Tarihi qūndylyǧy asa joǧary, elimizde respublikalyq därejedegi eskertkişter qataryna jatatyn Arystanbab kesenesiniŋ jaǧdaiy soŋǧy bir-eki jylda kürt tömendep ketti. Aqpan aiynyŋ 3-i küni ǧimaratty aralap körgen soŋ, eskertkişti saqtau şaralary jasalmasa, onyŋ būzylu aldynda tūrǧanyna közim tolyq jetti. Qūrylystyŋ esik pen tereze oiyqtary üstindegi qabyrǧa bölikterine syzattar, jaryqşalar tüsken, keibir qyştar oryndarynan bosaǧan. Bir bölmede qabyrǧa joǧary böliginen irgesine deiin jarylypty. Qabirhana bölmesiniŋ eşbir tereze-esigi joq qabyrǧasynda kirpişter qaq aiyrylyp jarylǧan, osy qabyrǧada joǧarydan tömen qarai birneşe syzyqşalar qatar tüsken. Iаǧni būl tūtas qyştan qalanǧan qabyrǧalardyŋ özi jarylyp jatyr degen söz.Mūnyŋ sebebi nede? Meniŋ paiymdauymşa, kesene astyndaǧy topyraq qabattarynyŋ tūtastyǧy būzylyp, öz qasietinen ainyǧan. 1988 jyldan beri men biletin Arystanbab kesenesinde būryn-soŋdy osynşama jarylu syzattary bolǧan emes. Būryn syzattar keseneniŋ bir bölikterinde ǧana bolatyn. Al qazirgi jaǧdai müldem basqaşa, olar keseneniŋ barlyq böliginde baiqalady.
Arystanbab eskertkişi küiiniŋ özgerui eŋ aldymen keŋes däuirinde kesene ainalasyna jügeri eguden bastaldy. Egistikterdi suaru jer astyndaǧy tūzdy su deŋgeiin qatty köterdi, būryn tūşy, tätti bolyp kelgen Arystanbab qūdyǧynyŋ suy aşyǧa ainaldy. Jerasty su deŋgeiiniŋ köterilui kesenege edäuir ziian äkeldi. Ǧimarat qabyrǧalarynda tūz paida bolyp, ol sylaq pen kirpişterdi būza bastady. Arystanbab ainalasyn kögaldandyru maqsatyndaǧy şaralar keibir qabyrǧalardyŋ, kümbezderdiŋ jaryluyna äkelip soqtyrdy. Osyǧan bailanysty eskertkiştiŋ qorǧau aumaǧynda kögaldandyru, su jiberu jūmystaryna tyiym salyndy. Kesenege jaqyn jerden ötetin kanaldan eskertkişke ziiany timesin dep lotok salyndy, qaşyrtqylar jasaldy. Būl şaralar eskertkiş jaǧdaiyn birşama tūraqtandyrdy.
2004 jyly “Mädeni mūra” baǧdarlamasy aiasynda restavratorlar Arystanbab kesenesinde jaŋa jöndeu jūmystaryn jürgizdi. Almatydaǧy Mädeniet ministrligine qarasty Respublikalyq materialdyq mädeni eskertkişterdi ǧylymi-zertteu jäne jobalau instituty (NİPİ) mamandary keseneni tūz zardabynan qūtqaratyn jaŋa täsil qoldanudy ūsyndy. Restavrasiiadan soŋ Arystanbab ǧimaratynyŋ qabyrǧalaryna tūz şyǧu toqtady. Būl Qazaqstan aumaǧynda eskertkişterdi saqtauda būryn paidalanylmaǧan jaŋa täsil bolatyn. İnstitut mamandary restavrasiia jasalyp bolǧannan keiin de eskertkiştiŋ jaǧdaiyn ünemi qadaǧalap tūrudy ūsyndy. Alaida restavratorlarǧa jaŋa täsildiŋ mümkinşiligin soŋyna deiin tekserip, qadaǧalap, isti aiaǧyna deiin aparularyna sol kezdegi Mädeniet ministri Qosubaevtyŋ köp jyldar boiy käsibi maman-restavratorlar şoǧyrlanǧan Respublikalyq materialdyq mädeni eskertkişterdi ǧylymi-zertteu jäne jobalau institutyn tarqatuy tosqauyl boldy. Arystanbab kesenesin jaŋaşa jöndeudi ūsynǧan mamandar basqa mekemelerge jūmysqa ketuge mäjbür boldy. Ministrdiŋ aqylsyz, taiaz şeşimi bükil Qazaqstan boiynşa eskertkişterdi jöndeu jūmystaryna keri äserin tigizip keledi desem, qatelespeimin. Özbekäli Jänibekovtei tarihi tūlǧamyzdyŋ jäne basqa da eskertkişke jany aşityn bilikti mamandar qalyptastyrǧan, birin-biri baqylap tūratyn ǧylymi restavrasiialyq jüie tas-talqan boldy. Älemdik praktikada bir eskertkişti mäpelep, aialap onyŋ restavrasiiasyna ondaǧan jyldardy sarp etip jatsa, bizdegi bir jylda jöndelgen eskertkişter sanyn estiseŋ, şoşisyŋ!
