Ötkenge salauat, bolaşaqqa ǧibadat aitpai, bügınmen ǧana ömır süru bızdıŋ saltymyzdan bolmasa kerek-tı. Bıraq äzırge ǧasyrlar qūndaǧynda qalǧan qasiettı qazynalarymyzǧa oŋ közqaras tanytqan syŋaiymyz bolǧanymen, synymyz kelıspei tūr. Ata-babamyz jürıp ötken joldardy qanşalyqty zerttep-zerdelei aldyq? Bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy örkeniettı tanuǧa öremız jettı me? Basqa aimaqtardy qaidam, aspanmen talasqan tauy men syldyrai aqqan būlaǧy joq Atyraudyŋ alys-jaqynnan betke alǧan meimandarynyŋ aldynda meimanasy tasyp, maqtana körseterdei qandai qasiettı oryndary bar? Mädeni eskertkışter elenıp-eskerılıp jatyr ma? Jauap beru qiynǧa soǧatyn būl saualdar mädenietke maŋyz berılmei keletınınen ǧana habardar qylady. Qara altyndy, bylaiǧy el bai sanaityn aimaq ruhani bailyǧyn älı künge tolyq tanyp bolǧan joq. Ökınışke qarai. Būǧan Jaiyqty boilai ornalasqan jerdegı tarihi qūndylyqtar men köne şaharlardyŋ bügıngı aianyşty halı de dälel bola alady.
SARAIŞYQ JER BETINEN JOǦALA MA?
Būl saualǧa «iä» dep jauap beru auyr. «Joq» dep kesıp aitu da taǧy qiyn. «Mümkınmen» ǧana müdırıp qalamyz. Öitkenı «Endı bır bes jyldan keiın Saraişyq jer betınen typ-tipyl bolyp joǧalady», – deidı Atyraudaǧy Arheologiia ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ aǧa qyzmetkerı Marat Qasenov. Şaşylǧan bas süiekter men ügıtılgen saz balşyqtardyŋ alaŋyna ainalǧan köne şahardyŋ orny – bügıngı ūrpaqtyŋ tarihi qūndylyqqa degen közqarasyn aişyqtap tūrǧandai eles beredı. «Aspan astyndaǧy mūrajai» dep äspettegenımız de – söz jüzınde ǧana. Respublikalyq maŋyzy bar tarihi häm mädeni eskertkışterdıŋ tızımıne alynǧanymen, Saraişyqtyŋ synyn būzbauǧa ärekettengenımız şamaly. Al köşpendı örkeniettıŋ belgısındei bolyp bügınge jetken köne şahardy Jaiyqtyŋ suy jalmap barady.
Saraişyq mäselesıne syrt qaramai, ün qosyp jürgen Älkei Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ Astana bölımşesınıŋ direktory, professor Zeinolla Samaşev kezınde eskı qalanyŋ ornyn saqtap qaludyŋ özındık nūsqalaryn da ūsynǧan bolatyn. Bıraq mäselenıŋ bärın qarjyǧa äkep tırep, jyly jauyp qoia saldyq. «Ūşqan qūstyŋ qanaty talatyn qazaq dalasynda 52 myŋnan astam eskertkış bar. Solardyŋ tek ekeuı ǧana (Qoja Ahmet Iаsaui keşenı men Taŋbaly tas) halyqaralyq IýNESKO-nyŋ qorǧauyna engızılgen.
Būl – öte ökınıştı jäne ūiat närse», – deidı belgılı arheolog. Saraişyqty älemdık mädeniettıŋ bır bölşegıne ainaldyryp, halyqaralyq bedeldı qoǧamnyŋ qorǧauyna ılıktıru bügıngı ūrpaqtyŋ paryzy boluy kerek.
