Nemese qazaqtyŋ sany men sapasyn ösıru üşın ne ısteuımız kerek?
Qazaqtyŋ eŋsesınıŋ ärı biık, ärı ozyq boluyna özındık ülesın qosyp, halqynyŋ qamyn jep, elı üşın, jūrty üşın aianbai eŋbek etıp jürgen aituly tūlǧalardyŋ bırı — Moldaǧali Matqanūly. Köp ıstıŋ bıreuı — ūzaq jyldardan berı batyr analarǧa «Altyn», «Kümıs» alqa taǧaiyndau turaly ūlaǧaty orasan zor bastama köterıp, zaŋdastyra bılgen aǧamen kezdesıp, tıldesuge orai tapqan edık.
— Moldaǧali aǧa, ūzaq jyl Almaty qalasynda ömır sürdıŋız. Talaidy kördıŋız. Ötken men bügındı salystyrsaŋyz, oiyŋyzǧa ne oralady?
— Kez kelgen adam jaqsylarǧa qarap, ülgı tūtyp, solardai bolsam dep armandap, solarǧa qarap oiyn da, boiyn da tüzeidı ǧoi. Men de süittım. Sodan da qazaqtyŋ nebır marqasqa klassikterımen kezdestım, didarlastym, barlyǧymen dastarhandas, dämdes boldym. Anau Ǧabit Müsırepov, Ǧabiden Mūstafin, Säbit Mūqanov, Iliias Esenberlin… öner, ǧylym saŋlaqtary Serke Qojamqūlov, Äzerbaijan Mämbetov, Ahmet Jūbanov, Ömırbek Joldasbekov, Mūhambetjan Qarataev, Zäki Ahmetov, Zeinolla Qabdolov, Manaş Qozybaev… syndy basqa da tarlan-darabozdarǧa jaqyn jürdım. Ondaǧan, jüzdegen adamdarmen etene syilas, syrlas boldym. Uaqyt öte kele, bır baiqaǧanym, osy adamdardyŋ denı ūlty üşın, jerı üşın, ūlttyŋ bügını jäne keleşegı üşın, qazaqtyŋ eŋ jarqyn bolaşaq baqyty üşın, qaitken künde de sanyn köbeitu üşın, ūlt, ūl-qyzdy asyldandyru üşın janqiiar küide küresuge bara bermeitın edı. Būl maǧan oi saldy, asa airyqşa mazalady. Nege menıŋ qazaǧymnyŋ jerınde 40 jyl boiy 454 ret atom jarylysyn jasap, ajdahaly poligonǧa ainalady, jerdıŋ asty da uly, üstı de uly radionukleitke, plutonǧa bögedı, bolmasa qazaǧymnyŋ qolyndaǧy malyn tartyp alyp, aştyq-qyrǧynşylyqty qoldan jasaudy, saiasi atu, quǧyn-sürgeleŋdı şeber ūiymdastyrady, tyŋ jerdı igeru degen ūranmen jerımızdı basqa eldıŋ türmesınde qaǧylǧan-soǧylǧan öŋşeŋ qylmysker qaŋǧybastarmen toltyrady? Keşe ǧana 1986 jylǧy jastardyŋ ūlt azattyq köterılısı kımnıŋ kım ekenın, aiqyndap bergen joq pa? Sol sebeptı ūlttyq qaterlı qasırettıŋ şegı joq.
Al, bügıngı egemen el atanǧan qoǧamda özın ziialy sanaityn adamdardyŋ janqiiar halyqşyldyǧy, memleketşıldıgı, ūlt, ūl-qyzyna janaşyrlyǧy, adaldyǧy, el, jer üşın küreskerlıgı qandai därejede dep sūrasaŋyz ony aituǧa kelgende taǧy qinalamyn.
— Jastaiyŋyzdan ömırge belsendı qarapsyz. Belsendı adamdy ömır ökpeletpei tūrmaidy deitın söz bar. Bügıngı ömırıŋız turaly ne aitasyz?
— Sen oilaǧandai ömırge ökpelı emespın. Şyndyqty aitu paryz. Täuelsızdıgımız qolymyzda. Bıraq, oilanatyn, jedel türde qolǧa alatyn ıster jeterlık. Mysaly: jer satu, bailyqty satu, jas säbilerdı şetelge satu degenge tük tüsınbeimın. Qazaqta tektılık degen eŋ ūly ūǧym bar. Tektılık — özıŋ jasap jatqan ömırdı asyldandyryp qana qoimai, ūltyŋ, ūl-qyzyŋdy özge ūlt-ūlystan oqşau ozdyryp qana qoimai, özıŋnen keiın keletın ūrpaqqa da ülgı-önege tūtarlyq eŋ ozyq ız ben ıs qaldyryp ketu. Demek, «tektı» degenımız — asyl tūqymdy, altyn kelbettı ärı halyqşyl, ärı memleketşıl azamat degen ūǧymdy bıldıredı. Qazaqtyŋ Ata-Babasy tektı, ūly kemeŋger bolmasa, osynşalyq ūlan-ǧaiyr jerdı bızge kım amanat ettı? Sondyqtan, bügıngı ärbır qazaq Ata-Babalar aldyndaǧy qaryz ben paryzdy qapysyz ötei bıludı, mındet pen boryşty qaltqysyz atqara bıludı oilanuy kerek. Amanatqa qiianat ta, qastandyq ta jasauǧa mülde bolmaidy. Olar jete almai ketken armandarǧa bügıngı bız, ärbır qazaq tek at üstınde janqiiar küreskerlıkpen ǧana qol jetkıze bıluımız tiıs. Küllı Ata-Babalar aldynda da, bügıngı jäne keler ūrpaq aldynda da qataŋ jauapkerşılıktıŋ baryn sezınuı kerek. Erte me, keş pe äiteuır sudyŋ da sūrauy bolaryn ūmytpaǧan abzal.
Aitalyq, Reseidıŋ Putinı bilıkke kelgen boida, bırden ötpelı kezeŋnıŋ syrqatymen dımkäs bolǧan orys ūltynyŋ ruhyn oŋaltudy qolǧa aldy. Sanyn, sapasyn köteruge bar küşın jūmsady. Işımdıkke qarsy jūmys jasady. Būl turaly ötkır baǧdarlama Resei telearnalarynda kündız-tünı berılıp jatyr. Ūlttyŋ etegınen tartar, aiaǧyna oralǧy bolatyn türlı kesapat senımdermen küresıp jatyr. İdeologiiany özgerttı. Orys ūlty älemdegı barlyq ūltqa önege bolatyn dästür qalyptastyru kerek dep otyr. Bız de solai ısteuge tiıspız. Ūlttyŋ ūlylyǧyn, tektılıgın oiatu baǧytyndaǧy jūmystardy qolǧa alu kerek. Jūmys osy baǧytta, jüielı, aiqyn ideologiia negızınde jürse, halyq erekşe jıgerlenedı, keleşek ömırden naqty ümıt köredı, sany da, sapasy da köterıledı. Halyqty öz künıŋdı özıŋ kör dep köşege jauapsyz tastauǧa bolmaidy. Halyqqa ūtymdy ruhani küş, ruh qajet. Memleket sony bere aluy kerek. Äsırese, qazaq halqyna ruhani qoldau erekşe qajet. Zamanalar boiynda bızdıŋ halyq zattyq bailyqtan görı, ruhani qūndylyq pen asyldyqty joǧary ūstanǧan halyq. Elım, jerım degende janyn da qiǧan. «Malym janymnyŋ sadaǧasy, janym arymnyŋ sadaǧasy» degendı aitqan qazaq. Sondyqtan, qazaqty ūltsyzdandyru baǧytynda emes, ūlyqtau baǧytynda jūmys jasauǧa tiıspız. Ärbır qazaq tektılıktıŋ tuyn kökke de, köpke de asqaqtata bılu üşın bäsekelı dodaǧa tüsıp, tektılık, kısılık, ırılık, azamattyq kelbet üşın basyn bäigege tıkse deimın.- Bügıngı qoǧamnyŋ tektı adamy qandai boluy tiıs dep oilaisyz? — Tektı adam ärdaiym özınıŋ jürıs-tūrysymen, bekzat kelbetımen, naǧyz halyqşyl, turaşyl şeşen, alǧyr ötkırlıgımen, talǧampaz kemeŋgerlıgımen, ızdempaz köregendıgımen, önegelı eltūtqa, ozyq tūlǧalylyǧymen, qajymas kökjal janaşyrlyǧymen, adal tazalyǧymen, eŋ bastysy, ūlt, ūl-qyz üşın naǧyz janqiiar belsendılıgımen közge tüse bıluı, bar ǧūmyrym el, halyq üşın, ūlt, ūrpaq üşın dep tek at üstınde jaryq jūldyzdai jarqyrap jürıp, qaitpas qajymas qairatkerlıkpen ötkıze bıluı tiıs. Sonda ǧana ūrpaqtan-ūrpaqqa önege, örıs bolyp qalyptasady. Jastar köredı, elıkteidı, üirenedı, tälım-tärbie alady. Köpşıl, memleketşıl, halyqşyl, namysşyl, turaşyl, ūltşyl patriot bolyp ösedı, jetıledı. Jeŋımpaz kökbörılık örkendeidı. Täuelsızdıktıŋ tuyn ǧaryşqa köterıp, baiandy etedı. Özı de eŋ baqytty küige qol jetkızıp, ūl-qyzyn, ūltyn da eŋ baqytty küige jetkızbei ölmeitın küige jetedı. Al, olai bolmasa, iaǧni körgenıŋ tek köseu bolsa, ömırıŋ tek eŋ azapty tozaq bolady. Qaulaǧan ūry-qarlyqqa, sybailas jemqor-paraqorlyqqa közıŋ üirense, etıŋ ölıp, ūlttyq ar-namysyŋ sönedı, adamdyq qasietıŋ öşedı. Bügıngı qoǧam, el bolyp, ūtqyr ūlttyq memleket retınde baiandy alaŋsyz ömır sürudıŋ de eŋ negızgı tetıgı, eŋ negızgı özegı osynda jatyr…
