Nursultan Nazarbaev bıyl alǵash ret «birinshi prezıdent kúnin» eks-prezıdent statýsynda atap ótedi. Qazaqstandy otyz jyldaı úzdiksiz basqaryp kelgen ol bıyl naýryzda prezıdenttikten ketkenin jarııalaǵan edi. Biraq Nazarbaev eldegi bıliktiń bir tarmaǵyn áli ýysynda ustap otyr. Nazarbaev kim? Azattyq bul saýaldy eks-prezıdentpen birge qyzmettes bolǵan saıasatkerge, quqyq qorǵaýshyǵa, jazýshy, tarıhshy, saıasattanýshy, jas belsendige qoıyp, pikirlerin bildi.
Evgenıı Jovtıs, quqyq qorǵaýshy: Nazarbaev biraz is tyndyrdy, biraq ol «klassıkalyq avtokratqa» aınaldy
Nursultan Nazarbaevty «burynǵy prezıdent» dep ataýǵa kelmeıdi. Ol áli prezıdent, ıaǵnı Konstıtýııaǵa saı birinshi prezıdent bolyp otyr. «Nur Otan» partııasynyń jáne Qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy, qurmetti senator, Konstıtýııalyq keńestiń máńgi múshesi retinde bıliktiń kóp tetigin ýysyna ustap alǵan.
Nazarbaevtyń saıası murasy qarama-qaıshylyqqa toly. Qazaq SSR Kommýnıstik partııasynyń birinshi hatshysy jáne KOKP ortalyq komıteti saıası bıýro múshesi retinde Nazarbaev aldynda Sovet odaǵy qulaǵan soń qurylǵan táýelsiz eldi basqarý mindeti turdy. Muny kóbi kútpedi, asa daıyndalmady da, odaqtyń ydyraǵanyn qalamaǵandar da boldy. El basqarýǵa kelgende bilimi men tájirıbesi azdaý Nazarbaevqa alǵashynda ıntýıııasy, amalyn tabý ınstınkti, tynbaı oqýy, mańaıynda komanda men polıttehnologtardy jınaı bilýi jáne sovettik nomenklatýrada jınaǵan tájirıbesi kómektesti.
Eger obektıvti túrde baǵalasaq, ol biraz is tyndyrdy. Sharýaǵa kelgende shorqaq memlekettik júıe qalyptassa da, josparly ekonomıkadan jeke menshikke basymdyq berilgen ashyq ekonomıkaǵa ótti. Qazaqstan halyqaralyq uıymdardyń múshesi boldy. Qytaı, Reseı, Batys jáne ıslam álemindegi saıası-ekonomıkalyq oıyndarǵa qaramastan el terrıtorııasyn saqtap keldi. Bul jetistiktiń bárin birinshi prezıdenttiń atymen baılanystyrýǵa bolar edi, alaıda birneshe «biraq» bar. Naryqtyq ekonomıkaǵa jeke menshikti ońdy-soldy bólý arqyly óttik. Sovettik nomenklatýrany kórgen birinshi hatshy men onyń aınalasyndaǵylar naryqtyq ekonomıkaǵa ótýden kóp paıda kórdi. Olar tez arada mıllıarderlerge, mýltımıllıonerlerge, zaýyt, fabrıka, parahodtardyń, qarjy ımperııasynyń, latıfýndısterdiń ıesine aınaldy. Búkil halyqqa tıesili baılyq zańsyz jolmen jekelerdiń qolynda ketti.
Nazarbaevtyń kózi qyzyǵyp, toqtaı almaı qaldy. Túrli manıpýlıaııa jasap, Konstıtýııany ózgertip, bılikte 30 jyldaı otyryp aldy. Osydan keıin ol klassıkalyq avtokratqa aınaldy. Saıası oppozıııany, táýelsiz BAQ-ty, saıası-ıdeologııalyq jan-jaqtylyqty qalaǵandardy joıdy. Bul Qazaqstandy demokratııa men erkindigi tarylǵan, bılik bólisý júıesi joq, saıası quqyqtar men azamattardyń erkindigi jappaı buzylatyn elge aınaldyrdy.
