Asyqty paidalanu tarihyna şolu

Kırıspe Asyq... Bala kezımızde barlyǧymyz da qoi, eşkı, sirek jaǧdaida aqböken asyǧyn, arqardyŋ qūljasyn alyp, toptalyp, jerdıŋ şaŋyn şyǧaryp, aitysyp-tartysyp, sanap-eseptep, oinap östık. Taŋ särıden bastap aq pen qarany ajyrata almaityn uaqytqa deiın osy asyq oiynynyŋ qūmaryna kırıp, ūtsaq mereiımız üstem bolyp, ūtylsaq qai jerden qatelestım dep ıştei özımızdı «tütıp jep», qaituşy edık üige.  Oiyn barysynda ūtqan asyqtarymyzdy jinap, sanyna qarap, kımnıŋ būl oiyndy jaqsy oinai alatynyn anyqtaityn edık. Men tuyp ösken auylda (Türkıstan obl. Bäidıbek audany, Şaqpaq auyly) özım qatarly jıgıtter jas kezınde 500-den 2000 danaǧa deiın asyq ūtyp jinaǧanyn bılemın (İnformatorlar tızımı). Baiqap otyrsaq, osy asyq oiynynda ünemı ūtysqa ie bolǧan jıgıtterdıŋ basym bölıgı, bügıngı ömırde de köp jetıstıkterge jetıp otyrǧanyna kuä bolyp otyrmyn. Bızdıŋ balalyq şaǧymyzdyŋ jarqyn sätterınıŋ bırı osy asyq oiynymen bailanysty örbıdı. Al qazır şe? Qazırgı taŋda asyq oiyny ūmyt bolyp, jas jetkınşekter arasynda asyq oiyny oinalmaq tügılı, tıptı asyqty ajyrata almaityn jaǧdaiǧa jete bastaǧanymyz qynjyltady. Bügıngı öskeleŋ ūrpaq üşın sol bır januar süiegıne negızdelgen dästürlı oiynǧa qaraǧanda, ūialy telefon men kompiuterge jazylǧan oiyndardy oinau tiımdı. Sebebı ūly telefon men kompiuter oiyndary oŋai, eşqandai küş qajet etpeidı, artyq oilanu da qajet emes. Oiyndardyŋ basym bölıgınıŋ mazmūny kezdeisoq jaǧdailardan şyǧuǧa negızdelgen. Ol üşın ūzaq oilanyp, ony öne boiyŋmen sezınu de kerek emes. Oiynda qatelestıŋ be, qaitadan bastai beresıŋ... Jalpy adamzat jaratylysynda erınşektıkke, jalqaulyqqa beiım, jaman närsenı tez jūqtyrǧyş, jaman sözderdı tez jattaǧyş keledı emes pe! Būl keselderdı üirenıp, jattyǧudyŋ da qajetı joq, ainalaŋdaǧy bırneşe adam osyny ıstese, sende sony qaitalap şyǧa kelesıŋ. Al jaqsy dünienı üirenu qiynnyŋ qiyny, alynbaityn qamal ıspettes. Mäselen, sportpen ainalysudyŋ ornyna jatyp demalǧan tiımdırek, maŋyzdy kıtap nemese maqala oqudan körı, arzanqol, jeŋıl närsenı qarau, teledidar, telefon şūqylau, sondaǧy bıtpeitın suretter men sözderdı süzıp şyǧu. Baiqap otyrsaq, qazırgı bükıl qoǧamda osy dert qalyptasty. Ülkennıŋ de jastyŋ da törtbūryşty terezege telmırıp qarap otyruy zaŋdylyqqa ainalyp bara jatqan sekıldı. Tıptı eŋbektegen balaǧa deiın säl jylap qalsa boldy qolyna telefon ūstata qoiamyz, ärı qarai onyŋ senımen ısı joq, özıne keregın tauyp alyp, bölek älemge enıp ketedı. Eŋ ökınıştısı balalar özara qarym-qatynasty virtualdy türde jasaityndyǧy. Menıŋşe būl äleumettık-psihologiiadaǧy