Türkıstandaǧy Qoja Ahmet Iаsaui kesenesınıŋ qazandyq bölmesınde Köregen Ämır Temır zamanynan qalǧan qūndy jädıgerlerdıŋ bıregeiı – qasiettı Taiqazan tūr. Būl qazan 1399 jyly 25 mausymda (hijra 801 jyl, 20-şauual) Türkıstan qalasynyŋ batysynda, 27 şaqyrym jerde ornalasqan Qarnaq eldı mekenınde, sirek kezdesetın jetı türlı asyl metaldyŋ (mys, myryş, altyn, kümıs, qola, qorǧasyn, temır) qospasynan qūiylǧan.
Qazannyŋ salmaǧy – 2 tonna, syiymdylyǧy – 3 myŋ litr, biıktıgı – 1,60 m., diametrı – 2,42 m. Tūǧyrynyŋ biıktıgı – 0,54 m., diametrı – 0,607 m. Taiqazannyŋ syrtqy bölıgınıŋ örnekteluı bes bölıkten tūrady. Bırınşı joǧarǧy bölıgınde qazandy ainala sulus qoltaŋbasymen Qūran Kärım aiatynan üzındı jazylyp, ol paiǧambar hadisımen jalǧasady, odan soŋ qazannyŋ kımge arnap jasalǧany, aiaqtalǧan jyly berılgen. Ekınşı qatar – ırı on kubba (emşek) jäne on örnektı tūtqa arqyly jiyrma kartuşqa bölıngen. Onyŋ qatar ornalasqan ekı bölıgıne sulus qoltaŋbasymen şeberdıŋ öz aty-jönı jazylǧan bolsa, qalǧan on segız bölıgınde kufi jazu ülgısımen parsy tılınde tılek söz berılgen. Üşınşı qatarda Qūdaidyŋ Qūdıretı jaily eskertu kufi jazu ülgısımen 22 ret qaitalanyp jazylǧan. Törtınşı qatardaǧy qazannyŋ büiır bölıgınde tūtqa örnekterıne ūqsas ülken japyraq türındegı on oiu bederlenıp, jiyrma kışı kubba ornalasqan. Aiaq tūǧyrymen şektesetın besınşı bölıgınde qiylysqan doǧa sipatyndaǧy örnekter bederlengen. Jalpy formasy jürek pışınıne ūqsas jäne qazaqtyŋ dästürlı qoşqar müiız oiularynyŋ näzık üilesımdı iırımderınen tūratyn qazandaǧy örnekter Ahmet Iаsauidıŋ häl, iaǧni jürek ılımınıŋ maǧynasyna meŋzeitındei. Osy jürek pışını men qoşqar müiız oiularynyŋ san aluan kompozisiiasyn kesenedegı lauha, qazannyŋ tūtqasy, şyraǧdandar, esık alqasy, t.b. köptegen zattardan körıp, olarǧa ortaq ūlttyq naqyştaǧy bırtūtas ideialyq bırlıktı aŋǧaramyz. Atalmyş qazan kesenenıŋ arhitekturalyq sipatymen jäne qabırhanadaǧy qabırtastyŋ ölşemderımen özara üilesımde ortaq geometriialyq şeşımge sai jasalǧan. Belgılı ǧalym Aqjan Maşannyŋ tūjyrymynşa, Qoja Ahmet Iаsaui kesenesı jetı qat köktı, 12 müşel men jyl esebın beineleitın ǧaryş modelı syndy qūrylys. Al onyŋ şaǧyn ülgısı ıspettes Taiqazan astronomiialyq mänı bar qyzmet atqarǧan. Zertteuşıler arasynda Taiqazan atauyndaǧy «Tai» sözınıŋ şyǧu törkını türkı, moŋǧol halyqtarynda jylqy malynyŋ kielı sanalyp, qūrbandyq şalu räsımınde paidalanuyna bailanysty tuyndaǧan degen pıkır bar. Alyp