Sondyqtan Nazarbaev eldi qalaı basqardy degenge baǵa berý qıyn. Onyń ornynda basqa adam bolǵanda ne ister edik dep oılaýymyz múmkin. Biraq bolar is boldy, kóp is júzege aspady dep ókinermiz, kóp is kóńilimizden shyqpas jáne onyń bárin Nazarbaev esimimen baılanystyrarmyz. Biraq qazir halyqta, bir adamnyń jeke basynyń tarıhyna qaramaı, ózine yńǵaıly saıası, ekonomıkalyq, quqyqtyq orta qurýdan basqa amal qalǵan joq.
Hangeldi Ábjanov, tarıhshy, professor: Nazarbaevtyń «áttegen-aılary» men «jetistikteri»
Nursultan Nazarbaevtyń 50 jasqa jetpeı-aq sovettik Qazaqstannyń, eki jyldan soń táýelsiz Qazaqstannyń birinshi basshysy bolýynda kezdeısoqtyq joq. Tabıǵat bergen talanty, úzdiksiz oqý men izdenispen ózin ıntellektýaldy baıytýy, adamdardyń suranysy men kóńil aýanyn dóp basyp tanýdaǵy sergektigi, memlekettik sheshim qabyldaýdaǵy tabandylyǵy men jańashyldyǵy halyqtyń Nazarbaevqa senimin bekemdedi. Nazarbaev beınesin «Elin súıgen, eli súıgen elbasy» formýlasy dálme-dál ashyp tur. Ár isti bastaý qıyn. Qandaı halyqty almańyz, táýelsiz memleketin qurǵan tulǵany, eger mıssııasyn minsiz atqara alsa, aıyryqsha ulyqtaıdy, esimin tarıhqa altyn áriptermen jazady. Mine, osy turǵydan kelgende Nazarbaev qazaq – halqynyń uly perzenti, Qazaqstan tarıhyndaǵy uly tulǵa. Mundaı taǵdyr 100 jylda, álde 1000 jylda bir-aq ret, bir-aq adamnyń mańdaıyna jazylady. Ol táýelsiz memleketti qurýshy retinde tarıhta qalady.
Nursultan Nazarbaevtyń 29 jylǵa sozylǵan prezıdenttik bıligi tutastaı alǵanda Qazaqstanǵa paıdaly istermen kórindi. Ony qazir «Nazarbaev modeli», «Nazarbaev qubylysy» dep biz ǵana emes, álem tanyp otyr. Degenmen «áttegen-aıy» da bar. Ulan-ǵaıyr bılik ıesi bola tura, jemqorlyqty aýyzdyqtaı almady. Jemqorlyq qoǵamdy buryn-sońdy tarıhymyzda bolmaǵan aýqymda jaılady. Qazaq tili memlekettik mártebesine laıyq deńgeıge kóterilmedi. Jekeshelendirý tym asyǵys júrdi ári strategııalyq mańyzy bar ekonomıka salalary shetel alpaýyttarynyń qolyna ótti. Paıdasynan zııany basym joıdasyz qymbat jobalar oryndaldy. Máselen, «EKSPO 2017» kórmesi.
Bir elde birinshi basshy ekeý bolmaýy kerek. Qazaq «eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy» degen sózdi beker aıtpaǵan. Prezıdent qyzmetin óz erkimen toqtatqannan keıin memleketti basqarý isine aralaspaǵany jón. Halyq bárin kórip otyr. «Ózi qurǵan júıege, ózi kótergen jigitterge senbeı me?» degen suraqty jıi esteımiz. 30 jyl jınaǵan pozıtıvi negatıvke aınalyp ketpesin dep tileıik.