qauıptı derttıŋ bırı. Virtualdy ömır adamnyŋ boiyndaǧy tua bıttı qasietterdı tūnşyqtyryp, belgılı bır şartty şeŋbermen jüruge mäjbürleitın sekıldı. Ainalamyzǧa köz jügırtıp qarasaq, jetıstıkke jetkenderdıŋ barlyǧy derlık eŋbektıŋ küşımen, boiyndaǧy qasietterdı damytu arqyly ǧana jüzege asyrǧanyn baiqaimyz. Al jeke qasietterdı tört būryşty terezege qanşa uaqyt telmırseŋ de jetıldıru mümkın emes. Aita bersek, mūndai qordalanǧan mäselenı myŋdap tauyp, onyŋ tübıne jete almai ketetın sekıldımız. Bızdıŋ aitpaǧymyz, öskeleŋ ūrpaq üşın joǧaryda atalǧan telefon, kompiuter oiyndaryn, qazaqtyŋ dästürlı oiyndarymen qalai almastyra alamyz? Onyŋ qandai tiımdı joldary bar ma? – degen sūraqtardyŋ töŋıregınde bolmaq Tarihqa köz jügırtsek... Ūly Dalanyŋ qojaiyny bolǧan, şyǧys pen batystyŋ küre tamyryn baqylauynda ūstaǧan, älemdık tarihqa «köşpelı örkeniet» ūǧymyn engızgen babalarymyzdyŋ sanaly ǧūmyry mal şaruaşylyǧyn jetıldırıp, oǧan qatysty ǧūryptardy, salt-dästür men türlı josyndardy ömırge äkelgenı belgılı. Bügıngı ūrpaqtyŋ mındetı osy bır ǧasyrlar boiy qalyptasqan, sanamyzǧa sıŋgen dünienı saqtap qalu desek, būl mındetımızdıŋ oidaǧydai oryndalyp jatqanyna kümän köp. Ärine būl ökınıştıŋ syryn zamannyŋ aǧymy, aqparattyq tehnologiianyŋ örısteuı, jahandyq damu üderısterınen ızdep, barlyq kınänı osy jaǧdailarmen bailanystyruǧa bolady. Degenmen «zamanyŋ qasqyr bolsa tülkı bolyp şal» - degen halyq maqaly osy bır tüiıtkılge jauap bergendei äser qaldyrady. Tehnologiianyŋ jetıstıgın halyq dästürın qaita tırıltuge paidalanu qajet. Ökınışke orai būl jerde de ättegen-ailar bar ekendıgın joqqa şyǧara almaimyz. Sebebı tarihi-etnografiialyq zertteulerde asyqpen bailanysty mälımetter asa köp emes. Ǧalamtor betındegı asyqpen bailanysty mälımetter de ılude bıreuı bolsama, köbısı bır-bırın qaitalaudan ary barmaidy. Osy mäselenıŋ ornyn toltyru üşın keşendı tarihi, arheologiialyq, etnografiialyq, paleozoologiialyq zertteu nätijelerın ǧylymi ainalymǧa engızıp qana qoimai, türlı aqparat közderı arqyly halyqty habardar etıp otyru qajet. Jer betındegı tırek-qimyl jüiesı damyǧan barlyq jaratylys iesınde asyq kezdesedı. Bıraq qazaq halqy tört tülıktıŋ asyǧyn, onyŋ ışınde qoi jäne eşkı asyǧyn, sirek jaǧdaida siyr asyǧyn da oiynǧa paidalanǧan. Tüie asyǧynyŋ anatomiialyq jäne morfologiialyq qūrylymy siyrǧa jaqyn bolǧanymen, qolǧa ikemsız, pışınınde auytquşylyqtar bar, ärı öte ırı. Jylqy asyǧy qūlan, esek asyqtarymen bırdei. Bıraq qazaq jylqy asyǧyn qolǧa müldem ikemsız bolǧandyqtan oiyn qūralyna qoldanbaǧan. Bıraq arheologiialyq zertteu nätijelerı