Mäsele eskertkışter turaly. Qoladan qūiylyp, tastan örılıp jasalǧan älemdık müsın önerınıŋ ǧajaiyp tuyndylary qai eldıŋ de tölqūjaty ıspettı. «Men märmär kesegın qolyma alyp otyryp, artyq jerın sylyp tastaimyn», dep fransuzdyŋ ataqty müsınşısı Ogiust Roden aitpaqşy, tastardy söiletu — öner qūdıretınıŋ belgısı. Europanyŋ ejelgı qalalarynyŋ qaisysyn alsaŋyz da erteden kele jatqan tas müsınder säulettı sarailardyŋ, ǧajaiyp ǧimarattarmen bıte qainasyp, sondai bır asqaq, aibarly sipat beredı.
Has şeberlerdıŋ qolymen jasalǧan öner tuyndylary sol eldıŋ bolmys-bıtımı men tarihynyŋ tereŋ tamyrlaryn paş etıp, ötken künderdıŋ būljymas kuäsındei täkkapar, maŋǧaz körınedı.
London, Parij, Praga, Vena, Rim… Ärqaisysynyŋ sipatyn jeke dara aşyp tūrǧan dünieler qanşama?! Eskerkışter arqyly eldı tanisyŋ. Mäselen, Amerika dese «Täuelsızdık» monumentı köz aldyŋa keledı. Peterburg dese, «Mys salt atty» oiǧa tüsedı. «Eifel mūnarasy men Elisei qaqpasy arqyly Parij elesteidı. Ǧasyrlar qoinauynan syr şertetın Rim eskerkışterı turaly äŋgıme basqa. Müsın men säulet önerınıŋ qūdırettılıgı sonda, uaqytty da tastai qatyryp, keleşek üşın saqtap qalǧandai.
Oŋtüstık Afrika respublikasynyŋ ötken ǧasyrdaǧy jazuşysy Uiliam Plomerdıŋ jaqsy sözı bar. «Patriotizm — müsınşınıŋ basty toqtamy», deidı ol. Būdan artyq ne deuge bolady? Müsınşı nemese säuletşı elge-jerge degen süiıspenşılık sezımın jürek süzgısınen, jan-düniesınıŋ tereŋ tükpırınen ekşep ötkıze alsa, jasaǧan düniesıne jan bıtedı, önerdıŋ boiyna qan jügıredı. Ötken ǧasyrlardaǧy europalyq säulet jäne müsın önerınıŋ şeberlerı däl osy tūrǧyda erekşe patriot bolǧan ba deisıŋ. Sonyŋ özınde europalyqtar önerge syn közben qaraidy.
«Jivopis pen müsın — tastandy balalar siiaqty. Olardyŋ anasy ölgen, anasy — Arhitektura. Tırı kezınde olardyŋ maqsatty orny men köŋılge qonbaityn tūstaryn körsetıp otyratyn»
Būl HIH ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen fransuz aqyny Pol Valeridıŋ sözı. Säulet önerınıŋ tızgını bosaŋsyǧan bır sätın qalt jıbermei qaǧidat etken.
Mūnyŋ bärın nege aityp otyrmyn. Euraziia keŋıstıgınde kösılıp jatqan ejelgı saq dalasynyŋ, bügıngı baitaq Qazaqstannyŋ brendıne ainalǧan qandai eskertkış bar? degende, tosylyp jerge qaraidy ekenbız. «Bızde ondai dünie tuǧan joq» dedı belgılı bır suretşı. Nege olai? Qalyby men alymy kelısse qazaqty ǧalamǧa tanytatyn, tolaǧai taqyrypqa arqau bolarlyq talai dünie jatyr. Amal qanşa, soǧan tısımız batpaidy, ısımız şalaǧai şyǧady. Būl jerde şynyn aitu kerek, säuletşıler men müsınşılerdıŋ şyǧarmaşylyq ızdenısterı, önerdıŋ osy ekı salasynyŋ üilesımdılıgı jetıspei jatady. Jekelegen tamaşa tuyndylardyŋ bary ras. Bıraq olardyŋ syrt közdıŋ jauyn alatyn asqaq ta tūlǧaly, simvoldyq märtebelı sipaty joq. Sondyqtan da säulet jäne müsın önerınıŋ tuyndysy retınde olar arqyly Qazaqstandy elestetu qiyn.
Qalalarymyzda bırıne bırı ūqsas, egız eskertkışterden aiaq alyp jüre almaisyz. Bırımen-bırı bailanysy joq jergılıktı säuletşıler men müsınşıler jasaǧan dünielerden şyǧarmaşylyq tyŋ ideia taba körınbeidı. Qai jerge barsaŋyz da at üstınde naiza ūstap qarauyl qarap tūrǧan batyr beinesı aldan şyǧady. Qimyl, qozǧalys joq. Sonşalyqty sūrǧylt, sonşalyqty jasandy, jansyz.