Serikbolsyn Ábdildın, saıasatker, 1995 jyly taratylǵan Joǵarǵy keńestiń tóraǵasy: «Otyz jylymyz bosqa ketti»
Nursultan Nazarbaev memleketke, halyqqa kóp jaqsylyq jasaǵan joq. Óz basyna, óz ataǵyna aıanbaı jumys istedi dep esepteımin. Onyń bılikten aıyrylmaı uzaq jyl otyrǵany memlekettiń damýyna teris áser etti. Otyz jylymyz, ásirese táýelsizdik alǵannan keıingi jyldarymyz bosqa ketken jyldar dep esepteımin.
Ol basqarǵan kezde halyqtyń ósimi toqtap qaldy, ekonomıka da mardymdy damymady. Dálel keltireıin. Birinshiden, 1991 jyly Nursultan Nazarbaev prezıdent bolǵanda halyq sany 17 mıllıon bolatyn. Shetten kelgen oralmandardy qosqanda 18 mıllıonnnan endi asyp otyrmyz.
Ekinshiden, óndirisimiz 1990 jyldyń deńgeıine jetken joq. Ásirese óńdeý óndirisi artta qalyp kele jatyr. Sondyqtan ekonomıka ósti dep aıta almaımyz. Biz munaı ónimin ósirdik, biraq onyń halyqqa jaqsylyǵy shamaly. Úshinshiden, Konstıtýııamyzǵa demokratııalyq el bolamyz dep jazǵanbyz. Ol da oryndalmady.
Sondyqtan Nursultan Nazarbaevtyń sózine emes, isine qaraý kerek. Ol qazir de bılikten sóz júzinde ǵana ketti, is júzinde sol qalpynda otyr. Jıǵan baılyǵyn saqtap qalý úshin, jaýapkershilikke tartylmaý úshin bılikten aıyrylmaı otyrǵany túsinikti.
Gúljan Erǵalıeva, jýrnalıst: «Nazarbaev óz júıesiniń tutqynyna aınaldy»
Kez kelgen memlekettegi birinshi prezıdenttiń tarıhy drama men qaıshylyqqa toly – dıalektıka solaı. Ásirese, Qazaqstanda solaı. Qazaqstannyń bolashaǵy syrtqa táýeldi, ıaǵnı ol – resýrstyq ekonomıka men onyń kepili sanalatyn avtorıtarly bılik. Nazarbaevtyń óz jolymen júrýge tájirıbesi men batyly jetpedi, nıeti de bolǵan joq. Syrtqy álem Nazarbaevty biraz jyl ekonomıka jaǵynan qoldap, isine aralaspaı oǵan eldi turaqty basqarýǵa múmkindik berdi. Ol iri transulttyq korporaııalarǵa bizdiń resýrstarymyzǵa ońaı jol ashyp, esesine syrtqy yqtımal qaýipterden qorǵaýǵa qol jetkizip, ózine artylǵan mindetterdi jaqsy atqardy. Memleket qurýdyń saıası qurylymnyń demokratııalyq modeli jáne naryqtyq ekonomıka degen basqa múmkindikteri de boldy. Biraq bizdiń úlesimizge bir-birine sáıkes kelmeıtin, qaıshylyqty júıelerge shyrmalǵan feodaldyq-sovettik-kapıtalıstik gıbrıd modeli tıdi. Bizde feodaldyq-klandyq bılik. Memleket pen qoǵamnyń qurylymy sovettik júıege keledi. Tabystardy bólý kapıtalıstik erejemen júredi. Sondyqtan bizdiń qandaı el ekenimizdi, damýdyń qaı baǵytyn ustanatynymyzdy túsiný qıyn.
