Qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy kütken täuelsızdıgımen ılese onyŋ töl önerı — aitys ta jaŋǧyryp, jaŋa sipatta halyq ömırıne endı. Būl salany örkendetude eŋbek sıŋırgen azamattardy sanamalasaq, bır qoldyŋ sausaqtarynyŋ özı artylyp qalary haq. Äitkenmen, sol aitystyŋ ūimdastyrylyp, halyqtyŋ qūmaryn qandyruyna mūryndyq bolǧan jandardyŋ özderın türtpektep, jeke müddeler qaqtyǧysynyŋ ortasynda jeke tūlǧany bylai qoiyp, halyqtyŋ baiyrǧy töl önerın de kökparǧa salyp jıbergenderın älgındei jolbikeler aŋǧarǧan da joq. Elbasynyŋ atyn jamylyp, erlerge auyz salǧandardyŋ äreketterı Prezidenttıŋ qūlaǧyna jetıp, bıraz uaqyt toqtap qalǧan aitys sony serpınmen alǧa basty. Bız de osy igı habardy estıp, qazırgı uaqyttaǧy aitystyŋ bırden-bır janaşyry bolyp dausyz esepteletın aqyn Jürsın Ermanǧa jolyǧyp sūhbattasqan edık. Qysqa da bolsa, naqtyly jauaptarymen ol kısı talai mäselege qatysty ötkır pıkırlerın bızben bölıstı.
- Jürsın Moldaşūly, soŋǧy kezderı aitystyŋ toqyrap qalǧany turaly ärtürlı äŋgımeler aitylyp jür ǧoi. «Osy aitystyŋ töŋıregındegı qalyptasyp, beleŋ alyp ketken ahual turasynda Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevqa aitylmady ma, jetkızılmedı me?» degen saual halyq kökeiın tesıp jürgenı belgılı…
- Būl sūraǧyŋa jauap bersem, qoiǧaly otyrǧan talai sūraǧyŋa jauap berıledı. Aitys, keiıngı alty jylda körsetılıp kelgen aitys soŋǧy ekı jylda jabyq tūrdy. Aitystyŋ toqtatylǧany ras, efirden de alyp tastady. Qazır Qazaqstanda belsendı türde aitysyp jürgen 50-60 şamaly aitysker aqyn bar. Olardyŋ arasynda osy künı ǧylym kandidattary men doktorlary da bar. Eldıŋ basyn bırıktırıp, kökeiındegısın jerıne jetkıze, kesıp aita alatyn aitys siiaqty publisistikalyq janrdy Elbasynyŋ jauyp tastauy mümkın emes edı. Öitkenı, Prezidenttıŋ özı keşegı Süiınbai, Jambyldyŋ aulynan şyqqan, solardyŋ jyrlaryn tyŋdap, şapanyn iıskep ösken azamat. Keiıngı jolbikeler Elbasynyŋ atynan är jerge aitqyzyp kürdelı de kemeŋger önerdı toqtattyrdy. Mıne, bır ai boldy, memlekettıŋ özınıŋ ūiymdastyruymen, Mädeniet ministrlıgınıŋ qoldauymenen Astanada ülken aitys ötkelı jatyr. Atalǧan şaraǧa būrynǧy aitystardyŋ jeŋımpazdary, atap aitsaq, Amanjol Ältaev, Rinat Zaiytov, Ainūr Tūrsynbaeva jäne basqalar siiaqty belgılı «sen tūr, men ataiyn» deitın belgılı aqyndar, sosyn elımızdıŋ bırqatar oblystarynda ötkızılgen ırıkteu jarystarynda ekşelıp şyqqan jas aqyndar qatysqaly otyr. İä, öte jas jıgıtter şyǧyp jatyr. 10-11 synyptardyŋ oquşylary da bar. Būl aitysymyz özı myna Astanadaǧy EQYŪ-nyŋ sammitınen keiın tura 10 künnen keiın, iaǧni jeltoqsannyŋ 10 men 11-ı künderı ötpekşı. Ärine, sammit — memleketımızdıŋ ömırındegı ülken uaqiǧa. Änşeiın aqşa şaşu bolyp jatyr degen de äŋgımeler şyǧyp jatyr. 15 jyl būrynǧy Selinograd qalasynda, odan keiıngı Aqmola, keşe ǧana Astana atanǧan qalada älemnıŋ 61 memleketınıŋ basşylary, onyŋ ışınde 21 memlekettıŋ prezidentterı bas qosqaly otyr. Mūndaǧy jiyn qorytyndysynda qabyldanar qūjatqa qol qoiyldy degen söz — Qazaqstannyŋ aty älemge jaiyldy degen söz. Onsyz da tekke, olai-bylai şaşylyp jatqan aqşanyŋ nesın qyzǧanamyz. Bız qazaqtyŋ ǧasyrlar boiy aŋsap kelgen täuelsızdıgınıŋ jemısın endı körıp kele jatyrmyz ǧoi. Endı tyrnaq astynan kır ızdei bermei, sol täuelsızdıktı örkendeterde qai jerden qandai mäseleler qolbailau bolyp jatyr, qalai qarai jüruımız kerek, qaitsek ruhymyzdy joǧary köteremız degen mäsele tolǧandyruǧa tiıs. Sondyqtan, menıŋ enşıme taǧdyrdyŋ jazuymen qazaq halqynan Aitystyŋ joly aşylǧanyn aityp, jūrtşylyqtan süiınşı sūrau baqyty tiıp tūrǧanyn aitpai kete almaimyn.