qazan qūiu ısı arnaiy jobamen jüzege asyrylǧan. Sondai-aq ol – ūstalardyŋ zor şeberlıgı men ülken qajyr-qairatyn, köp jūmys küşın jäne olardyŋ bır maqsatqa jūmylǧan ruhani tūtastyǧyn qajet qylǧan jūmys. Qazannyŋ bölıkterı qalyptarda jeke-jeke qūiylyp, soŋynan qūrastyrylǧan. Qazandy daiyndauda sol zamanǧa tän özındık erekşelıgı bar basqa da ozyq tehnologiialar qoldanylǧany sözsız. Sonymen qatar, ony jasau şeberlerdıŋ ruhani ūstaz-pırdıŋ jetekşılıgımen ortaq maqsatta toptasyp, ruhani bauyrlastyqtyŋ ışkı tärtıbıne qaltqysyz baǧynuy nätijesınde ıske asty. Käsıptık negızdegı tariqat bırlestıgınıŋ müşelerı özınıŋ käsıbın, mäselen, ūstalyqty pır-ūstazdyŋ jetekşelıgımen şeber meŋgergen. Al olardyŋ ūstazdary osy aimaqta ruhani yqpaly zor Iаsaui tariqatynyŋ şeihtary bolǧan. Ūsta Äbdıl Äzizdıŋ özı de Iаsauidıŋ häl ılımınen när alyp, jergılıktı mūsylmandyq dästür aiasynda ūstalyq qūrǧanyn Taiqazannyŋ simvoldyq mänınen, körkemdık erekşelıkterınen, qūrylymynan aŋǧaruǧa bolady. M.E.Massonnyŋ zertteuınşe, qazannyŋ töŋıregınde jylqy qūiryǧy taǧylǧan on tu tūrǧan. Olardyŋ keibırınıŋ jarty ai beinesı men jazulary bar ūştary da bolǧan. Qazaqstan men Qyrǧyzstannyŋ aumaǧynda jürgızılgen arheologiialyq qazba jūmystary barysynda tabylǧan qazandardy ǧalymdar ekı türge böledı. Bırınşısı – «saqtyq» nemese konusty tūǧyry bar qazandar, ekınşısı – tūǧyrsyz qazandar. Kesenedegı Taiqazan «saqtyq» tiptegı qazanǧa jatady. Alyp qazan jasau – köne saq, ǧūn, üisın däuırlerınen jalǧasyp kelgen dästür ekenın derekter men aiǧaqtar rastaidy. Eldık sanasy biık, otbasylyq qūndylyqtardy joǧary ūstanǧan osynau sosiumdar üşın qazan – bereke men bırlıktıŋ, molşylyqtyŋ, eldıktıŋ nyşany bolǧan. Mūndai alyp qazandar zamanynda bileuşılerdıŋ, lauazymdy äskerbasylardyŋ qabırıne qoiylǧan. Būl qabır iesınıŋ auqatty, joǧarǧy toptan bolǧanynan habar beredı deidı ǧalymdar. Al Gerodottyŋ keltırgen myna bır qyzyq mälımetınen mūnyŋ mänı tıptı tereŋde ekenın aŋǧaruǧa bolady. «Bır künı saqtardyŋ Ariant esımdı patşasy jauyngerlerınıŋ ärqaisysyna jebelerınıŋ bır-bır ūşynan alyp kelulerın būiyrady. Sosyn olardy balqytyp, alyp qazan qūidyrady». Köşpendı jauyngerlerınıŋ joryq kezınde alyp jüretın ülken qazandary bolǧany mälım. Bıraq myna qazannyŋ jasaluy da, qyzmetı de erekşe. Mūny jasauǧa sansyz jauynger atsalysyp, alyp kelgen jebesınıŋ ūşy qazannyŋ bölınbes bölşegıne ainalǧandai, özı de taipanyŋ ajyramas müşesıne ainalyp, qauymynyŋ bırlıgınıŋ, berıktıgınıŋ kepılı bolyp otyr. Qazan syrtyndaǧy jazulardyŋ bırınşı qatarynda jazylǧan Qūrannyŋ «Täube» süresınıŋ on toǧyzynşy aiatynyŋ üzındısınen jäne Paiǧambar (s.