Qazaqşa bi bilep, öleŋ oqityn «Naua» atty robot turaly estulerıŋ bar ma? Mümkın taŋdanyp otyrǧan bolarsyŋdar, ä! Būl jaiynda özım de jaqynda estıp, körıp, taŋ-tamaşa boldym. Bılımge qūştar talanttarymyz «qūltemırge» jan bıtırıp qana qoimai, ony töl dästürımızge sai öner körsetuıne ülken küş salyp jatqany qandai keremet! «Jaqsy närse körmekke» deidı ǧoi. Önertapqyştardy jüzbe-jüz körıp, bırneşe saualyma jauap alu maqsatynda, Nazarbaev universitetıne jol tarttym. Alǧaşynda säl qobaljyǧanymmen, Nazarbaev universitetınıŋ zäulım de ǧajap ǧimaratyna kırıp, ondaǧy jyly jüzdı studentterdı körıp, özımdı erkın ūstadym. Menı köp küttırmei, kıreberısten Nazarbaev universitetı, robototehnika jäne mehatronika fakultetınıŋ 1-kurs studentı Iliias Asylǧali kütıp aldy. «Sūraqtaryŋyzben qinamaisyz ba?» – dep jymidy Iliias. Ä degennen äŋgımemız osylai erkın bastalyp kettı.
ROBOT ÖLEŊ OQYP, KÜI TARTADY
Iliiastıŋ aituynşa, robototehnika qazırgı taŋda Qytai, Japoniia elderınde bılım beru salasyna enıp, ülken qoldau men sūranysqa ie eken. Robottyŋ tür-türı jyl saiyn jaŋaryp, oquşylardyŋ zor yqylasy men ızdenısın arttyru maqsatynda köptegen baiqaular da osy qalalarda ötkızıletın körınedı. «Robototehnikanyŋ damu kezeŋı XX ǧasyrdyŋ 40 jyldary bastalǧan. Osy jyldary Okridj jäne Argonn ūlttyq zerthanalarynda köşırme türındegı manipuliatorlar jasaldy. Būl manipuliatorlar radioaktivtı zattarmen jūmys ısteuge arnalǧan. Eluınşı jyldardyŋ aiaǧynda «Iýnimeişn» (Unimation) firmasy kompiuter arqyly basqarylatyn eŋ alǧaşqy öndırıstık robotty jasady. Kelesı on bes jyl boiy köptegen öndırıstık jäne täjıribelık qūrylǧylar jalǧasyn tapty», – deidı Iliias. Osylai sūhbatymyzdy jalǧai bergende, bızdıŋ «Ūlan» gazetınen kelgenımızdı esti sala Iliiastyŋ dosy, jas talant Jeŋıs Otarbai da janymyzǧa kelıp qosyldy. «Aldeboron» kompaniiasynyŋ önımı «Naua» esımdı robotty «bi men jyrǧa» baulyp, baǧdarlamanyŋ sättı şyǧuyna barlyq küş-jıgerın jūmsaǧan da, bar jauapkerşılıgın öz moiynyna alǧan da osy – Jeŋıs Otarbai. «Qaraǧandy qalasy, Jaŋaarqa audany, Ş.Eraliev atyndaǧy auylda östım. Mekteptı «Altyn belgıge» tämamdap, «Qaraǧandy tehnikalyq universitetıne» tüstım. Degenmen, robotqa degen qyzyǧuşylyq pen qūştarlyq Astanaǧa jetelep äkeldı» deidı. Osy sözderınen-aq, Jeŋıstıŋ bılım-ǧylymǧa degen ızdenısı qanşalyqty ekenı aŋǧarylyp tūrdy. Osyndai tanys-bılıstıkten soŋ robotqa qarai qaita oiystyq. Jalpy, robottyŋ boiyna qazaq halqynyŋ töl önerın darytu, oǧan arnaiy baǧdarlama oilap tabu ideiasy bır jaǧynan oqytuşynyŋ arnaiy tapsyrmasy bolsa, ekınşı basty sebep – Qazaq handyǧynyŋ 550, Abai atamyzdyŋ 170 jyldyq mereitoiyna bailanysty jasalǧan syi eken. Müşäirada robot Jeŋıs Otarbaidyŋ şyǧarǧan avtorlyq öleŋın oqyp, halyqtyŋ taŋdanysyn tuǧyzǧan. «Naua» mūnymen şektelmei, «Qara jorǧaǧa» bilep, küi de şertıp, öleŋdı de naqyşyna keltırıp oryndaidy», – deidı maqtanyşpen daryndar. Olar būl bastamalaryn eldıŋ innovasiialyq ılgerı damuyna qosqan ülesımız dep sanaidy. Osy oraida bar bılgenderın üiretıp, qaşanda qol ūşyn sozuǧa äzır mūǧalımderıne, äsırese, Nazgül Täjıǧalievaǧa alǧystaryn jaudyrdy.