- Jürsın Moldaşūly, endıgı bır bılsek degen jait — aitystyŋ jaŋǧyruy täuelsızdıktıŋ aldynda-aq bastalǧan. Menıŋ bıluımde, kezınde Almaty qalalyq partiia komitetınıŋ älde bırınşı, älde ekınşı orynbasary bolyp jürgen şaǧynda Izbasar Baltabaev degen kısı de sonau 70-şı jyldardyŋ orta tūstary şamasynda bır märte qolǧa alyp körgen eken. Ol kısıden Qazaq radiosynda ıstep jürgen kezımde sūhbattasyp, bır-ekı habar da jasaǧan edım.
- Onyŋ ras, aitysty köterudı men televiziiada jürgen jyldary qolǧa aldym. Respublikalyq deŋgeide teledidardan körsettık. Izbasar Baltabaev degen kısı bolsa, ol kısı sol kezde rasynda da özıŋ aitqan jerde qyzmet atqarǧan. Onyŋ ūiymdastyrǧan aitysyn M. Äuezov teatrynda ötkenın özım körgenmın. Ol uaqyttaǧy aqyndar partiianyŋ qataŋ baqylauymen qaǧazǧa jazylyp qoiylǧan mätındı aldaryna jaiyp qoiyp aitysatyn. Al, bız kädımgı suyryp salyp aitysatyn, aiaq astynan söz tauyp aitatyn aqyndardyŋ saiysyn ūiymdastyrdyq. Şyn mänınde halyqtyŋ aiyzyn, qybyn qandyratyn aitys sol ǧoi.
- Al, endıgı bır jait — aqyndarymyz aitys toqtatylǧannan keiın şaşyrap, ärqaisysy ärtürlı salaǧa ketıptı. Al, anau Rinat Zaiytov degen jıgıtımız, tıpten, «rep» degen janrǧa oiysyp ketıptı desedı…
- Būl jerde ekı mäsele bar. Rinattyŋ az uaqyt muzykanyŋ sol janryna bet būrmaq bolǧany ras. Bıraq, köp närsenı jete bılmegendıkten, bırqatar kısılerdıŋ synyna da ūşyrady. Rinat Zaiytov — «reptıŋ» de, eşteŋenıŋ de emes, aitystyŋ bel balasy. Onymen özım söilesıp, aqyl-keŋesımdı aitqannan keiın, betı berı qaraǧan. «Aqyndardyŋ şaşyrauy» degen tūrǧydan aitatyn bır maŋyzdy mäsele — myna dınge bailanysty bolyp tūr. Bızdıŋ Qazaqstanda dın degen öte kürdelı mäselege ainaldy. Dınnıŋ türlı aǧymdary aqyndardy ärtürlı joldarǧa salyp tūr. Bırımız uahhabist bolsaq, endı bırımız baiaǧy ata-babalarymyzdyŋ, paiǧambarymyzdyŋ jolymen ketudemız. Bıreuler qoştaidy, bıreuler qoştamaidy. Qajylyqqa baryp kelgender bar, solardyŋ arasynda dombyrany «haram» dep, «öleŋ jazu künä» dep jürgenderı bar. Mysaly, alty alaşqa belgılı Mūhamedjan Tazabekovten aitysker retınde aiyrylyp qaldyq. Balǧynbegımızdıŋ de solqyldap jürgen jaiy bar. Būl endı körıp-bılıp otyrǧan närsemız. Eş uaqytta da İslam dını öleŋge tyiym salmaǧan.
