Zeinep AHMETOVA: Bauyryna salu — qazaqqa ǧana tän

3073
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2016/01/1754431fb80732efa3b80b86cf785459.jpg
Ädette üidıŋ tūŋǧyşy üilenıp, düniege säbi kelgende, atasy men äjesı nemerenı bauyryna salyp jatady. Tıptı özderınıŋ balasy qylyp «menşıktep» alatyn ata-äjeler jeterlık. Balanyŋ tuǧan ata-anasy da «atasynyŋ balasy», «äjesınıŋ balasy» dep ata men äjege qarai ikemdeidı. Sonymen, tūŋǧyş bala kımdıkı? Bauyryna saludyŋ paidasy qandai? Bügınde būl dästür saqtalǧan ba? Ata men äje tärbiesın körgen balanyŋ erekşelıgı nede? Būl jaiynda Zeinep apaidyŋ äŋgımesın tyŋdasaq… Bala — balym, balamnyŋ balasy — janym Qandai halyqtyŋ bolsyn özıne tän özgeden erekşelendırıp tūratyn salt-dästürlerı, daǧdylary bar. Bauyryna salu degen bızben qatar ömır sürıp jatqan halyqtardyŋ ışınde tek qazaqqa ǧana tän. Ärine, özge ūlttar da nemerelerıne qamqorlyq körsetedı, baǧady, qaraidy.
Al qazaqtyŋ erekşelıgı sol, tūŋǧyş nemerenı mındettı türde atasy men äjesı bauyryna salǧan. Ol sol üidıŋ kenjesı bolyp ösedı. Būl, bır jaǧynan, «on üşte otau iesı» bolǧan jas otbasyna degen qamqorlyq bolsa kerek. Ekınşıden, balany tärbieleude özderı älı jas ūl men kelınnıŋ täjıribesınıŋ azdyǧyn bılgendıkten de nemerenı bauyryna salǧan, iaǧni bauyryna salu — nemerenı uyzyna jarityndai etıp tärbieleuge atsalysu. Öitkenı ata men äje — köptı körgen, ömırdıŋ talai belesterınen ötken, jaqsyly-jamandy ömır keşken täjıribesı mol adamdar. Ata-äje tärbielegen balanyŋ, bırınşıden, tılı erte şyǧady. Sebebı ülken kısıler ärbır sözdı anyq aitady, balamen ülken adamşa söilesedı. Bala jüre bastaǧannan-aq özderımen ünemı ertıp jüretın bolǧan. Bala kışkentaiynan ülkenderdıŋ äŋgımesın tyŋdap ösedı.
Ünemı ülkenderdıŋ qasynda jüretındıkten, bala atasy men äjesınıŋ teŋ tūstaryn «pälenşe atam», «tügenşe äjem» dep solardyŋ barlyǧyn öŋdep-tüstep, kımnıŋ kım ekenın bılıp, tuysqanyn tanyp ösedı. Bala äke-şeşesın bılıp tūrsa da, «atamnyŋ balasymyn», «äjemnıŋ balasymyn» dep jön sūraǧandarǧa ata-äjesınıŋ attaryn aityp jatady. Qonaqqa barǧan balaǧa ädette qūlaq berıp jatamyz. Būl da negızsız emes. «Jaqsy sözge qūlaǧy türık bolsyn», «jaqsy sözdı köp estısın», «ūǧymtal ärı zerek bolsyn» degen niet jatyr mūnyŋ astarynda. Sodan da bolar, atasyna erıp qonaqqa barǧan bala da mındettı türde qūlaq kütıp otyratyn bolǧan. Qalai desek te, ülken kısılerdıŋ sözderı ornyqty, olar kündelıktı küibeŋ tırlıktıŋ ainalasyndaǧy äŋgıme aita bermeidı. Özderı bas qosqan kezde ötken-ketken şejıreden, tarihtan äŋgıme qozǧaidy. El ışındegı ärtürlı tüitkıldı mäseleler, sol qoǧamdaǧy bolyp jatqan jaǧdailar ülken kısıler arqyly balanyŋ qūlaǧyna sıŋedı. Bala jasyndaǧysyn ūmytpaidy Är adamnyŋ bolmysy, mınez-qūlqy, ainalasymen qarym-qatynasy ärtürlı ǧoi, bıreu qatal, bıreu meiırımdı degendei, keibır adam özımşıldeu bolady. Osy bır özımşıldıktıŋ bauyryna salǧan balaǧa ziiany da bar. Keibır jastau äjeler özımsınıp «ap degende auzymnan tüstıŋ», «senı özım tudym, özımnıŋ balamsyŋ» dep balanyŋ tılın qyzyq körıp, äkesın boqtatyp, şeşesın jamandatyp ösıredı. Osynyŋ özı balaǧa ülken ziian tigızetının özımşıl ata-äje oilai bermeidı. «Būryn tuǧan būryn