ǧ.s) hadisınen onyŋ suǧa arnalǧandyǧyn aŋǧaruǧa bolady. Aiat: qazaqşa maǧynasy: Asa Märtebelı, Qūt-berekenıŋ iesı Alla aitty: «Sender qajylarǧa su beru, Mesjıd Haramdy jöndeudı [Allaǧa, ahiret künıne iman keltırıp jäne Alla jolynda küresken kısı siiaqty] köresıŋder me?» (9:19-aiat.), – dese, hadiste bylai delıngen: Paiǧambar, ol kısıge sälem bolsyn, aitty: «Kımde-kım Alla Taǧala üşın su qūiatyn ydys jasasa, Alla Taǧala jūmaqta oǧan arnap hauyz daiyndaidy». Būl jerdegı äŋgımenıŋ astary halyqqa, adamdarǧa qyzmet qyludy, eldıŋ qajetıne jaraudy meŋzep, Qūdaiǧa qūl boludyŋ mänısı – adamdardyŋ bırın-bırı alalamai, dınıne, ūltyna qaramastan qaiyrymdylyq, qamqorlyq jasauynda ekendıgın aŋǧartady. Mūnda sondai igı äreketter arqyly ǧana adam balasy Jaratuşynyŋ rizalyǧyn tauyp, mınsız qoǧam qūra alady degen ideia jatyr. Qazan syrtyndaǧy arabtyŋ gül örnektı sulus jäne kufi ülgılerımen jazylǧan üş beldeudegı jazudyŋ bırınşı qatarynyŋ soŋynda onyŋ şaihylardyŋ sūltany Ahmet Iаsaui kesenesıne arnalyp jasalǧany turaly aitylady. Audarmasy: Būl su qūiatyn ydysty İslam Şaihysy, älemdegı şaihtardyŋ Sūltany, Şaih Ahmet Iаsauidıŋ (Alla ol kısınıŋ äzız ruhyn kielı qylsyn!) mazary üşın jasauǧa ūlyq ämırşı, köp eldıŋ tızgının qolyna ūstaǧan, Rahymdy Patşanyŋ [Qūdaidyŋ] airyqşa qamqorlyǧyn ielenuımen erekşelengen Ämır Temır Köregen būiryq berdı. Alla Taǧala onyŋ bilıgın mäŋgılık etsın! (Jiyrmasynşy şauual, segız jüz bırınşı jyl /25 mausym, 1399 jyl). Ekınşı qatar jiyrma kartuşqa bölınıp, onyŋ ekeuınde şeber: «Qūdaidyŋ qamqorlyǧyna ümıt artqan Äbdıl Äziz Şarafutdin Tebrizi» dep öz esımın jazyp qaldyrǧan. Qalǧan jerlerınde:«Mubarak bad» – «Qūtty bolsyn!» degen tılek söz jazylǧan. Mūnyŋ maǧynasy – qūt, bereke tıleu nemese bereke daryǧan oryn. Qainap tūrǧan qazan sol eldegı toqşylyqtyŋ, tynyştyqtyŋ nyşany degen tüsınık el arasynda künı bügınge deiın saqtalǧan. Üşınşı qatarda «kufi» jazu ülgısımen jiyrma ekı ret qaitalanyp: «Baiqaŋdar, Bükıl jaratylystyŋ iesı – Alla!» degen söz berılgen. Mūny Abaidyŋ tılımen aitar bolsaq: «Adam ǧapyl dünienı der menıkı. Menıkı dep jürgennıŋ bärı Onykı! Tän qalyp, mal da qalyp, jan ketkende, Sonda oila, bolady ne senıkı?». Adamnyŋ ielıgındegı mal-mülıktıŋ bärı Qūdaidıkı ekendıgınıŋ dälelı – adamnyŋ düniege qūralaqan kelıp, däl