Olardy ärqalai ataidy. Ejelgı könetürık atauy - «bädız» («badiz»), keibır audandarda – «müsın» («musin»), bıraq eŋ tanymaly – balbaltas. Qasiettı Moŋǧol özenı Orhonnan Kaspiige deiın būl tasty batyrlardy, jauyngerler men alyptardy kezdesteruge bolady. Saiasattanuşy Erlan Qarin bes jyl boiy är elde – Monǧoliia, Resei, Qyrǧyzstan, Qytaida balbaldardy zertteumen ainalysqan.Japon bırlestıgı Mitsubishi Corporation-nyŋ qoldauynyŋ arqasynda būl zertteuşılıkke arnaǧan fotoalbom şyǧarǧan bolatyn. Voxpopuli.kz saitymen avtor kadrlarmen, tasty qarauyldardyŋ jäne özınıŋ saiahatynyŋ tarihymen bölıstı.
Bızdıŋ saiahatymyz Monǧoliiada, köşpendılerdıŋ ūly tarihynyŋ qainary bolǧan qasiettı Orhon özenınen bastaldy.
Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, jergılıktı tasty tas müsınderı – balbaldar – dala qaǧandarynyŋ bilıgı, äskeri-saiasi qūrylǧy men sol kezderdegı qatal dästürlerge kuälık etedı.
Balbaldardy qaitys bolǧan qaǧandar, hanzadalar, sūltandar men batyrlardyŋ qūrmetıne salǧan bolatyn. Körkemönerlık qūndylyǧyna säikes müsınde beinelengen adamnyŋ şyqqan qauymyn bıluge bolady.
Ziialy, qaǧanǧa säikes figuralar aiaǧyn aiqastyra otyrady nemese oŋ qolynda tostaǧan ūstap, tūryp tūrady.
Künı bügınge deiın saqtalyp kelgen Monǧoliianyŋ ırı jäne tanymal memorialdyq kompleksterınıŋ bırı Belge-qaǧanǧa arnalǧan. Kompleks Orhonnyŋ sol jaq bölıgınde, Ūlan-Batordan 400 km qaşyqtyqta ornalasqan.
Balbaldardy 2 topqa böluge bolady: VI–VIII ǧasyrlardaǧy köne türık tasty müsınder men IX–XIV ǧasyrlardaǧy qypşaq müsınderı.
Qypşaqtardyŋ däuırınen tasty müsınder Soltüstık Kavkazda, Reseide, Ukrainada jäne arqy qarai batysqa qarai – Dunaiǧa deiın taralǧan bolatyn.
Batysqa jaqyndau barysynda jäne uaqyt aǧymyna säikes müsınderdıŋ formasy da özgerdı.
Bügıngı qabır üstındegı eskertkışter – qūlpytas, Qazaqstannyŋ batysynda taralǧan, - balbaldar dästürınıŋ jalǧasy. Bıraq olardan islamnyŋ äserı de anyq baiqalady.
Türık halqynyŋ altyn besıgı – Altai. Altai taularymen tört el şekaralas – Resei, Qazaqstan, Monǧoliia jäne Qytai, bıraq barlyq tört jaqta qazaqtar tūrady.
Sonymen qatar, däl osynda alǧaşqy köne türık memlekettık bılım – qaǧanattar, alǧaşqy türık jazbaşasy – orhon-eneseilık runalyq hattar paida boldy.
Qosaǧaş auyly – Reseidegı ırı qazaq auyldarynyŋ bırı. Mūnda kele, basqa elge kelgendei sezınbeisıŋ. Keler bette «Qoş keldıŋız!», al düken maŋdaişa jazularynda qazaq esımderı men ataulary jazylǧan: «Säule», «Aisäule», «Astana». 1993 jyly būl audannyŋ töŋıregınde Ūqyq qorǧanynda ekı jarym myŋ jyl būryn tūrǧan balzamdalǧan pazyrlyq hanşaiym tabyldy. Oljanyŋ arqasynda audan bütkıl elge tanymal boldy.
Altaidaǧy balbaldar.
Altaidyŋ Qytailyq bölıgınde köne türık tarihtyq bai mūrasy ornalasqan.