körsetıp otyrǧandai, betınde ärtürlı torköz sekıldı syzyqty belgılerı bar jylqy asyqtary körşıles aimaqtardan kezdesken. Asyq oiynynyŋ bırneşe ondaǧan türlerı bar. Bıraq arheologiialyq zertteulerge nazar audaratyn bolsaq, köbıne bırneşe oiynnyŋ damyǧandyǧyn baiqauǧa bolady. Ony köbıne şık, täike jaǧy egelıp, tegıstelgen jäne şık jaǧy tesılıp qorǧasyn nemese sym-temırdı būrap kırgızgen asyqtardyŋ tabyluyna qarap aita alamyz. Ärine däl sol kezeŋde mūndai belgısı bar asyqpen qatysty oiynnyŋ qalai atalǧanyn aitu qiyn. Degenmen, bızdıŋ oiymyzşa alystan atyp oinaityn «ompa», «iırmeşılık», «üştaban» sekıldı oiyn türlerı damyǧan sekıldı. Äsırese joǧaryda atalǧan tesıgı bar, egelgen jäne qorǧasynmen auyrlatylǧan asyqtar ortaǧasyrlyq qalalardan jiı tabylady. Al erte kezeŋderde (qola, temır däuırlerı) asyqtar köbıne «mūryndyqtalyp» tesılgen, boialǧan sekıldı belgılermen kezdesedı. Bızdıŋ oiymyzşa asyqtyŋ alǧaşqy funksiiasy onyŋ «alty qyrly» jäne kub pışınınde boluyna qarai – ǧūryptyq josyndarmen bailanysty bolǧan. Onyŋ ışınde adam jolǧa şyǧarda bal aşu, bolaşaǧyn bılu sekıldı joramaldar jasauǧa qatysty boluy äbden mümkın. Arheologiialyq zertteuler... Syrdariia boiyndaǧy antikalyq eskertkışterge jatatyn Bäbış mola qalasyn 2018 jyly qazǧan kezde (ekspedisiia jetekşısı t.ǧ.d. professor J.Qūrmanqūlov), bır jerden şyqqan 80-nen astam aqböken asyqtary tabylǧan. Asyqtardy arheozoologiialyq zertteu barysynda, bırqatarynyŋ täike (tauqa nemese zoologiialyq terminde medialdy qyry) jaǧy egelıp, tegıstelgen, bır qyrynan mūryndyqtalyp tesılgenın baiqadyq. 2017 jyly Alaköl öŋırındegı ortaǧasyrlyq Jaipaq qalasyn zertteu barysynda (ekspedisiia jetekşısı t.ǧ.d. professor Ä.T. Tölubaev) bır bölmeden 70-ten asa qoi asyǧy tabylǧan. Atalǧan asyqtardyŋ ışınde bırqatarynyŋ şık jaǧy (dorsaldy betı) tesılgen nemese şūŋqyrlanǧan. Talǧar qalasyna jürgızılgen qazba jūmystary kezınde (ekspedisiia jetekşısı akademik K.M. Baipaqov) üi januarynyŋ asyǧynan ırı, bıraq pışını qoi asyǧyna ūqsas asyqtar toby tabylǧan. Mūny zertteuşıler arqardyŋ asyǧy boluy mümkın dep tūjyrymdaǧan. Jalpy mūndai mysaldy ortaǧasyrlyq qalaǧa jürgızılgen qazba jūmystarynyŋ barlyǧynan da kezdestıre alamyz. Bıraq asyqtardy zertteude tömendegı erekşelıkter jiı körınıs tabatyny anyqtalyp otyr: - Asyqtardyŋ bırqatary qyzyl qynamen boialǧan (ortaǧasyrlyq Qastek – Almaty oblysy, ekspedisiia jetekşısı A.Ä. Nūrjanov; qola däuırınıŋ obasy – ŞQO, Abai audany, ekspedisiia jetekşısı Ū.