solai qaituy. Osyǧan orai Şäkärım qajynyŋ: «Şaranamen tuyp edıŋ, Böz oranyp ötesıŋ. Bır saǧymdy quyp edıŋ, Qai uaqytta jetesıŋ? Qanşa däulet jiyp edıŋ, Bärı qaldy, netesıŋ. Mal üşın jan qiyp edıŋ, Qaitıp alyp ketesıŋ?» – degen syr sözderı bar. Adam balasy tırşılıgınde tūtynatyn, qajetıne jaratatyn igılıkterdıŋ bärı – Jaratuşynyŋ belgılı bır uaqyt ışınde paidalanuǧa bergen amanattary. Demek, densaulyq, mal-mülık, otbasy, Otan, baq-däulet, basqa da bükıl igılıkterge jasalǧan qiianat Qūdaidyŋ amanattaryna qiianat bolyp tabylady. Ǧajaby, bır-aq auyz sözdıŋ astarynda adamnyŋ qoǧammen qatynasy qalai bolu kerektıgı bekıtılgen. Qazaqstan men Orta Aziiadai keŋ aumaqta dınnıŋ sopylyq dästür arqyly taralyp, jergılıktı dästürlı İslamnyŋ qalyptasqany belgılı. Ata-babalarymyz san ǧasyr boiy tūtynyp, maqal-mätel, salt-dästür, ädet-ǧūryp türınde ūrpaǧynyŋ qanyna, janyna sıŋırıp ketken sol ılım qazırdıŋ özınde qazaqty törtkül düniege qonaqjai, tynyştyq süigış, keŋpeiıl halyq etıp tanytyp otyr. İslamnyŋ jergılıktı mädenietpen sıŋısıp, olardyŋ salt-dästürlerın ruhani mänmen baiyta tüsuı köşpendılerdıŋ ädet-ǧūryptarynyŋ transformasiialanuyna äkeldı. Būl rette qazandar da özınıŋ simvolikalyq mänın saqtai otyryp, mūsylmandyqpen astasqan dıni ǧūryptyq räsımderde, memlekettık, qoǧamdyq şaralarda naqty maqsatqa paidalanylatyn boldy.
1935 jyly Taiqazan Sankt-Peterburgtegı Ermitajǧa, «İran önerı men arheologiiasy boiynşa III halyqaralyq kongresıne» alynady. Jarty ǧasyrdan astam uaqyt sonda tūryp, 1989 jyly qyrküiektıŋ 18-ınde ǧana Özbekälı Jänıbekov bastaǧan ūltjandy azamattardyŋ bastamasymen tarihi Otanyna qaitarylady. Asqaq mädenietımızdıŋ zattai aiǧaǧy bolǧan Taiqazandy osylaişa basybaily İran mädenietınıŋ enşısıne ūstatyp jıberuge talpynys tarihymyzǧa jasalǧan köp qiianattyŋ bırı edı. Iаsaui kesenesıne syiǧa tartylǧan qūndy jädıgerdı irandyq ūstalardy jaldap, aqysyn tölep qūidyrǧany ǧana bolmasa, joǧaryda baiandalǧandai, Taiqazan – tereŋ dästürden tamyr alyp, islamdyq mänmen astasqan ruhani töl mūramyz bolatyn. Būl künde Taiqazan – ruhani astana, kielı Türkıstan qalasynda, äulielerdıŋ Sūltany Qūl Qoja Ahmet Iаsaui kesenesındegı özınıŋ qūtty ornynda, qazaq halqynyŋ, Qazaqstan atty ülken şaŋyraqtyŋ, qala berdı, küllı türkı jūrtynyŋ berekesınıŋ, tynyştyǧy men bırlıgınıŋ nyşany qyzmetın atqaryp tūr.
Amanjol MEIIRMAN,
QR ŪǦA Filosofiia jäne saiasattanu institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı
