Nemese qazaqtyń sany men sapasyn ósirý úshin ne isteýimiz kerek?
Qazaqtyń eńsesiniń ári bıik, ári ozyq bolýyna ózindik úlesin qosyp, halqynyń qamyn jep, eli úshin, jurty úshin aıanbaı eńbek etip júrgen aıtýly tulǵalardyń biri — Moldaǵalı Matqanuly. Kóp istiń bireýi — uzaq jyldardan beri batyr analarǵa «Altyn», «Kúmis» alqa taǵaıyndaý týraly ulaǵaty orasan zor bastama kóterip, zańdastyra bilgen aǵamen kezdesip, tildesýge oraı tapqan edik.
— Moldaǵalı aǵa, uzaq jyl Almaty qalasynda ómir súrdińiz. Talaıdy kórdińiz. Ótken men búgindi salystyrsańyz, oıyńyzǵa ne oralady?
— Kez kelgen adam jaqsylarǵa qarap, úlgi tutyp, solardaı bolsam dep armandap, solarǵa qarap oıyn da, boıyn da túzeıdi ǵoı. Men de súıttim. Sodan da qazaqtyń nebir marqasqa klassıkterimen kezdestim, dıdarlastym, barlyǵymen dastarhandas, dámdes boldym. Anaý Ǵabıt Músirepov, Ǵabıden Mustafın, Sábıt Muqanov, Ilııas Esenberlın… óner, ǵylym sańlaqtary Serke Qojamqulov, Ázerbaıjan Mámbetov, Ahmet Jubanov, Ómirbek Joldasbekov, Muhambetjan Qarataev, Zákı Ahmetov, Zeınolla Qabdolov, Manash Qozybaev… syndy basqa da tarlan-darabozdarǵa jaqyn júrdim. Ondaǵan, júzdegen adamdarmen etene syılas, syrlas boldym. Ýaqyt óte kele, bir baıqaǵanym, osy adamdardyń deni ulty úshin, jeri úshin, ulttyń búgini jáne keleshegi úshin, qazaqtyń eń jarqyn bolashaq baqyty úshin, qaıtken kúnde de sanyn kóbeıtý úshin, ult, ul-qyzdy asyldandyrý úshin janqııar kúıde kúresýge bara bermeıtin edi. Bul maǵan oı saldy, asa aıryqsha mazalady. Nege meniń qazaǵymnyń jerinde 40 jyl boıy 454 ret atom jarylysyn jasap, ajdahaly polıgonǵa aınalady, jerdiń asty da ýly, ústi de ýly radıonýkleıtke, plýtonǵa bógedi, bolmasa qazaǵymnyń qolyndaǵy malyn tartyp alyp, ashtyq-qyrǵynshylyqty qoldan jasaýdy, saıası atý, qýǵyn-súrgeleńdi sheber uıymdastyrady, tyń jerdi ıgerý degen uranmen jerimizdi basqa eldiń túrmesinde qaǵylǵan-soǵylǵan óńsheń qylmysker qańǵybastarmen toltyrady? Keshe ǵana 1986 jylǵy jastardyń ult azattyq kóterilisi kimniń kim ekenin, aıqyndap bergen joq pa? Sol sebepti ulttyq qaterli qasirettiń shegi joq.
Al, búgingi egemen el atanǵan qoǵamda ózin zııaly sanaıtyn adamdardyń janqııar halyqshyldyǵy, memleketshildigi, ult, ul-qyzyna janashyrlyǵy, adaldyǵy, el, jer úshin kúreskerligi qandaı dárejede dep surasańyz ony aıtýǵa kelgende taǵy qınalamyn.
— Jastaıyńyzdan ómirge belsendi qarapsyz. Belsendi adamdy ómir ókpeletpeı turmaıdy deıtin sóz bar. Búgingi ómirińiz týraly ne aıtasyz?
— Sen oılaǵandaı ómirge ókpeli emespin. Shyndyqty aıtý paryz. Táýelsizdigimiz qolymyzda. Biraq, oılanatyn, jedel túrde qolǵa alatyn ister jeterlik. Mysaly: jer satý, baılyqty satý, jas sábılerdi shetelge satý degenge túk túsinbeımin. Qazaqta tektilik degen eń uly uǵym bar. Tektilik — óziń jasap jatqan ómirdi asyldandyryp qana qoımaı, ultyń, ul-qyzyńdy ózge ult-ulystan oqshaý ozdyryp qana qoımaı, ózińnen keıin keletin urpaqqa da úlgi-ónege tutarlyq eń ozyq iz ben is qaldyryp ketý. Demek, «tekti» degenimiz — asyl tuqymdy, altyn kelbetti ári halyqshyl, ári memleketshil azamat degen uǵymdy bildiredi. Qazaqtyń Ata-Babasy tekti, uly kemeńger bolmasa, osynshalyq ulan-ǵaıyr jerdi bizge kim amanat etti? Sondyqtan, búgingi árbir qazaq Ata-Babalar aldyndaǵy qaryz ben paryzdy qapysyz óteı bilýdi, mindet pen boryshty qaltqysyz atqara bilýdi oılanýy kerek. Amanatqa qııanat ta, qastandyq ta jasaýǵa múlde bolmaıdy. Olar jete almaı ketken armandarǵa búgingi biz, árbir qazaq tek at ústinde janqııar kúreskerlikpen ǵana qol jetkize bilýimiz tıis. Kúlli Ata-Babalar aldynda da, búgingi jáne keler urpaq aldynda da qatań jaýapkershiliktiń baryn sezinýi kerek. Erte me, kesh pe áıteýir sýdyń da suraýy bolaryn umytpaǵan abzal.