Eskertkışterden ruh qūdıretı sezılmeidı. Ata jauymen arystanşa alysyp, qazaq saharasyn naizanyŋ ūşy, bılektıŋ küşımen qorǧap qalǧan babalarymyzdyŋ aibatty da aibarly beinesın qanşa ızdeseŋ de tabu qiyn. At üstınde qoi jaiyp jürgen adam qūsap qalqiyp, sülesoq otyrǧan batyrlarymyzdyŋ tūlǧasyn körgende qarnyŋ aşady. Apyrym-au, müsınşılerımızdıŋ qiial qūsy sonşalyqty nege tarylyp ketken degen oi sanaǧa erıksız keledı.
Mäselen, Semei qalasyndaǧy temır jol vokzalynyŋ aldyna osydan ekı jyl būryn qoiylǧan Qabanbai batyr eskertkışın öner tuyndysy deuge auzyŋ barmaidy. Türkımennıŋ «Aqaltekesı» siiaqty jıptıktei at üstınde üzeŋgıge aiaǧy äreŋ jetıp otyrǧan jarbiǧan adam tūlǧasy qaharynan qas dūşpany qaimyǧatyn Er Qabanbai desek, babamyzdyŋ aruaǧyn qorlaǧan bolyp şyǧar edı. Batyrdyŋ beinesı el auzynda aitylyp jürgen jyrlarda ekı tızesı attyŋ qūlaǧyna jetetın, qabaǧy qalyŋ sūsty kısı retınde suretteledı. Qubas at ta talai şaiqastan jal-qūiryǧy sūiylǧan, ne bır qandy joryqta boldyrudy bılmegen beldı qas tūlpar retınde aŋyzǧa ainalǧan. Myna eskertkışte ūrpaqtan ūrpaqqa ūran bop jetken Qabanbai batyrdyŋ aruaqty tūlǧasy joq.
Būl rette Astana qalasyna biyl ornatylǧan Bögenbai batyr eskertkışı bırşama sättı şyqqan. Jer tarpyǧan esıkpen tördei aqjoltai tūlpar men soŋynan ergen qalyŋ qolǧa «attan!» dep jar salyp tūrǧan bahadürdıŋ şamyrqanǧan buradai ruhtanǧan tūlǧasy joryqqa attanar kez tuǧanyn sezdıredı. Müsınşı adamnyŋ jüregın şym etkızer qas qaǧym sättı tap basyp, qiymyl ündestıgın ädemı körsete bılgen. Tek ökınıştısı sol, batyr eskertkışı laiyqty ornyn tappaǧan. Ekı bırdei köpqabatty üidıŋ tasasynda, jol jiegındegı şaǧyn ǧana alaŋqaiǧa qoiylǧan eskertkış bar aibynyn körsetıp tūǧan joq. Säulet pen müsın önerınıŋ attas zariadttardai qabyspai tūrǧan tūsy osy jer.
Älqissa, sonymen maqalamyzǧa özek bolatyn mäselege endı keldık. Özek bolatyn mäsele ol — jaŋa astanamyzdyŋ eskertkışterı qandai, elorda nesımen erekşelenedı degen tūrǧyda äŋgıme örbıtu. Būl oraida mäselege qarapaiym halyqtyŋ da, maman müsınşınıŋ de, säuletşınıŋ de közımen qarap köreiık. Astananyŋ säulet önerı söz joq jaŋa zamanǧy ozyq dünielerımen erekşelenedı. Özındık dara kelbetı qalyptasyp kele jatqan elordamyzdyŋ kök tıregen, aluan türlı ülgıdegı üilerı, bır-bırımen üilesım tapqan bıraq bırıne-bırı ūqsamaityn ǧimarattary şyn mänınde közdıŋ jauyn alady. Sol jalpy äsemdıkke «tonnyŋ ışkı bauyndai» jaqyn, jarasatyn eskertkışterdıŋ joqtyǧy qala köşelerın bır türlı jalaŋ, jūpyny körsetıp tūr. Būl pıkırmen bäz bıreuler kelıser-kelıspes, mäsele onda emes. Mäsele, ataǧyn älem tani bastaǧan Astanamyzǧa kelgen qonaqtar köz toqtatarlyq, ūlttyŋ özındık erekşelıgı men bolmysyn tanytatyn şynaiy müsın önerı tuyndylarynyŋ, keşendı, kesek dünielerdıŋ bolmauynda jatyr.
Eger naqtylap aitar bolsaq, «Otan-Ana» eskertkışınen özge «bızderde mynadai bar, mynadai bar» dep auyz toltyryp aitarlyq eşteŋe közge körıne qoimaidy. Tek osy eskertkışte ǧana aibyndylyqtyŋ, eŋse tıkteter ruhtyŋ belgısı bar, mazmūn men män bar. Būrynǧy ortalyq alaŋdaǧy kökbörı mıngen bala beinesı, Respublika daŋǧylynan qalanyŋ jaŋa bölıgıne ötetın qazır jöndelıp jatqan eskı köpırde bolǧan jolbarystar müsını kelıstı-aq dünieler, bıraq şaǧyn. Jalpy ekzotika üşın jasalǧan müsınder barşylyq. Bıraq solardyŋ bärı bız söz etıp otyrǧan ruh jügın kötere almaidy.