Ümıtqaliev); - Asyqtardyŋ bük jaǧy (keide barlyq şetı) egelıp tegıstelgenı (mūndai asyqtardy barlyq eskertkışterden kezdestıre alamyz); - Asyqtardyŋ bır qyrynan tesılgen boluy (qola däuırı, Bäbış mola, Şırık rabad, Qastek, Raŋ, Sozaq); - Asyqtardyŋ şık jaǧyna qorǧasyn qūiyluy, keide temırdı iıp äkelıp, sol tesıkke jabystyrǧany da anyqtalǧan (Talǧar, Taraz, Otyrar, Raŋ); - Asyqtardyŋ betıne türlı syzyqty örnekter bederlenuı (keiıngı paleolit, eneolit däuırı, qola däuırı, temır däuırı, ortaǧasyr). Osy maqalany jazu barysynda Ä.H. Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ qorynda saqtalǧan materialdarǧa (Otyrar, Raŋ, Talǧar, Qoilyq, Aqtöbe (Balasaǧūn), Şu öŋırındegı qalalar toby, Taraz, Jauşyqūmtöbe, Bäbış mola, Şırık Rabad materialdary boiynşa)  taldau jasalyp, barlyǧynda da joǧaryda atalǧan belgılerdıŋ kezdesetının baiqadyq. Asyqqa qatysty ǧylymi tūjyrymdar... Qazaq halqynda januar süiekterımen bailanysty senımder men salt-joralǧylar köptep ūşyrasady. Onyŋ ışınde «jauyrynmen bal aşu», «kärı jılıkpen» bailanysty ǧūryptar, qyz balaǧa qūiymşaq, toqpan jılık, ūl balaǧa asyqty jılık ūstatu sekıldı ǧūryptardy aita alamyz. Qazaqtyŋ dästürlı qolönerın zerttegen H.Arǧynbaev, Q.Qasimanov, D.Şoqparūly, B.Hinaiat jäne t.b. ǧalym-zertteuşıler öz zertteulerınde «süiek ūqsatu» önerınıŋ qazaq tūrmysynda joǧary baǧalanǧanyn jazady. Bıraq süiek öŋdeu önerı basqa qolöner türlerı sekıldı jeke bölınıp şyqpaǧan, köbıne aǧaş, terı öŋdeu sekıldı qolöner türlerınıŋ bır bölıgı retınde qarastyrylǧan deidı. Al januar süiekterı, onyŋ ışınde asyqtardyŋ arheologiialyq zertteulerde kezdesuı turaly pıkırlerdı bız üşke bölıp qarastyra alamyz. Bırınşı, asyqtardyŋ köne zamandarǧa tän jerleu oryndarynda, bölmedegı oşaqtyŋ janynan tabyluy jäne asyqtardyŋ türlı qyrynan tesılgen jäne boialǧan nemese betınde ärqily syzyqty belgılerdıŋ boluy, sonymen qatar jerlengen adamnyŋ jas erekşelıkterı jäne t.b. belgılerıne bailanysty ǧūryptyq maqsatta paidalanǧan. Ekınşı, asyqtardyŋ öŋdeluı, egeluı, tesıluı jäne boialuyna (köbıne ortaǧasyrlarda) bailanysty jäne asyqtyŋ türlerı men pışınderıne bailanysty köne zamanǧan tän oiyn türlerıne paidalanǧan. Üşınşı, asyqtardy terı ileu, qyş qūmyra jasaudaǧy jyltyratumen bailanysty tūrmystyq maqsatta paidalanǧan. Asyqtardy paidalanu erekşelıkterıne qatysty joǧaryda atalǧan pıkırlerdı bız, L.A. Makarova, Ū.Ümıtqaliev, A.Ä. Nūrjanov, Z.Ö. İbadullina, B.Sirajeva jäne t.b. belgılı otandyq jäne şet eldık arheolog, etnograf, paleozoolog jäne trasolog ǧalymdardyŋ eŋbekterınen kezdestıre alamyz. Arheologiialyq parallelder... S.V. Sotnikova qola däuırıne tän eskertkışterdıŋ ışınde jas balalar jerlengen qabır şūŋqyrynan tabylǧan asyqtardy saralap, asyqpen kömu dästürın balanyŋ jas erekşelıgıne qarai bölınetının aitady (Sotnikova, 2015, s. 21-30). Ū.