogo prava Sibirskih inorodsev. – Varşava, 1976.
- Adambaev B.Ä. Qazaqtyŋ şeşendık önerı. – Almaty: Ǧylym, 1984. – 136 b.
- Ūly Dala ösietı / Qūrastyrǧan: Q.Medet. – Almaty: Qazyǧūrt, 2015. – 704 b.
- Ötegen B.Ü. Tektılık: lingvofilosofiialyq paradigma: ǧylymi zertteu. – Almaty: Qazaq universitetı, 2019. – 142 b.
- Älemdık filosofiialyq mūra. Jiyrma tomdyq. 20-tom. Qazırgı türkı filosofiiasy. – Almaty: Jazuşy, 2009. – 512 bet.