ROBOT AUYRSAŊ DÄRI BERIP, SABAQ TA OQYTADY…
«Robototehnika elımızde älı jıtı dami qoiǧan joq. Bıraq, robottyŋ bolaşaǧy zor. Olar ärtürlı asa qauıptı jūmystardy jasai alady. Eger Qazaqstanda osy sala bır jüiege qoiylsa, erteŋgı ülken ǧylym osy bolmaq», – deidı Iliias. Rasymen, robottyŋ bız bılmeitın qyr-syry köp eken. Mäselen, «Nauanyŋ» da qolynan bıraz närseler keledı. Därı beru, sabaq oqytu siiaqty kışıgırım qyzmetter atqara alady, daryndylardyŋ aituynşa. Dese de, eşnärse oŋailyqpen kelmeitının eskersek, robotqa qazaqşa än aitqyzyp, küi şertkızu, jyr jattatyp, bi biletu tez ıske asa qoimapty. Baǧdarlamany daiyndau kezınde qyzyqty oqiǧalarǧa da kezıgıptı. «Robot alǧaşynda qyzyq ta külkılı ıs-qimyldar körsetetın. Küi tartqan kezde jasaǧan äreketıne bır kün boiy külgenımız bar. Öitkenı, robot qolyn tez-tez qimyldatatyn. Keide küiden būryn aiaqtap qoiatyn», – dep Jeŋıs qyzyqty oqiǧasymen bölıskende, men de külkımdı jiia almadym.
ÖNERTAPQYŞ JIGITTER «ŪLANDY» OQYP ÖSIPTI
Nazarbaev universitetıne tüsu – köptegen balalardyŋ, jas tülekterdıŋ arman-maqsaty. Olarǧa qandai aqyl-keŋes, tılek bıldıresıŋder degenımde: «Eŋ bastysy, qatty qobaljymasyn. Sättılık jandaryna serık bolsyn! Oquşylardyŋ köbı sary uaiymǧa salynyp, ıştei ürei men qorqynyştan bılgen bılımderın ūmytyp jatady. Osyǧan jol bermese eken. Joǧary belesterdı baǧyndyryp, kezdesken qiynşylyqtardy jeŋıp şyqsyn» degen jürekjardy lebızın bıldırdı ızdenımpaz Iliias. «Sabaqty der kezınde oqyp, miǧa toqyp, tapsyrmany aldyn ala oryndauǧa daǧdylanǧan dūrys. Emtihan jaqyndaǧanda jantalasyp oqyp jüretın oquşylardy körıp keide nalimyn. Zamandastarym osy jaitqa nazar salsa eken. Alǧa ülken maqsat qoiyp, soǧan jetuge bar küş-jıgerdı salu kerek», – dep oiyn ülken janaşyrlyqpen jetkızdı Jeŋıs.
ROBOT AUYRSAŊ DÄRI BERIP, SABAQ TA OQYTADY…
«Robototehnika elımızde älı jıtı dami qoiǧan joq. Bıraq, robottyŋ bolaşaǧy zor. Olar ärtürlı asa qauıptı jūmystardy jasai alady. Eger Qazaqstanda osy sala bır jüiege qoiylsa, erteŋgı ülken ǧylym osy bolmaq», – deidı Iliias. Rasymen, robottyŋ bız bılmeitın qyr-syry köp eken. Mäselen, «Nauanyŋ» da qolynan bıraz närseler keledı. Därı beru, sabaq oqytu siiaqty kışıgırım qyzmetter atqara alady, daryndylardyŋ aituynşa. Dese de, eşnärse oŋailyqpen kelmeitının eskersek, robotqa qazaqşa än aitqyzyp, küi şertkızu, jyr jattatyp, bi biletu tez ıske asa qoimapty. Baǧdarlamany daiyndau kezınde qyzyqty oqiǧalarǧa da kezıgıptı. «Robot alǧaşynda qyzyq ta külkılı ıs-qimyldar körsetetın. Küi tartqan kezde jasaǧan äreketıne bır kün boiy külgenımız bar. Öitkenı, robot qolyn tez-tez qimyldatatyn. Keide küiden būryn aiaqtap qoiatyn», – dep Jeŋıs qyzyqty oqiǧasymen bölıskende, men de külkımdı jiia almadym.