Ü. Ümıtqaliev qola däuırıne tän jerleu ornynan mūryndyqtalyp tesılgen asyqtardyŋ kezdesuı, türkı halyqtarynda kezdesetın, asyqty tūmar retınde taǧumen bailanysty degen joramal jasaidy. Iаǧni mäiıttı jerleuge kelgen tuystary men jaqyndarynyŋ topyraq saludyŋ ornyna, tūmar retınde moiyndarynda jürgen asyqtaryn, jerleuge barǧanda jıbın üzıp qimasyna bergen (Ümıtqaliev, 2016, b. 111-116). A.Ä. Nūrjanov asyqtardyŋ lateraldy nemese medialdy qyrlarynyŋ egeluın jäne dorsaldy bölıgıne jasalǧan tesıkterdı  qazaqtyŋ dästürlı «asyq oiyndarymen» bailanystyrady (Nurjanov, 2014, s. 462-471). A.İ. Iýdinnıŋ oiynşa eşqandai syzyqtyq belgılerı men örnekterı joq asyqtar «eşqandai ǧūryptyq maqsatta paidalanylmaǧan, tek asyqpen bailanysty belgılı bır oiynǧa arnalǧan», al betınde bederı nemese syzyqty örnekterı bar asyqtar jerlengen adamnyŋ belgılı bır äleumettık märtebesın bıldıredı deidı (Iýdin, 2009, s. 146-170). Jalpy jerleu oryndarynan tabylatyn asyqtar onyŋ ışınde uaq malǧa tiesılı asyqtar tek oiyn türıne ǧana arnalmaǧan, sonymen qatar basqa da ǧūryptyq ıs-şaralar şeŋberıne qatysty bolatyny jönınde etnografiialyq mälımetterdı kezdestıre alamyz. Mäselen iran halyqtarynda asyqtar äielder bosanu kezınde, jaman küşterdı quu ǧūryptarynda qoldanatyn bolǧan (Simidanov, 2001, s. 215-248). Asyqty paidalanu mäselesı... Joǧarydaǧy arheologiialyq zertteulerden baiqaǧanymyz, asyqtardy belgılı bır salt-dästürmen jäne oiyn türımen bailanystyrǧan. Bıraq arheologiianyŋ trasologiialyq ädısterı negızınde jürgızılgen zertteuler, asyqtardyŋ terı ileu, qyş ydystardyŋ syrtyn tegısteu ısınde de paidalanǧanyn körsetıp otyr. Osy jönınde belgılı Reseilık trasolog t.ǧ.k. İ.V. Goraşukpen pıkır almasqanda, atalǧan ǧalym asyqtardy terınıŋ belgılı bır bölıgın betkı şelınen tazartu ısınde jiı qoldanǧanyn aitady. Tarihi sabaqtastyq... Asyq – oiyn qūraly ǧana bolyp tabylmaidy. Asyqtyŋ kub tärızdes pışınge ie boluy köne däuırden bastap aq, belgılı bır ǧūryptyq josyndarda qoldanǧanyn köremız. Üstırttegı paleolit tūraqtarynan tabylǧan aqböken jäne qoi asyqtarynyŋ betındegı syzyqtar osyny däleldeidı. Qola däuırındegı mūryndyq sekıldı tesıgı bar asyqtar moiynǧa nemese belge taǧyp jürgenın körsetedı. Tıptı türkı halyqtarynda jas balalar belgılı bır jasqa deiın asyqty monşaq sekıldı moiynǧa taqqan. Bala jetkınşek jasqa kelgende barlyǧymyza belgılı inisiasiia (baǧyştau) ǧūryptarynan ötıp, asyqty jıpten aiyrady. Onyŋ üstıne arheologiialyq zertteulerden