TASKEŞU KERUEN SARAIY – TARİHTYŊ TÄBÄRIGI
Saraişyq pen köne Ürgenıştıŋ arasyna sara jol salǧan Ūly Jıbek jolynyŋ boiyndaǧy Taskeşu keruen saraiy da künı keşege deiın eskerusız qalyp keledı. Endı ǧana atyraulyq arheologter keruen saraiynyŋ keremetın tanuǧa jūmyla kırısıp jatyr. Būl ortaǧasyrlyq eskertkış Altyn Orda memleketıne tiesılı jäne bır erekşelıgı tūtastai qyş kırpışten tūrǧyzylǧan. Oblystyq tarih jäne arheologiia ortalyǧynyŋ basşysy Amandyq Ǧarifolladan bılgenımızdei, «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasynyŋ aiasynda ötken jyldary saraidyŋ jartysy arşylyp alynypty. Maqat, Qyzylqoǧa, Jyloi audandarynyŋ şekaralas qiylysynda ornalasqan Taskeşu keruen saraiy – Saraişyq qalasynan şyǧatyn Noǧai joly boiyndaǧy alǧaşqy keruen sarai. Kezınde köpester men däulettı saiahatşylarǧa qonaqüi retınde salynǧan būl meken Saǧyz özenınen ötetın ötkeldı qamtamasyz etıp, keruen saraidyŋ habarşylarynyŋ atyn auystyratyn poşta beketı de bolypty. Äskeri bölımşe de osynda ornalasqanǧa ūqsaidy. Amandyq Ǧarifolla, arheologiialyq qazba jūmystary kezınde soltüstık-batys būryştan bütın şeŋber qūraityn mūnara jäne batys jardyŋ ortasynan jarty şeŋber tärızdı mūnara aşylǧanyn aitady. «Zertteu jūmysy kezınde jerasty qoima men kölemı ülken jatyn bölme aşyldy. Bölmelerdıŋ ışınde tört jatyn bölme jäne bır as bölme bar. Jatyn bölmenıŋ ärqaisysyna jylytu peşterı men kereuet qalanǧan. Kereuet tastan qalanyp, ışı sazben toltyryldy. Ekı jaqqa qarai ketetın peş tütındıkterınıŋ ortasyna tandyr ornatylǧan. Peştı ärtürlı maqsatta paidalanǧan. Bırınşı, peş biık bolǧan, iaǧni jyly kereuet retınde paidalanǧan (sufa), ekınşı, būl peş ekı jaqtaǧy bölmenı jylytyp tūrady jäne tandyrǧa nan pısıruge mümkındık bolǧan. Qazba jūmystary kezınde keruen saraidan şaruaşylyqtyŋ är türıne arnalǧan keramikalyq ydystardyŋ köptegen türlerı jinaqtaldy. Onyŋ ışınde sūr jäne qyzyl qyştan jasalǧan ülken kölemdegı humdardyŋ fragmentterı, qūmyralar, tärelkeler, ärtürlı tüspen syrlanyp, bezendırılgen şyŋyltyrly piala t.b ydystar, sonymen bırge qyştan jasalǧan şyraq synyqtary, şyǧyrlar da bar. Ydystar aluan türlı örnekterımen, soǧylǧan ştamptarymen erekşelenedı. Horezm, İran t.b elderden alyp kelıngenderı de az emes. Būl keruen-saraidyŋ ülken sauda ortalyǧy bolǧan qalalarmen, körşı eldermen bailanysy bolǧandyǧyn däleldeidı. Qazba jūmystary kezınde būl jerden jez būiymdar, temır, mys būiymdar da anyqtaldy. Tabylǧan jädıgerlerdıŋ ışınde mys tiyndar bar. Tiyndar Altyn Ordanyŋ bileuşılerı Özbek han (1313-1341 jj.) jäne Jänıbek han (1341-1357 jj.) tūsynda soǧylǧan. Özbek han tūsynda soǧylǧan bır tiyndy mysalǧa alsaq, tiynnyŋ bır betınde arqasyna kün arqalaǧan barys beinesı, ekınşı betınde «Joǧarǧy jarlyqpen, Zaŋ bärıne bırdei» degen söz jazylǧan. Keruen saraida ülken sauda qatynasynyŋ, aqşa ainalysynyŋ jaqsy damyǧandyǧyn däleldeitın taǧy bır faktınıŋ bırı osy bolmaq. Derekterge süiensek, keruen-saraidyŋ batysynda ötıp jatyrǧan Saǧyz özenındegı ötkel küidırılgen qyş kırpışten su astyna töselınıp salynǧan. Ötken däuırdıŋ soŋynda osy jerde mal aidaǧan halyq ötkeldı körgendıkterın aitady. Bıraq bügıngı künı būl jerdegı ötkeldıŋ orny tabylmai otyr», – deidı ol.
