Almatynyŋ oŋtüstık-şyǧysynan 250 şaqyrymdai, Raiymbek audany Toǧyzbūlaq auylyna jaqyn jerde Juantöbe degen meken bar. Aty aityp tūrǧandai, qalyŋ qabyrǧalary alystan menmūndalaǧan eŋselı töbe Ekpındı jazyǧynyŋ däl törınde, taumen ūlasa jondanyp körınedı. Biıktıgı – 16-17 metrge juyq, radiusy – 50 metrdei, syrtynan şyr ainaldyra or qazylǧan töbenıŋ orta tūsy opyrylyp, tömen tüsıp ketken. Auyl ziialylary būl töbenı ötken ǧasyrlarda orystyŋ qaraqşy-jihangerlerı tonap ketken degen boljam aitady. Juantöbenıŋ üstıne şyǧyp, zer sala qaraǧan kısı Ile Alatauynyŋ qoltyǧyn qualai, şyǧystan batysqa sozylǧan töbeler tızbegın baiqaidy. Sol tızbektıŋ jüiesın būzbai jürıp otyrsaŋyz, bır şetı Altyn adam tabylǧan Esık qorǧandaryna bır-aq aparady…
Alyp töbe jaiynda aŋyz köp. Bıreuler «būl jer kezınde qalmaqtyŋ ataqty hanynyŋ ordasy bolǧan eken, qalmaq hany mūnda qomaqty altyn-kümıs pen köp mölşerde qytai kürışın tyǧyp ketıptı» dese, endı bırı «jaugerşılık zamandarda ata-babalarymyz būl töbenıŋ üstıne ot jaǧyp, el şetıne dūşpan kelgenınen habar bergen» desedı. Şynyn aitqanda, bızdıŋ köŋılımız osy ekınşı aŋyzǧa qūlaidy. Köneden talyp jetken sol kärı aŋyz bızge bır şyndyqtyŋ şetın şyǧaratyndai. Juantöbeden qalmaq handarynan görı, arǧy babalarymyz – türkı qaǧandarynyŋ qoltaŋbasyn köbırek kezdestıruge bolady. Sondyqtan da ony köne türkı eskertkışterınıŋ qataryna jatqyzǧan dūrys siiaqty. Nege deseŋız, bırınşıden, qaqpasy künşyǧysqa baǧyttalyp salynǧan. Töbenıŋ şyǧys betındegı opyrylyp tüsken oipaŋ büiırı oǧan kıretın esıktıŋ orny ekenın bıldıredı. Türkılerde ordanyŋ, jalpy baspananyŋ esıgı künşyǧysqa qaraityn bolǧan. Öitkenı taŋ şuaǧymen bırge üige qūt kıredı dep tüsıngen. Jäne bır erekşelıgı, töbenı şyr ainaldyra tereŋdıgı ekı metrden asatyn, radiusy 100 metrge juyq or qazylǧan. Kezınde oǧan su jıberılgen siiaqty. Ondaǧy maqsat entelegen jau bolsa, ordaǧa emın-erkın kıre almasyn degen saqtyqta jatsa kerek. Būl jerde aita keterlık bır qyzyqty jait bar. Juantöbe ornalasqan Ekpındı jazyǧy negızınen şöleit aimaqqa jatady. Su jazyq deŋgeiınen şamamen 1000 metrdei tömende jatqan Merkı özenınen tartylǧan eken. Şyŋyrau tereŋınen su jetkızgen köne toǧannyŋ orny älı bar.
Sözdıŋ retı kelgende aita keteiık, ataqty Şaryn şatqalynyŋ su qory Aqtoǧai, Saryqamys, Qarqara, Üş Merkı atalatyn özender jüiesınen qūralady. Şyŋnan bırden şyŋyrauǧa ūlasyp ketetın jer bederı älemde sirek kezdesedı. Şarynnyŋ basy – Merkı özenınıŋ geologiialyq jaratylysy tura osyndai. Kezınde Şoqan Uälihanov özınıŋ Qaşqariiaǧa saparynda osy jerge arnaiy toqtap, tünegen eken. Ol öz jazbalarynda «Sögetı arqyly ötıp, Toraiǧyr tauymen jürıp, odan ärı Merkıden Qarqaraǧa şyqtym» dep baiandaǧan. Stalindık repressiianyŋ qūrbany bolǧan Qapez Baiǧabylūlynyŋ änınde aitylatyn äigılı Merkı özenı däl osy Juantöbenıŋ şyǧysynan aǧyp ötedı.