belgılı bolyp otyrǧandai, jas balalardyŋ jerleu orynyna tesıgı bar asyqtardy salu dästürı keŋ taralǧany, asyqtyŋ balanyŋ jasymen bailanysty boluy mümkın degen boljamnyŋ dūrystyǧyn aiǧaqtai tüsedı. Bıraq ortaǧasyrlarda atalǧan ǧūryptar joǧala bastaǧan. Būl kezeŋde asyq oiyn türıne negızdele bastaǧan. Ärine qola jäne temır däuırınde de asyq oiyny bolǧany anyq. Bıraq ol kezeŋde oiynǧa qaraǧanda onyŋ tūrmystyq maqsattaǧy eŋbek qūraly jäne ǧūryptyq zat retınde rolı ülken bolǧan sekıldı. Etnografiialyq kezeŋde asyqtar tek oiyn retındegı qoldanys aiasy keŋeigenı anyq. Mūny bız asyqpen bailanysty ondaǧan oiyn ataularynyŋ saqtalǧanynan köremız. HIH ǧasyrda qazaq jerıne jürgızılgen zertteuler, halqymyzdyŋ dästürlı sport oiyndarymen qatar, balalar arasynda asyq oiyndarynyŋ keŋ taralǧanyn körsetıp otyr. Keŋestıŋ kezeŋde ökınışke orai «asyq oinaǧan azar, dop oinaǧan tozar...» degen oimen, töl önerımızdıŋ damuyna köp köŋıl bölınbedı. Täuelsızdıkten keiın asyq oiyny bırşama damyp, jetılgenın bızdıŋ bala küngı oiyndarymyz däleldei tüsedı. Bıraq soŋǧy on jyl kölemınde tehnologiiany damuy būl jaǧdaidy keiınge ysyryp, qazaqtyŋ dästürlı oiyndarynyŋ ūmyt boluyna äkelıp soqty. Tyǧyryqtan şyǧu... «Ötkendı bılmei, bolşaqqa qadam jasai almaisyŋ» - dep Äl Farabi babamyz aitqandai, qazaqtyŋ dästürlı oiyn türlerın qaita jaŋǧyrtuymyz şart. Eger kündelıktı ömırımız bır terezege (telefon, teledidar) üŋılumen öte berse, bolaşaqta mariginaldy sanaǧa ötıp, daiyn tapsyrmany oryndaityn robotqa ainalarymyz sözsız. Adam jan-jaqty boluy kerek. Ünemı qozǧalys, ızdenıs qana – qataryŋnan ozyp şyǧuǧa jeteleidı. Osy jerde maǧan V.Poznerdıŋ «Bır qabatty Amerika» degen eŋbegınde aitylǧan oilar erekşe äser etkenın aitqym keledı. Avtor AQŞ-tyŋ bırqatar qalalarynda bır qabatty üige köşu üderısı jappai örıs aluyna taldau jasai otyryp, adamdardyŋ standartty jaǧdaidan qaşatynyn aitady. Rasynda qazır barlyǧy sifrlanu, standarttau jüiesıne tereŋdep ene bastady.  Ömırımızdıŋ barlyǧy da standarttarǧa negızdelgen. Nege ǧalymdar, şyǧarmaşylyqpen ainalysatyn adamdar tabiǧatqa şyǧuǧa, adamdardan bölek ketıp qaluǧa qūmar. Sebebı standartty jaǧdaida tūrǧan adam, sol ainaladaǧy belgılı şeŋberındıŋ aiasynda ǧana oilaidy. Odan ärı onyŋ keremet jaŋalyq oilap tabatynyna kümän köp. Ökınıştısı bızdıŋ balalarymyz da osy standarttar men şarttardyŋ şeŋberınde qalyp bara jatqandai körınedı. Bır bölmede otyryp şüiırkelesıp söilesu, arpalysyp oinaudyŋ ornyna, qasyŋdaǧy adammen virtualdy bailanys jasap, jeke-jeke, bölek älemde otyrady. Osylai kete bersek, endı bıraz jylda qazaq balasy