ÖNERTAPQYŞ JIGITTER «ŪLANDY» OQYP ÖSIPTI
Nazarbaev universitetıne tüsu – köptegen balalardyŋ, jas tülekterdıŋ arman-maqsaty. Olarǧa qandai aqyl-keŋes, tılek bıldıresıŋder degenımde: «Eŋ bastysy, qatty qobaljymasyn. Sättılık jandaryna serık bolsyn! Oquşylardyŋ köbı sary uaiymǧa salynyp, ıştei ürei men qorqynyştan bılgen bılımderın ūmytyp jatady. Osyǧan jol bermese eken. Joǧary belesterdı baǧyndyryp, kezdesken qiynşylyqtardy jeŋıp şyqsyn» degen jürekjardy lebızın bıldırdı ızdenımpaz Iliias. «Sabaqty der kezınde oqyp, miǧa toqyp, tapsyrmany aldyn ala oryndauǧa daǧdylanǧan dūrys. Emtihan jaqyndaǧanda jantalasyp oqyp jüretın oquşylardy körıp keide nalimyn. Zamandastarym osy jaitqa nazar salsa eken. Alǧa ülken maqsat qoiyp, soǧan jetuge bar küş-jıgerdı salu kerek», – dep oiyn ülken janaşyrlyqpen jetkızdı Jeŋıs.
Kerek derek: «Robot» sözı alǧaş ret cheh avtory Karel Chepakanyŋ pesasynda kezdestı. Ol «auyr jūmys», «jūmysqa şeber adam» degen maǧynaǧa ie. Pesa fabrika jūmysynyŋ eşqandai adamnyŋ qatysuynsyz özdıgınen jūmys ısteitını turaly söz qozǧaidy. Būl qoiylym 1920 jyly jaryq kördı. Tıldık jüiesıne bailanysty orystyŋ «rabota» sözı men «robot» sözı bır tübırles sözder.Alǧaşqy robottar adamnyŋ qozǧalysy men syrt pışının qaitalady. Olar oiyn-sauyq maqsattarynda paidalanyldy. Qazırgı kezde tūrmystaǧy köptegen qyzmetterdı atqaratyn, qadaǧalaityn, mügedekter men säbilerge kömekşı, köŋıl aulaityn, taǧysyn taǧy robottar jasalyndy. İntellektualdyq robottar da paida bola bastady. Japon derekterı boiynşa zamanaui «Mehatronika» terminın 1969 jyly Yaskawa Electric firmasy engızgen. Būl atau «MEHAnika» jäne «elekTRONİKA» terminderınıŋ bırıguınen paida bolǧan. Eŋ qyzyǧy, 85 jyldyq tarihy bar ūlaǧatty «Ūlan» Jeŋıs Otarbaidyŋ bala kezdegı eŋ süiıktı gazetı bolypty. «Men bastauyşta oqyp jürgen kezde mūǧalımımız «Ūlandy» qolyna alyp, bızge osy gazetke jazyludy ündeitın. Özım bıraq, «Möldır būlaqqa» jazylyp qoidym da, «Ūlandy» almaityn edım. Mektepte mūǧalımnıŋ qolynan «Ūlan» gazetın körsem, «erteŋ äkelemın» dep üige alyp ketemın de, kerı qaitarmaitynmyn. Sebebı, ışındegı materialdar öte qyzyqty bolatyn», – deidı. «Ūlannyŋ» öskeleŋ ūrpaqqa bererı köp basylym ekenı taǧy bır däleldengendei. Osyndai syrly sūhbattan soŋ uaqyttyŋ zymyrap qalai öte şyqqanyn da aŋǧarmai qalyppyz. «Ūlan» gazetınıŋ mereilı merekesı qūtty bolsyn! Gazettıŋ oqyrmandary köbeie bersın! Bala kezınen gazet-jurnalǧa qūmar bolyp ösken bala erteŋgı künı oi-örısı keŋ, sana-sezımı tereŋ azamat bolady. Būl – zamannyŋ eŋ kerek qaǧidalary. Sondyqtan, «Ūlandy» oqyŋdar, jas dostar!» dep tılek bıldırıp, ündeu tastady jas daryndar. Altyn uaqyttaryn qiyp, aşyq-jarqyn äŋgıme-düken qūrǧan Jeŋıs pen Iliiasqa riza boldym. Naǧyz qūrmetke laiyq, jastar eken. Endı özderıŋnen tyŋ jaŋalyqtar kütemız!
Nazym NŪRSŪLTAN, «Tūran-Astana» universitetınıŋ studentı. «Ūlannyŋ» jas tılşısı. Astana qalasy («Ūlan» gazetı, №45, 10 qaraşa 2015 jyl)