Älqissa, aŋyzǧa süienıp aitsaq, toǧan tartuşylar auyr jük artylǧan esekterdı Merkı özenınıŋ basynan qyrqaǧa qarai aqyryndap aidap otyrypty-mys. Üstındegı salmaqtan belı qaiysqan esek baiǧūs örge qarai tık şyǧa almai, tau qaptalyn maidalai qiialap jyljyp otyrady. Esektıŋ jürgen ızıne babalarymyz belgı soǧyp, sol boiynşa toǧan tartqanda, özen suy öz aǧysymen 1000 metrlık örge bır-aq şyqqan. Sol su jota basyndaǧy Juantöbege jetıp jyǧylǧanǧa ūqsaidy. Mūnyŋ özı sol zamanǧa tän injenerlık taŋǧajaiyptardyŋ qataryna jatady.
Sudyŋ jaǧymsyz, tylsym küşterden alastauşy, jamandyqqa qarsy qorǧan, qalqan ıspettı qyzmet atqaratyny – türkıler ūǧymynda ejelden bar dünie. Jalpy, köne türkı arhitekturasynda ordany sumen qorşau sekıldı romantikalyq şeşımder jiı kezdesedı. Astanadaǧy Elbasy rezidensiiasyn Esıl özenınıŋ qorşai aǧyp jatuy da bızdı bıraz oiǧa qaldyratyndai…
Näpıl BAZYLHAN, türkolog ǧalym:
– Orda töbelerge ainaldyra toǧan qazylyp, ony sumen toltyru ǧūryptyq keşen dep atalady. Keide ol özen suymen, keide jaŋbyr suymen toltyrylǧan. Būl – köne türkı däuırıne tän närse. Kültegın, Bılge qaǧan eskertkışterı sondai. Juantöbe saq däuırıne de tiıstı boluy mümkın. Qalai degende de, ol jerge arheologiialyq jūmystar jürgızu kerek. Eger sol maŋnan būǧan deiın tas, qyş, metall t.b. būiymdar tabylǧan bolsa, büldırmei, zertteuşılerdıŋ qolyna tapsyrǧan jön. Zerttemei tūryp naqty bır närse aitu qiyn. Töbesıne ot jaǧylatyn qarauyl töbeler qazaq handyǧy däuırınde de bolǧan. Töbenıŋ ortasy oiylyp tüsıp ketuı ışındegı mūranyŋ qoldy bolǧandyǧyn däleldeidı. Kezınde Petr bırınşınıŋ jarlyǧymen Sıbır jäne qazaq dalasy aiausyz tonalǧan. Ordalardaǧy baǧaly altyn, kümıs būiymdardy tük qaldyrmai tasyp äketken. Qazaqstannyŋ oŋtüstık bölıgınen Ūly Jıbek joly ötetındıkten, ondai töbelerde tarihi qūndy jädıgerler, zergerlık būiymdar mol bolǧan.
Zeinolla SAMAŞEV, arheolog:
– Būl qorǧandardy b.z.d. IV-III ǧasyrlardaǧy saq däuırınıŋ eskertkışı dep aituǧa bolady. Nemıstermen bırlesken, osy taqyryptaǧy zertteulerımızdı jariialanymǧa daiyndap jatyrmyz. Barlyq qorǧandy qazuǧa arheologtardyŋ şamasy jetpeidı. Bır qorǧandy qazu üşın kem degende ekı jyl uaqyt ketedı. Aldymen ainalasyn tiianaqty zerttep, sosyn baryp maketın kalpyna keltıruge tyrysu kerek. Baiaǧydaǧydai buldozermen qoparyp tastauǧa bolmaidy. Eger qazba jasalatyn bolyp şeşım qabyldansa, aldymen syrtyn qorşap, oǧan baratyn jolyn, infraqūrylymyn jöndeu kerek. Qasyndaǧy auyldan mūrajai aşqan jön. Sosyn baryp rekonstruksiialap, obaǧa kıretın esık jasap, ışındegı zattaryn mūrajaiǧa qoiyp, ornyna köşırmelerın qaldyrǧan dūrys. Sonda ǧana keluşılerge jaǧdai tuady.