özınıŋ atadan balaǧa miras bolyp kele jatqan dästürlerınen qol üzıp qalary anyq. Osy tyǧyryqtan şyǧudyŋ basty joldarynyŋ bırı būl ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, dästürlı oiyndarymyzdy qaita jaŋǧyrtu. Onyŋ ışınde balalardyŋ arasynda asyq oiyndaryn jetıldıru. Asyq oiynyn soŋǧy kezeŋde sport oiyndarynyŋ qataryna qosyp jürgenı jürekke erekşe quanyş ūialatady. Degenmen nasihattaluynda kemşılıkter köp. Osydan bırneşe jyl būryn, QazŪU-da bırge oqyǧan dosym Türkiia elıne barǧanda, Stambuldaǧy oqu ornynyŋ aldynda qazaq balalary jinalyp «asyq pati» ötkızgenın aitty. Eŋ qyzyǧy osy oiynǧa barlyq şet eldık jastar erekşe qyzyǧuşylyq tanytyp, oiynǧa aralasqan. Baiqap otyrsaq, asyqpen tıkelei bailanysy joq eldıŋ balalary da «ıs-qimyl», «qabılet», «däldık», «oilau qabıletı», «taŋdau jasau» sekıldı qasietterdı boiyna jinaǧan «asyq oiynyna» joǧary baǧa berıp otyr. Menıŋşe asyq oiynyn balalardyŋ arasynda keŋınen nasihattau qajet. Mümkın mektep deŋgeiınde bolsa da. Mäselen japon elınde mektep qabyrǧasynda özderınıŋ ūlttyq qūndylyqtaryna, dästürlerıne qatysty sabaqtar ötkızıledı. Nege bızge de solai jasamasqa. Qazaqtyŋ jerınde atam zamannan berı öşpei, tarihi sabaqtastyqqa ūlasyp kele jatqan salt-dästür, ǧūryp,  oiynmen bailanysty asyqty aqparattyq tehnologiiada paidalanu öte tiımdı. Osy oiynǧa qatysty arnaiy baǧdarlama ūiymdastyru qajet. Mäselen, otandyq bır telearnada tek «balyq aulauǧa» da qatysty baǧdarlama jürgızıledı. Baiqaǧanym, osy baǧdarlamany köretınder de köp eken. Osy sekıldı baǧdarlama jasalsa qūba-qūp bolary sözsız. Asyqqa qatysty da multfilmder tüsırıp, mektep baǧdarlamasyndaǧy kıtaptarǧa da engızu qajet sekıldı. Qorytyndy Asyq köne zamannan berı joǧalmai kele jatqan erekşe zat. Qazaq bolmysyna tereŋ sıŋgen, täjıribeden tuyndaǧan dästür ıspettes. Qazaqtyŋ qazaq bolyp qaluynyŋ bır joly atadan balaǧa miras bolyp kele jatqan ūlttyq qūndylyqtarymyzdy qaita jaŋǧyrtu, asyqty bügıngı jastardyŋ oiyn qūralyna ainaldyruda. Adamnyŋ bılımı, qarym-qabıletı täjıribeden jinaqtalady, sonyŋ negızınde aqyl-oi qalyptasady. Menıŋşe dästürlı oiyn türlerın kündelıktı ömırge tereŋ engıze alsaq jastardyŋ qazaq mädenietıne, ūlttyq erekşelıkterımızge degen qūrmetı artary sözsız.   Paidalanǧan ädebietter

1. Sotnikova S.V. Detskie pogrebeniia s naborami astragalov kak otrajenie polovozrastnoi stratifikasii v obşestvah epohi bronzy na territorii evraziiskih stepei (po materialam pamiatnikov sintaştinsko-petrovskogo, potapovskogo, pokrovskogo tipov) // Vestnik permskogo universiteta. Vypusk 1 (28). İstoriia. Perm: S. 21-30.