öledı» degendei, özın baqqan ata-äje ömırden ötkende, bala öz ata-anasyna, öz bauyrlaryna jūǧysa almai jetımsıreidı. Özın jalǧyz qalǧandai sezınedı ärı attaryn atap üiretkendıkten, äkesın «äke», şeşesın «apa» dei almai, qatty tyǧyryqqa tıreledı. Būl jan düniesıne qatty äser etedı. Işı bılıp tūrsa da, öz ata-anasyna, öz bauyrlaryna qosyla almaidy. Ärine, barlyq ata-äje nemerenı osylai tärbieleidı deuden aulaqpyn. Dese de, ışınara osyndai jaittar da kezdesıp jatady. Aqyldy ata-äjeler balany eşqaşan bırjola bölmei, ata-anasyn bılgızıp ösıredı. Anasynyŋ aq sütınen ajyratpaidy. Ökınışke qarai, keŋestık kezeŋnıŋ ornauyna, bükıl qoǧamdyq qūrylystyŋ ırgetasy özgeşe qalanuyna bailanysty ädemı dästür joiylyp, ūrpaq jalǧastyǧy üzılıp qalǧandai boldy… Balabaqşa bar ǧoi dep oilaulary mümkın baz bıreuler. Şynyn aitu kerek, balabaqşa — ata-analary jūmys ısteu üşın oilastyrylǧan zamannyŋ qajettılıgı. Balabaqşanyŋ tärbiesı men ata-äjenıŋ tärbiesın salystyruǧa kelmeidı. Öitkenı ata men äje — şejıre, olar ata-babasynan berı qaraiǧynyŋ barlyǧyn balaǧa üiretedı. Al balabaqşada bırdei tamaq ışetını, bır öleŋdı jattaityny, bır bölmede bärı bır uaqytta ūiyqtaityny, iaǧni jalpyǧa bırdei tärbie berıletını aitpasa da tüsınıktı. Būl jerde bala tūlǧalyq qasietten aiyrylady, jeke adam retınde qalyptasa almaidy, özıne ǧana tän bolmysy joiylady. Balabaqşada ösken balanyŋ esınde eşteŋe qalmaidy. Üirengen taqpaǧyn ǧana ūmytpauy mümkın, al ata-äjenıŋ bauyrynda ösken bala jeke tärbie alady. Būl — öte ülken mäsele. Ärine, mūny qazır bız özgerte almaimyz. Öitkenı uaqyt sondai, sondai kezeŋde ömır sürıp jatyrmyz. Ökınıştısı, qazırgı ata-äje bır-ekı balamen toqtap qalyp, qyzmettı bırınşı kezekke qoiǧan adamdar. Olardy kınälauǧa bolmaidy, zamany solai boldy. Būl äjelerdıŋ būrynǧy äjelermen salystyrǧanda ömır süru qalpy özgergen. Nemere tärbiesıne asa köŋıl audarǧysy kelmeidı. Köpke topyraq şaşudan aulaqpyn, qūdaiǧa şükır, nemerelerın jetektep jürgen ata-äjeler aramyzda bar.
Qalai desek te, ata men äje körgen bala meiırımdı, adal, tıl alǧyş bolyp, ülkendı syilap ösedı. Äjesınıŋ bauyrynda ösken bala äŋgımeşıl, sözdı tauyp aitady, nyqtap aitady. Qazaqtyŋ kez kelgen balasyn tek öz ata-äjesı emes, bükıl auyldyŋ abyz atalary men önegelı äjelerı qamqorlyǧyna alǧan. Auyl aqsaqaldary men äjelerı «pälennıŋ balasy ǧoi», «tügenşenıŋ nemeresı ǧoi» dep erkeletken. Tıptı balanyŋ öz ata-äjesı ömırden ötıp ketkennen soŋ da balanyŋ äldebır tentektıgıne «oi, ol pälenşenıŋ erkesı edı ǧoi, erkelegenı şyǧar», «atasy men äjesınıŋ közın körgen bız barmyz ǧoi, erkelıgı basylar» deidı. Ata-äjesınıŋ közın körgender syrttai qamqorlyǧyn bıldırıp, körgen kezde aqyl-keŋesın aityp, arqasynan qaǧyp, maŋdaiynan süiıp jatady. Qarap tūrsaŋyz, mūnyŋ özı — tärbie.