Fotogalereıa: Nazarbaevtyń bıliktegi 30 jyly
Bılikti úzdiksiz uzartý eldiń, Nazarbaevtyń bedeline nuqsan keltirdi. Birinshi prezıdenttiń 2005 jylǵa deıingi búkil jetistigi ózine qarsy shyǵa bastady. Nazarbaev óz júıesiniń tutqynyna aınaldy. Endi oǵan ózi qurǵan júıeden bosap shyǵý qıynǵa soǵyp otyr. Ol qazir ózin Qazaqstandy ıyǵyna kóterip turǵan Atlant sııaqty sezinip, «men ketsem, bári qurdymǵa ketedi» dep oılaıtyn bolýy kerek. Belgili bir deńgeıde bul shyndyqqa janasady. Óıtkeni memlekettik ınstıtýttar álsiz jáne óz aldyna jumys isteı almaıdy, jemqorlyq boıynsha álemde rekord ornattyq. Basqarýshy elıtanyń bılik pen ekonomıkaǵa tereńdep engeni sonsha, olardy bul júıeden alyp shyǵý qıynǵa soǵyp otyr. Nazarbaevtyń otbasy da qıyn jaǵdaıda qaldy. Olardyń aldynda «ne bılik, ne elden qýylý» degen qıyn tańdaý, teń sharttardy qalamaıtyn ınvestorlar men sheteldik seriktesterge qarjylaı táýeldilik, eski erejemen ómir súrgisi kelmeıtin, tózimi taýsylǵan halyq tur. Bul – shynymen aýyr jaýapkershilik. Birinshi prezıdenttiń fızıkalyq jáne tarıhı ýaqyty aıaqtalýǵa jaqyn. Naǵyz elbasy, ult basshysy retinde 30 jyldyq bıligi úshin jaýapkershilik sezinse, teorııalyq turǵyda, onyń shynaıy bılik tranzıtin júrgizýge, halyq aldynda ózine taǵylǵan barlyq aıyp boıynsha esep berýge múmkindigi bar. Halyq erte me, kesh pe, tarıhymyzǵa enetin Nazarbaev dáýirine óz baǵasyn beredi. Ol tarıh áli tolyq jazylyp bitken joq. Óıtkeni ol ómirbaıanyna qandaı núkte qoıatynyn áli sheshpegen sııaqty.
Beksultan Nurjekeev, jazýshy: «Alǵashqy on jyldaǵy eńbekterin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy»
Nursultan Nazarbaevty prezıdent bolmaı turǵan kezde, Temirtaýda jumys istep júrgende kórgem. «Juldyz» jýrnalynyń tilshisi retinde baryp, Nazarbaev kórsetken eńbek adamy jaıly maqala jazdym. Meni áýejaıǵa kóligimen shyǵaryp salǵany esimde. Qolynan kelgen kishipeıildiligin jasady. Prezıdent bolǵannan keıin aqparat quraldarynyń basshylarymen kezdesýdi dástúrge aınaldyrdy. Sonda birneshe ret kórdim. Meniń shamalaýymda, Nazarbaev memlekettiń atrıbýttaryn ornalastyrýǵa úlken eńbek sińirdi. Prezıdent bolǵannan keıingi alǵashqy on jyldaǵy jaqsy eńbekterin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
Nazarbaevtyń shırek ǵasyr bıliginiń memleketke paıdasy da boldy, zııany da boldy. Qaısysy basym ekenin bilmeımin. Biraq aýyl jaǵdaıyna kóńil kesh bólindi, aýyl halqyna jer ádil bólinbedi dep esepteımin. Mal ustaıyn dese mal baǵatyn jer joq. Jerdi kim áketti, ony eshkim bilmeıdi. Qazaq tili memleket tiliniń dárejesine kóterilmedi. Latyn álipbıine de durys ótip jatqan joq. Joǵarydan túsken buıryqty oryndap, tilshi ǵalymdardyń qoly baılanyp otyr. Nazarbaevtyń bılikten ketkenine, ózgeris bolǵanyna qýanamyn. Biraq Qasym-Jomart Toqaevqa tolyq sený kerek edi. Qazirgi áreketteri senimsizdik kórsetkendeı birtúrli kórinedi, sonysyn túsinińkiremedim.