Paiǧambarymyzdyŋ hadisterınde de bar. Ol özınıŋ sahabalaryna aitady: «Är elge dındı aparǧanda sol eldıŋ saltyna, dästürıne laiyqtaŋdar, soǧan beiımdeŋder!» deidı. Tıpten, keletın bolsaŋ, bızdıŋ qasiettı Qūran Kärımnıŋ özı de öleŋmen jazylǧan närse. Ūly öleŋmen! Endı kelıp aiaq astynan «Oibai, İslam dını öleŋge tyiym salady eken!» deidı. Dın — memleketke de, halyqqa da qyzmet etuı tiıs.
- Endıgı sūraǧymyz — osy şaranyŋ baiandy bolaryna senuge bola ma?
- Osy mäselenı osydan bır apta būryn Prezident äkımşılıgı jetekşısınıŋ orynbasary şaqyryp äŋgımelestı. Men däl osy sūraqty däl osylai qoiyp kördım: «Būdan keiın ne bolady?». Maǧan berılgen uäde — ol kısıler aitystyŋ män-maǧynasy, körkemdık-ideologiialyq sipaty jaǧynan sapasy joǧary bolsa, ony teledidar men radiodan nasihattauǧa barlyq esık aşyq bolady. Būl jerde közdelgen üdeden şyǧa bılu — özımızge, aqyndardyŋ aita bılu qabıletıne bailanysty bolyp körınedı.
- Osy jerde taǧy bır kökeitestı mäsele şyǧady ǧoi: senzura jaǧy qalai bolmaq?
- Senzura är uaqytta bolǧan. Senzura ekı jaqtan da bolady. Bırınşısı — bilık tarapynan: «mynany — aituǧa bolady, anany — aituǧa bolmaidy» degen qataŋ talap qoiylady. Osy tüsırılgen aitysty efirden beru kezınde teledidardyŋ senzurasy bolady. Şydai almai qatty ketıp qalǧan tūstaryn alyp tastap otyrady. Ekınşısı — aqynnyŋ özınıŋ ışındegı, sanasy men kökıregındegı senzura. «Mynany aitsam, jaqpai qalam-au» degen sipattaǧy. Ärine, bilık öz aqşasyn tölep aitysty ötkızıp otyrǧanynda «ait, aitpa!» degenge renju orynsyz. Aqyndardyŋ şeberlıkterı osy jerde synǧa tüsuı tiıs. Yǧytyn tauyp, tıgısın jatqyzyp, äŋgımenı aita bılse, kez kelgen äŋgımenı jerıne jetkızuge bolady. «Aqynmyn» eken dep, «auyz özımdıkı eken» dep, aua jaiyla berudıŋ qajetı joq. Halyq kütken sözdı aitu kerek. Sauatty, mädeniettı türde, eşkımnıŋ ar-namysyna timei, qorlamai aita bılse. Halyqtyŋ kökeiındegısın…
- Soŋǧy sūraq. Osy qolǧa alynyp jatqan, iaǧni jaŋǧyrtylyp jatqan aitystyŋ basşylyǧy, atqaru jūmystaryndaǧy qyzmet bölınısterı qalai jüzege asyrylmaq?
- Ötkelı jatqan aitystyŋ barlyq qarjylyq, basşylyq jaǧyn Mädeniet ministrlıgı, onyŋ Mädeniettı qoldau qory köterıp otyr. İdeologiialyq basşylyq — osy aitystyŋ köpten bergı qamqorşysy, qazaqtyŋ abyzy atanyp jürgen Myrzatai Joldasbekovtyŋ qolynda. Al, būrynǧysynşa, qara jūmystaryn atqaru, ūiymdastyru, daiyndau, şaqyru-keltıru, baǧyt beru, teledidarǧa jetkızıp, ony montajdap efirge beru jūmystary — menıŋ moinymda. Tüiıp aitqanda, barlyǧymyzdyŋ da ileitınımız bır terınıŋ pūşpaǧy bolmaǧy aidan anyq aqiqat.
- Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan Beibıt TÖLEGENŪLY,
«Aspekt M» äleumettık-gumanitarlyq zerttteuler
ortalyǧynyŋ sarapşysy
Tüpnūsqadaǧy taqyryp: ««Halyq barda, qazaq barda
aitysty alataidai büldıru mümkın emes»»
«aspect-m.kz» saity