AQTÖBE-LAETİGE – LAIYQTY KÖZQARAS
Oblys ortalyǧynan 10-aq şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan taǧy bır köne şahar – Aqtöbe-Laeti qalaşyǧy dep atalady. Būl jerdı alǧaş ret ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldary mūnaişy-geolog Sapar Qarymsaqov pen ölketanuşy ǧalym Viacheslav Afanasevter anyqtap edı.
Aqtöbe-Laeti tarihta «şeberler qalaşyǧy» degen ūǧymmen belgılı. Būl jerde köptegen qolöner şeberhanalary jūmys ıstegen. Al jergılıktı halyq sauda keruenderıne qyzmet körsetken. Bügınde oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynda saqtauly süiek jüzıkter men taraqtar, jez jüzıkter, bılezıkter, ydystar, şyny tūmarlar, monşaqtar ejelgı aqtöbelıkterdıŋ qolönerge qanşalyqty män bergenın äigıleidı. Şeberler qalasyn XIV ǧasyrdyŋ aiaǧynda Temırdıŋ äskerı qiratyp ketken. Bır kezderı Kaspii teŋızı men Jaiyq özenı deŋgeiınıŋ köterıluı saldarynan su astynda qalǧan qalaşyq ötken ǧasyrdyŋ 50-jyldary jer betıne qaita şyqqan edı. Eskı qalanyŋ ornyn zertteu jūmystary 90-jyldary toqtap qaldy. Araǧa 20 jyl üzılıs salyp baryp atyraulyq arheologter būl mekenge nazar audardy. Memleket qorǧauyna alynǧan qalaşyqtyŋ tūtastai bır bölıgı telestansy salu kezınde qiratylǧan. Qoinauyna ǧasyrlar ǧalamatyn bügıp jatqan būl jerdıŋ janynan qazır «Jūldyz» degen yqşamaudan boi köterdı, jergılıktı halyq jarysa üi salyp jatyr.
Aqtöbe-Laetige laiyqty köŋıl bölu qajettılıgı tuyndap otyr. Äzırge būl orynǧa tek H.Dosmūhamedov atyndaǧy Atyrau memlekettık universitetı tarih fakultetınıŋ studentterı ǧana qazba jūmystaryn jürgızıp keledı. «Şyny kerek, ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızuge qūlşynysymyz zor bolǧanymen, qarajattyŋ jetıspeuı qolymyzdy bailaidy», – deidı universitettıŋ tarih kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Serık Quanyş.
R.S.
Mädeni mūralarǧa, eldık eskertkışterge «Būl jer memleket qamqorlyǧyna alynǧan» degen jalqy söilemı bar temır belgı qoiyp qana qamqorlyq körsetkennıŋ rölın oinauǧa bolmaitynyn tüsınetın kez jetken syndy. Oblys aumaǧynda ornalasqan tarihi nysandarǧa saraptama jasau kezınde mūrajai qyzmetkerlerı 605 köne eskertkış, qorǧandar men qorymdar, saǧanatamdar, qalaşyqtardy tekserıptı. Olardyŋ köpşılıgı jöndeudı, qalpyna keltırudı qajet etude.
Baqytgül BABAŞ,
«Alaş ainasy».