Petr Svoık, ekonomıst, saıasatker: Nazarbaevtyń Toqaevqa qaldyrǵan «murasy»
Stalın Reseıdi soqamen qabyldap alyp, ózinen keıin atom bombasymen qaldyrdy. Al Nursultan Nazarbaev Qazaq SSR-in tolyqtaı Sovet odaǵynyń júıesine súıengen kóp keshendi óndirispen qabyldap alyp, prezıdent Toqaevqa Qazaqstandy «shıkizat eksporty – taýar ımporty» prınıpine súıengen, úshinshi eldermen saýda aınalymy Eýrazııa ekonomıkalyq odaq aıasyndaǵy saýdadan bes ese artyq kópvektorly ekonomıkamen tapsyrdy. Ekinshi prezıdentke Qazaqstan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtyń quryltaıshysy retinde qaldy. Al birinshi prezıdent Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtyń qurmetti tóraǵasy bolyp bekitilgen.
Nazarbaev basty tendenııalarǵa ilesip, kerek jerden tabyla qalatyn qabiletiniń arqasynda tarıhı sheńberde uzaq ýaqyt júr. Qazaqstan Sovet odaǵynan eń sońǵy bolyp shyqty. Memlekettik táýelsizdik týraly zań odaqtas memleket taraǵannan keıin bir-aq qabyldandy. Ulttyq valıýtaǵa biz 1993 jyly kúzde, Reseıdiń odaqtas respýblıkalardan bólingenin dáleldeıtin rýbldiń jazǵy denomınaııasynan keıin bir-aq óttik. Soǵan qaramastan, Qazaqstan basqa memleketterge qaraǵanda naryqqa tez aralasyp úlgerdi. Bizde kolhozdar men sovhozdar tez tarady, turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵy erte jáne radıkaldy reformadan ótti. Jıyrma jyl buryn Dúnıejúzilik banktiń usynysymen engizilgen zeınetaqy jınaqtaý júıesi men qazirgi mindetti medıınalyq saqtandyrýǵa kóshýde rekord ornattyq. «Sheteldik ınvestorlarǵa» keń qushaq jaıdyq: munaıdyń tórtten úsh bóligin Eýropa, AQSh, Qytaı men Reseıdiń kompanııalary óndiredi, qara jáne tústi metall da sheteldikterdiń qolynda, ýran shıkizatynyń jartysyna jýyǵyn taǵy da syrttan kelgen ınvestorlar ıgerip jatyr.
Bórihan Nurmuhamedov, saıasattanýshy: Nazarbaev — «tarıhymyz» ben «ómirimiz»
Qazaqstandaǵy birinshi prezıdent kúni bıyl otstavkaǵa ketken Nursultan Nazarbaev týraly aıtý ońaı sharýa emes. Birinshiden, Esenın aıtqandaı, «Betpe-bet turǵan adamnyń júzin anyq kóre almaısyń». Biz áli de «osy shaqta» ómir súrip jatyrmyz, ol áli «ótkenimizge» aınalǵan joq. Ótkenge baǵa berý áldeqaıda jeńil. Ekinshiden, Nazarbaev bılikte bolǵan ýaqytta kóp oqıǵa bolyp, qazaqstandyqtardyń tutas bir býyny ósip-jetildi. Osy ýaqyt aralyǵynda Qazaqstannyń birinshi prezıdenti qandaı bolǵanyn birneshe paraqqa syıǵyzyp, sıpattaý múmkin be? Meniń oıymsha, bul múmkin emes.
Degenmen Nazarbaevtyń prezıdenttigine birneshe mańyzdy baǵa berýge bolatyn sııaqty. Táýelsiz Qazaqstannyń búkil tarıhy birinshi prezıdenttiń esimimen baılanysty. Zamanaýı memlekettiń, demokratııalyq jáne saıası ınstıtýttardyń, qazaqstandyq dıplomatııanyń qurylýy, shekarany anyqtaý jáne bekitý, astanany aýystyryp, jańa qala salý, ulttyq valıýta shyǵarý, Qazaqstandy halyqaralyq deńgeıde moıyndatý – zamanaýı ulttyq memleketti sıpattaıtyn osy jáne ózge dúnıelerdi birinshi prezıdent Nursultan Nazarbaevtan, onyń osy proeske qosqan úlesinen bólip qaraýǵa bolmaıdy. Onyń álemge «Qazaqstandy», qazaqstandyqtarǵa «álemdi» ashqany – prezıdent qyzmetindegi negizgi jetistigi bolǵan sııaqty. Reseı men Qytaıdyń joǵarǵy memlekettik nagradalary, basqa da marapattary – osynyń aıqyn dáleli.
Bizdiń elimizde sheshimi tabylmaǵan máseleler az emes. Olardyń birazy respýblıkanyń osyǵan deıingi damý kezeńinen «muraǵa» qalǵan. Biraq meniń oıymsha, tulǵaǵa tarıhı baǵa berýdi elektoraldy baǵalaýdan ajyrata bilý kerek. Nursultan Nazarbaev – jyl ótken saıyn burynǵydan da artyq baǵalaı túsetin «tarıhymyz» ben «ómirimiz».
Dımash Áljanov, «Oyan, Qazaqstan» qozǵalysynyń belsendisi: «Biz zardaby kóp muramen qalyp otyrmyz»
Joǵarǵy keńesti taratyp, 1995 jyly Konstıtýııa qabyldaý arqyly prezıdent Nursultan Nazarbaev ózine saıası negiz qalyptastyryp, ary qaraı quzyretin keńeıtýge múmkindik aldy. Ol qurǵan saıası júıe bılik bólinisi prınıpin buzyp, zań shyǵarýshy tarmaqty jáne sot bıligin atqarýshy bılikke táýeldi etti.
Oppozıııany álsiretip, olardy jikke bólý ádisin qoldanyp, saılaý erejesi men zańdaryn únemi ózgertip, Nazarbaev óz bıligin kúsheıtti. Parlamentti álsiretý saıasaty, saılaýdaǵy ádiletsizdik jáne saıası qarsylastardy basyp-janshý qoǵamǵa keri áser etti. Demokratııanyń saıası partııalar men saılaý sııaqty mańyzdy ınstıtýttary elde sol kúıi jumys istemeı qaldy.
Júıe tolyqtaı Nazarbaevtyń tulǵasyna kelip tireldi. Qoǵam kıkiljińsiz júıeni ornynan jyljytyp nemese ózgertýge qaýqarsyz. Sondyqtan qazir balama ádisterdiń bári rejımdi radıkaldy jolmen ózgertý ıdeıasynyń aınalasynda toǵysatyny – tańǵalarlyq jaǵdaı emes. Bul saıası jáne ekonomıkalyq turǵydan úlken qaýip tóndiredi. Qoǵam bolashaqty aıqyn kórip, qajetin anyqtaý úshin nege súıenerin bilmeıdi.
Nazarbaevtyń birinshi ekonomıka, keıin saıasat degen konepııasynan nátıje shyqpady. Azamattyq jáne saıası quqyqtar, óńirlerdiń ózin-ózi basqarýy jeke bılik pen rejım turaqtylyǵynyń jolynda qurban boldy. Biz saıası jáne ekonomıkalyq máselelermen, Nazarbaevtyń zardaby kóp murasymen jáne avtorıtarly bılikti saqtap qalýǵa tyrysatyndarmen birge qaldyq. Sondyqtan Nazarbaevtyń 30 jyldyq basqarýynan keıin bizge taǵy da bir avtokrat kelýi yqtımal. Bul Toqaev, Darıǵa, álde basqa bireý bola ma, ol mańyzdy emes.
Asylhan Mamashuly
Qazıs Toǵyzbaev
"Azattyq" radıosy