Jergılıktı aqsaqaldar alyp tasty jauyngerlerdı qūrmetpen «tasty-batyrlar» dep ataidy. Degenmen jergılıktı ölketanuşylar käsıpkerlıktıŋ jäne mal şaruaşylyǧynyŋ damuyna orai tasty müsınderdıŋ saqtaluy turaly qauıptenedı.
Tasty eskertkışter körşı Qyrǧyzstanda Ystyq köldıŋ jaǧalauynda, Şu men Talas özenenıŋ jaǧalarynda ornalasqan.
Toqmaq qalasynyŋ oŋtüstıgıne qarai 12 km jerde 80 könetürık balbaldar jinaqtalǧan tanymal arheologoiialyq keşen – Boran ornalasqan.
Şyŋǧystau tauyndaǧy tasty müsındeu. Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, köpşılık müsındeuler qabyrlerdıŋ üstınde ırı tastar – būǧytastar qoiylǧan kezeŋderge jatady.
Keiınırek bet-älpettıŋ müsındeuı paida bola, olar balbaldarǧa ainaldy.
Qazaqstannyŋ soltüstıgındegı köptegen eskertkışter tyŋ jerlerdı igeru kezınde būzylǧan bolatyn.
Müsındeuler saqtalǧan az jerlerdıŋ bırı – Pavlodar oblysynyŋ Baianauyl audany.
Aqmola oblysynyŋ Erementau audanynda tabylǧan Qūmai keşenı ǧalymdar üşın qūndy olja boldy.
Bıraq 2009 jyly astanalyq arheolog balbaldy qazyp alyp, ony astanalyq mūrajaiǧa satqan bolatyn. Tek BAQ-nyŋ talqylaularynan keiın balbaldy qaita keşenge qaitardy.
Qaraǧandy oblysynyŋ Aqtoǧai audanynda tabylǧan balbaldar.
Köne türık däuırınıŋ eŋ qūndy mūralarynyŋ bırı Jambyl oblysyndaǧy Şu-Jaisandyq dıni ǧibadathana bolyp tabylady.
Būl keşendegı köpşılık eskertkışter VIII ǧasyrǧa jatady.
Keşendı zerttegen arheolog Aiman Dosymbaevanyŋ pıkırınşe, jaisandyq tarihi eskertkışterdı jasau stilı Ortalyq Aziiada türık taipalarymen belsendı mädeni aiyrbas bolǧandyǧyn körsetedı.
Merke-Myŋbūlaq keşenı Qyrǧyz Alatauynyŋ batys bölıgınde, Jambyl oblysynyŋ audanynda, Merke özınıŋ joǧarǧy bastauynda, 2700-3600 biıktıkte ornalasqan.
Sondyqtan Araltöbe, Belsaz, Sandyq, Sūlusai, Sūlysai, Qarasaida ornalasqan köne türık qabırlerıne asuda qar erıp, jol aşyq bolǧanda, jazdyŋ ortasynda barǧan bolatynbyz,
Merkıdegı kesenede er azamat beineleuınıŋ janynda äiel adamdarynyŋ müsınderı ornalasqan. Keibır derekterge säikes, Merkıdegı 64 müsınnen 31-ı äieldı beineleidı.
Maŋǧystau toǧyz joldyŋ qiylysuynda ornalasqan jäne jüzdegen jyldar boiy onymen türlı türık halqy batysqa, şyǧysqa ötken bolatyn.
Ejelgı jyldardan bastap jergılıktı tūrǧyndar ärtürlı eldermen qatynasta bolǧan, tasty mädenietınıŋ bolmysynda basqa stildıŋ janasuy baiqalady.
Baite keşenınde tabylǧan ekı metr biıktıktegı tasty müsınde Altai, Jetısu, Şu jäne Talastaǧy beinelerdei qyrlar baiqalady.
Bet-älpetterı perstar men grekterge, Europa elınıŋ jūrtyna ūqsastyǧy Şyǧys pen Bastystyŋ mädeni qarym-qatynasy jaily aitady.
Jobanyŋ, barlyq saparlar men ǧalymdarmen ūzaq jūmystyŋ basty maqsaty – tarihi-mädeni eskertkışter, balbaldardyŋ saqtaluyna nazar audaru bolyp tabylady.
Qyrda ornalasqan tasty müsındeulerdıŋ sany ökınışke orai, jyldan jylǧa azaiuda. Olardyŋ köpşılıgı ūrlanǧan, būzylǧan jäne joiylǧan.