Aıtalyq, Reseıdiń Pýtıni bılikke kelgen boıda, birden ótpeli kezeńniń syrqatymen dimkás bolǵan orys ultynyń rýhyn ońaltýdy qolǵa aldy. Sanyn, sapasyn kóterýge bar kúshin jumsady. Ishimdikke qarsy jumys jasady. Bul týraly ótkir baǵdarlama Reseı telearnalarynda kúndiz-túni berilip jatyr. Ulttyń eteginen tartar, aıaǵyna oralǵy bolatyn túrli kesapat senimdermen kúresip jatyr. Ideologııany ózgertti. Orys ulty álemdegi barlyq ultqa ónege bolatyn dástúr qalyptastyrý kerek dep otyr. Biz de solaı isteýge tıispiz. Ulttyń ulylyǵyn, tektiligin oıatý baǵytyndaǵy jumystardy qolǵa alý kerek. Jumys osy baǵytta, júıeli, aıqyn ıdeologııa negizinde júrse, halyq erekshe jigerlenedi, keleshek ómirden naqty úmit kóredi, sany da, sapasy da kóteriledi. Halyqty óz kúnińdi óziń kór dep kóshege jaýapsyz tastaýǵa bolmaıdy. Halyqqa utymdy rýhanı kúsh, rýh qajet. Memleket sony bere alýy kerek. Ásirese, qazaq halqyna rýhanı qoldaý erekshe qajet. Zamanalar boıynda bizdiń halyq zattyq baılyqtan góri, rýhanı qundylyq pen asyldyqty joǵary ustanǵan halyq. Elim, jerim degende janyn da qıǵan. «Malym janymnyń sadaǵasy, janym arymnyń sadaǵasy» degendi aıtqan qazaq. Sondyqtan, qazaqty ultsyzdandyrý baǵytynda emes, ulyqtaý baǵytynda jumys jasaýǵa tıispiz. Árbir qazaq tektiliktiń týyn kókke de, kópke de asqaqtata bilý úshin básekeli dodaǵa túsip, tektilik, kisilik, irilik, azamattyq kelbet úshin basyn báıgege tikse deımin.
- Búgingi qoǵamnyń tekti adamy qandaı bolýy tıis dep oılaısyz?
— Tekti adam árdaıym óziniń júris-turysymen, bekzat kelbetimen, naǵyz halyqshyl, týrashyl sheshen, alǵyr ótkirligimen, talǵampaz kemeńgerligimen, izdempaz kóregendigimen, ónegeli eltutqa, ozyq tulǵalylyǵymen, qajymas kókjal janashyrlyǵymen, adal tazalyǵymen, eń bastysy, ult, ul-qyz úshin naǵyz janqııar belsendiligimen kózge túse bilýi, bar ǵumyrym el, halyq úshin, ult, urpaq úshin dep tek at ústinde jaryq juldyzdaı jarqyrap júrip, qaıtpas qajymas qaıratkerlikpen ótkize bilýi tıis. Sonda ǵana urpaqtan-urpaqqa ónege, óris bolyp qalyptasady. Jastar kóredi, elikteıdi, úırenedi, tálim-tárbıe alady. Kópshil, memleketshil, halyqshyl, namysshyl, týrashyl, ultshyl patrıot bolyp ósedi, jetiledi. Jeńimpaz kókbórilik órkendeıdi. Táýelsizdiktiń týyn ǵaryshqa kóterip, baıandy etedi. Ózi de eń baqytty kúıge qol jetkizip, ul-qyzyn, ultyn da eń baqytty kúıge jetkizbeı ólmeıtin kúıge jetedi. Al, olaı bolmasa, ıaǵnı kórgeniń tek kóseý bolsa, ómiriń tek eń azapty tozaq bolady. Qaýlaǵan ury-qarlyqqa, sybaılas jemqor-paraqorlyqqa kóziń úırense, etiń ólip, ulttyq ar-namysyń sónedi, adamdyq qasıetiń óshedi. Búgingi qoǵam, el bolyp, utqyr ulttyq memleket retinde baıandy alańsyz ómir súrýdiń de eń negizgi tetigi, eń negizgi ózegi osynda jatyr…