Arystanbab beiiti jatqan bölmeniŋ kiru esigin baiyrǧy ūstalar ädeiilep, babaǧa iilip, taǧzym etip kirsin degen nietpen şaǧyndau etip töbesin päs, tabaldyryǧyn biik etip jasaǧan bolatyn. Ǧylymi restavrasiia boiynşa ol özgerissiz qaluy tiis edi. Alaida jergilikti şeneunikterdiŋ “deputattar men Astanadan kelgen joǧary märtebeli qonaqtar bastaryn ūryp alady, esikti keŋeitip beriŋder” degen nūsqauynan keiin qaita jöndeuşiler baiyrǧy tabaldyryqty oiyp alyp tastaǧan eken. Tarihi eskertkiştiŋ ana böligin nemese myna jerin kazirgi deputatqa nemese keibir lauazym ielerine ūnamaidy eken dep özgerte bersek, eskertkişterden ne qalady? Mūny ǧylymi restavrasiiaǧa jatqyzuǧa bola ma?
Būl soraqylyǧymyz azdai, qazirgi kezde Otyrar audany äkimşiligi eskertkiştiŋ ainalasyn kögaldandyrudy qaita qolǧa aludy josparlap otyr. Özbekäli Jänibekov aǧamyz: “Qalaǧa ärdaiym jaŋa bastyq kelgen saiyn, özine senip tapsyrylǧan şahardy körkeitudiŋ ornyna Äziret Sūltannyŋ aulasyna qarai ūmtyla beretin bolǧaly qaşan. Olar 50-60 jyldarda Ahmet Iаsaui säulet ǧimaratynyŋ ainalasyna jaŋa qala tūrǧyzamyz dep janyqsa, 60-70 jyldarda – jaŋadan “eski qala” salamyz dep arpalysty. Söitip, ǧimarattyŋ ainalasyndaǧy köne qūrylystardyŋ közi joiyldy… Qorǧalatyn aimaǧyna su tartyp, aǧaş, gül otyrǧyzyp… köne zirattardy qūrtuǧa alyp baratyn is-qaraketterge barudyŋ qisyny joq. Mūnyŋ IýNESKO-nyŋ talaptaryna da, tarihi jäne mädeni eskertkişterdi qorǧaityn memlekettik Zaŋǧa da, tipti, ǧimarattyŋ qorǧalatyn aimaǧy jaiyndaǧy qaǧidaǧa da tura kelmeitini haq”, – dep jazǧan bolatyn. Otyrar qalaşyǧy men Arystanbab kesenesine qatysty Otyrar äkimşiliginiŋ abattandyru baǧytyndaǧy jūmystary men jobalary eskertkişke ziian tigizeri anyq.
Sondyqtan eŋ aldymen eskertkiş ainalasynda gül egip suaru, basqa da su deŋgeiin köteretin jūmystarǧa tyiym salyp, onyŋ ainalasyna bir tamşy su jibermeuimiz kerek. Qalai degende de, tarihi qūndylyǧy joǧary eskertkiştiŋ zaŋmen belgilengen qorǧalu erejesi qataŋ saqtaluy tiis!
Mūhtar QOJA,
arheolog, tarih ǧylymdarynyŋ doktory
«Jas Alaş».