Ökınıştısı, bügınde bız söz etıp otyrǧan tärbie jalǧastyǧy üzılgen. Köptegen jastarymyz bırge tuǧan aǧa-äpkelerınen basqa tuystaryn tanymaidy, jetı atasyn bılmeidı. Olarda qanşyldyq pen bauyrmaldyq sezım azaiǧan. Tuystyq ataulardy ūmyttyq. Köbınde «plemiannigım», «dvoiurodnoi aǧam» dep tüsındıruge üiırmız. Mūnyŋ barlyǧy tuystardy alystata tüsedı. Balaly üi — bazar… Balasy joq otbasylar jattan emes, aǧaiyn-tuǧanynyŋ balasyn alatyn bolǧan. Mūny bauyryna salu dep emes, asyrap alu dep ataidy. Aty qoiylǧan bala bolsa, atyn özgertıp qoiyp, qolyna asyqty jılık ūstatyp, toi jasap, etegıne tüsırıp asyrap alǧan jaǧdailar qazaq otbasylarynda bolǧan. Jaqynyna balasyn bergender ol balany qaitaryp ala almaidy. Balasy joq tuysyna qiyp bergendıkten, aǧaiyn-tuǧannyŋ aldynda, Allanyŋ aldynda balaǧa talaspaǧan. Ras, baǧyp alǧan ata-ana balaǧa dūrys qaramai, öz därejesınde tärbielemegen jaǧdaida aǧaiyn-tuǧannyŋ aralasuymen būl mäselenı bır jaqty etıp şeşuge tyrysady. Ondai jaǧdai öte sirek kezdesken. Balaǧa aŋsap jetken otbasy mūndai öreskeldıkke barmaǧan. Sondyqtan bauyryna salu — ata-äjelerge tän bolsa, asyrap alu — mülde basqa. Bauyryna salǧan bala öz ata-anasyn bıledı, al asyrap alǧan bala qaitpaidy, ol — sol üidıŋ atyn şyǧaryp, sol şaŋyraqty ūstap qalatyn bala. Būlardyŋ aiyrmaşylyǧy — osy, ekeuın şatastyruǧa bolmaidy. Auyldaǧy ülkender jaǧy auyzdaryna berık bolady, al asyrap alǧan balanyŋ qūpiiasyn aşqan adam jazalanatyn bolǧan. Jasynda körgenı joqtyŋ, öskende aitary joq Ata men äje tärbielegen bala erte eseiedı. Erterekte nemeresın bauyryna salǧan atalar nemeresın sündetke otyrǧyzǧannan keiın-aq qaitys bolǧan adamǧa topyraq saluǧa jetektep alyp barǧan. Öitkenı bala tek qana toi-jiyn körıp öspeuı kerek. Ömır bar jerde ölım bar ekenın, erteŋgı künı sol äjesınen, atasynan nemese basqa tuystarynan osylai aiyrylyp qalatynyn, ekınşı qaityp körmeitının bala sezınuı kerek. Sonda ol balanyŋ boiynda erekşe meiırımı, ata-äjesıne degen erekşe yqylasy bolady, ata-anasyn ardaqtaityn bolady. Ömırdıŋ bärı tek qana qyzyq-quanyştan tūrmaitynyn ūǧynǧymyz kelmeidı, män bermeimız. Ökınışke qarai, qazır «şoşynady» dep balalardy ölımge ertıp aparmaidy. Ömır degenıŋ syrǧyp öte şyǧatyn taqta jol emes qoi, örge de örleisıŋ, tömen de syrǧisyŋ. Tek qana jiyn-toiǧa baryp üirengen, ölımnıŋ basynda bolmaǧan, qabırge topyraq salmaǧan bala özınıŋ basyna sondai jaǧdai tüskende ne ısterın bılmei, eseŋgırep ketedı. Al bızdıŋ qazaqtyŋ balalary kışkentaiynan barlyǧyn bılıp ösken. Bozbala jıgıtterdıŋ özı toi-tomalaqty bylai qoiǧanda, ölımdı jöneltudıŋ bükıl jön-jobasyn bılgen. Sondyqtan sündetke otyrǧan balany topyraqty ölımge aparu kerek, bala körıp öskenı dūrys. Topyraq saludy körgen balanyŋ ışkı jan düniesınde özgerıs paida bolady. «Künderdıŋ künınde men de atamnan nemese äjemnen aiyrylyp qalady ekenmın ǧoi…» dep basqaşa oilai bastaidy. Oi-örısıne özgerıs enedı. Būl da — ata-äjenıŋ tärbiesı. «Balaŋdy öskenşe, nemereŋdı ölgenşe baǧasyŋ» deidı, ata-äjenı soŋǧy saparǧa şyǧaryp salatyn da — sol nemere. Mümkın bolǧanşa nemere süiıp otyrǧan ata-äjeler bır sät nemerege köŋıl bölıp, onyŋ tärbiesıne üles qosuy kerek. Nemere baqqan ata-äjelerdıŋ ömır jasy da meilınşe «ūzaryp» otyrǧan. Olai deitınım, bır jaǧynan, perıştedei päk säbiden atasy men äjesıne jaqsy energiia taraidy, ekınşıden, ülkenderdı ümıt atty ülken küş jeteleidı. «Oipyrym-ai, osy şyraǧymnyŋ atqa mıngenın, mektepke barǧanyn körsem, azamat bolǧanyn, üilengenın körsem…» dep armandap, alǧa qarai ümıt süireu arqyly qazaqtyŋ ata-äjelerı ūzaq jasaǧan.

Äŋgımelesken

Aigül BOLATHANQYZY,

«Aiqyn».

Pıkırler