2. Ū.Ü. Ümıtqalievtıŋ «Asyq balanyŋ oiyny emes – babanyŋ mūrasy» atty maqalasynan oqi alasyzdar // Qazaqstannyŋ tarihi-mədeni mūralarynyŋ özektı məselelerı: ötkenı, bügını men bolaşaǧy: tarih ǧyl. doktory, professory Madiiar Eleuovtyŋ 70 jyldyq mereitoiyna arnalǧan halyqar. ǧyl.-təj. konf. mater. (Almaty, 6 mamyr 2016 j.). / Jauapty red. A.B. Qalyş. Almaty: Qazaq universitetı, 2016. I-bölım. 111–116-bb.
3. Nurjanov A.A. Nekotorye rezultaty paleozoologicheskih i paleobotanicheskih issledovanii na gorodişe Kastek // «Marǧūlan oqulary – 2014»: Akademik Ä. H. Marǧūlannyŋ 110-jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia materialdary. Almaty – Pavlodar: 2014. 544 s.
4. Iýdin A.İ. Pogrebeniia s astragalami iz Novopokrovki-II: slujiteli kulta ili «igroki»? // Arheologiia Vostochno-Evropeiskoi stepi. Vyp. 7. Saratov: Nauchnaia kniga, 2009. S. 146–170.
5. Simidanov V.V. Astragaly v pogrebeniiah stepnyh kultur epohi pozdnei bronzy i rannego jeleza // Arheologicheskii almanah. №10. Donesk: OOO «Lebed», 2001. S. 215–248.

İnformatorlar tızımı

1. Jüsıpūly Baqytjan (34 jasta)
2. Dosalyūly Mūhtar (33 jasta)
3. Sezdūly Timur (32 jasta)
4. Erkınūly Orynbasar (33 jasta)
5. Äskerbekūly Rahat (33 jasta)
6. Seiılbekov Erjan (34 jasta)

QOSYMŞA   Suret 1. Ortaǧasyrlyq Qastek, Qosqūdyq qalalarynan tabylǧan asyqtardy taldau. M.S. Şagirbaev jäne P.A. Kosinsev (foto E.Ş. Aqymbek boiynşa) Suret 2. Januar asyqtaryn taldau. Paleozoolog – P.A.Kosinsev (foto M.S. Şagirbaev boiynşa) Suret 3. Asyqtardy arheozoologiialyq taldau. M.S. Şagirbaev (foto J. Uralbaev boiynşa) Suret 4. Bük jaǧynda syzyqty belgısı bar asyqtar. Bäbış mol qalasynan tabylǧan. (avtordyŋ fotosy) Suret 5. Tesıgı bar jäne egelgen asyqtar. Ortaǧasyrlyq Talǧar, Raŋ jäne Aqyrtastan tabylǧan. (avtordyŋ fotosy)   Suret 6. Mūryndyqtalǧan asyqtar. Bäbış mola jäne Taraz qalasynan tabylǧan. (avtordyŋ fotosy) Suret 7. Öŋdelgen asyq syzbalary. (syzba Ö.Dospembetov boiynşa). Suret 8. Öŋdelgen asyqtar keşenı. Qola däuırı. (V.A. Podobedov boiynşa) Suret 9. Öŋdelgen asyqtar keşenı. Qola däuırı. (A.Z. Vinnikov boiynşa)  

Şaǧyrbaev Mämbet Saparbekūly

Ä.H. Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia 

instiutynyŋ kışı ǧylymi qyzmetkerı

Almaty qalasy