Hamit AITQŪL, QR Ortalyq mūrajaiy arheologiia ortalyǧynyŋ ǧylymi qyzmetkerı:
– Juantöbenı men özım arnaiy baryp kördım. Tonauşylar oǧan töbesın oiyp, sol arqyly kırgen eken. Qanşalyqty dünienı alyp ketkenı belgısız. Kım bılsın, kezınde Esık qorǧanyn da tonalǧan dep jürdık qoi. Bıraq Altyn adam qorǧannyŋ bır büiırınen şyqqan bolatyn. Sol sekıldı mūnda da bır altyn adam jatuy ǧajap emes. Töbeler tızbegı degenıŋız ras. Otyrar audanynda da däl osyndai Juantöbe degen töbe bar. Olardyŋ bärıne ortaq tuystyq bailanys bar. Bır örkeniettıŋ ızı ekenı anyq.
Jūman Smaiylov esımdı arheolog ǧalymmen söileskenımızde: «Ras, ol jerge ǧalymdardyŋ köp joly da tüspei jür. Osy mäselenı aimaqtyq organdar men mädeniet mekemelerınıŋ qūlaǧyna jetkızseŋızder, dūrys bolar edı. Qarajat mäselesın şeşıp, keşendı zertteu jasau kerek. Bız, bır jaǧynan, būl qorǧandardy qazuǧa onşa ūmtylmaimyz. Bır esepten, olardyŋ tūra bergenı de dūrys», – degen oi aitty.
Ras-ötırıgın kım bılsın, «Juantöbenıŋ astyn ordaly jylan mekendeidı-mys» degen qaueset bar. Öitkenı jūrt jazdyŋ aşyq künderı tasqa şyǧyp, qyzdyrynyp jatatyn sūsty maqūlyqty jiı köredı eken. Juantöbenıŋ şyraqşysyndai bolyp jarty ǧasyrdan astam uaqyt janynda tūrǧan jalǧyz üi bar. Sol üidıŋ iesı Serǧali Nüsıpov esımdı azamat «Bala künımızde köp bolatyn edı, keiıngı jyldary müldem azaiyp, tıptı joǧalyp kettı. Bıraq osy künge deiın sol jylandardyŋ ne adam, ne malǧa qiianat jasaǧanyn körgen emespın. Älde bız tiıspegen soŋ, olar da tynyş jata ma eken?» – deidı.
Juantöbe, nege ekenı belgısız, jūmbaǧy aşylmaǧan qalpy, osy künge deiın bırde-bır mardymdy zertteu jasalmai, ǧylymnyŋ nazarynan tys qalyp keledı. Eger zamanaui arheologiialyq jūmystar jürgızıp, būl eskertkıştıŋ qai däuır, qai kezeŋge jatatynyn naqty aityp beretın adam bolsa, töl tarihymyzdy tügendeuge qosylǧan qomaqty bır üles bolar edı. Qala berdı, ony turizmnıŋ igılıgıne ainaldyryp, şeteldıkterge körsetuge äbden laiyq. Sol arqyly Juantöbenıŋ ırgesınde tūrǧan, Alaşqa Qapezdei bırtuar talant syilaǧan Toǧyzbūlaq auylynyŋ da äleumettık jaǧdaiyn bırşama jaqsartuǧa bolar edı. Şyǧysynda – Şaryn, batysynda – Kölsai, tüstıgın – küngei Alatauy, terıstıgın Toraiǧyr taulary qorşaǧan taŋǧajaiyp töbe bügınde öz joqtauşysyn saryla kütıp jatqandai…
R.S.
Joǧarydaǧy ǧalymdardyŋ pıkırımen kelıse otyryp, töl tarihymyzǧa laiyqty qūrmet körsetude «salqynqandylyq» tanytpasaq eken degımız keledı. Tüptıŋ tübınde Qazaqstandaǧy ärbır qorym, oba, töbe tügeldei arşylyp, qaita qalpyna keltırıluı kerek ekenı dausyz. Oǧan ondaǧan, bälkım, jüzdegen jyl ketuı de mümkın. Degenmen qazırgı negızgı maqsat ol töbelerdı bas salyp qoparyp qazyp tastau emes, ony bolaşaqtyŋ igılıgıne aman-esen jetkızu ekendıgın esten şyǧarmaǧan jön. Ol üşın eŋ bolmaǧanda zamanaui tehnologiianyŋ kömegımen talşyqty skanerden ötkızılıp, maŋyzdylyǧyna qarai şetınen toqtausyz zerttele berse eken degen tılegımızdı Mädeniet ministrlıgınıŋ nazaryna jetkızgımız keledı. Būl salaǧa qūiylǧan qarajattyŋ qalai da özın aqtaitynyna eş kümän joq. Qazaqstannyŋ üstı de, asty da qala ekenın älemge paş etetın kün jaqyndai berse, qaneki!..
Maqsat ÄDILHAN,
«Alaş ainasy».