Soŋǧy kezderı Esıl üstınen salynǧan köpırlerdıŋ tört būryşyna, biık tūǧyrlarǧa januarlar müsını ornalastyryldy. İdeia jaqsy-aq. Halyq qazırdıŋ özınde olardy «tūlpar köpır», «būǧy köpır», «arqar köpır» atap aldy. Ökınışke qarai, ornatylǧan müsınnıŋ bärın bırdei şynaiy öner deuge kelmeidı. Aqordanyŋ janynan ötetın köpırdegı arqar dep jasalǧan müsın Keŋes uaqytynda Avstraliiadan äkeletın jündes merinos qoşqarlardy eske tüsıredı. Tau men tasta, qiia-jarqabaqtarǧa erkın örmelep, täkappar tūlǧasy qorǧasynnan qūiǧandai bolyp şyŋ basynda tūratyn arqardyŋ qūljasy qandai bolatynyn müsınşı bılmegen-au şamasy. Äitpese, aiaqtary qyp-qysqa, atan jılıktı arqar bolmasy tüsınıktı.
Säuletşıler men suretşıler arasynda eldıŋ tarihyn tereŋnen ındete zerttep, tanu tūrǧysynda bailanys jelısı, ortaq pıkırge keletın tüp qazyǧy baiqalmaidy. Tura osy negızde ülken kelelı keŋes kerek siiaqty. Oǧan jazuşylar da, tarihşylar da, ǧalymdar da qatysyp, qoiylatyn müsın men eskertkışter mazmūnyn baiytatyn orta jasaqtap jatsa, Elbasyna da, Ükımetke de ūsynyspen şyǧatyndai saliqaly organ bolsa, söz etıp otyrǧan mäselenıŋ qaryn aştyrar jūpyny tūstary bolmas edı. Ärine, mūndai keŋes qoǧamdyq negızde jūmys ısteidı.
Jalpy qalalardaǧy eskertkışterdıŋ bır-bırıne ūqsap ketuınıŋ bır sebebı — suretşılerımız ben müsınşılerımızdıŋ köpşılıgı alǧaşqy kezde Keŋes tärbiesınıŋ äserımen qazaq tarihyna dendep ene almai, sonyŋ saldarynan sipaty mazmūnǧa sai kelmeitın dünieler tuyndady.
— Oiuly şapan men handar kietın aiyr qalpaq kigızıp, mıne, mynau qazaq deuge daiyn tūratyn mınez qalyptasty. Tarihqa üŋılseŋız han kietın qalpaqty özgeler kimegen. Biler özındık ülgıdegı bas kiımdı paidalanǧan. Soǧan qarap kımnıŋ qandai därejesı bary anyqtalǧan ǧoi. Qazır oiyn-toilarda han qalpaǧyn ekınıŋ bırıne kigızıp, märtebesın de, qasietın de ketırıp tastady, — deidı būl turaly Astana qalalyq suretşıler odaǧynyŋ atqaruşy direktory Aman Boranbaev.
Rasynda, ne närsenıŋ de tarihi bıtım-bolmysy, ışkı syry, özındık naqyş-boiauy bolady. Sony syrtqa şyǧara almai, betın jyltyratyp qana ıstı bıttıge sanauǧa bolmaidy. Ökınışke qarai, bızde osyndai olqy dünieler köp kezdesedı. Tek soŋǧy kezderı ǧana säuletşıler men müsınşılerdıŋ ūlttyq tarihymyzǧa üŋılıp, ıstıŋ betın berı būruǧa degen talpynysy baiqala bastaǧandai.
Mäselen, «Arai» parkınde ejelgı gun, saq däuırınen bergı ata-baba mūrasyn därıpteitın müsınder tūr. Zer salyp qarasaŋyz, är kezeŋnıŋ özındık belgısı körınedı. Qoŋyrdyŋ aituynşa, ıske kırıspes būryn suretşıler tarihi zertteulerge den qoiyp, sauyt-saimandar men qaru-jaraqtardyŋ sipatyn zerdelegen. Är sauyttyŋ erekşelıgı men orny, atqaratyn qyzmetı aiqyndalǧan. Batyrdyŋ kiımı qandai, batyr mınetın at qandai?!
Qazanattty batyr mınedı, arǧymaqty han men bi mınedı. Osy jaidy būryn müsınşıler bılmegen, endı tarihi maǧlūmattarǧa qanyqqan soŋ közderı aşyldy.
Negızı «bıtken ıske synşy köp desek te» elordada soŋǧy kezderı qoiylǧan «Jänıbek pen Kerei han», Abai, Bauyrjan Momyşūly, Jambyl Jabaev eskertkışterıne zer salyp qarasaŋyz, olqy tūstary közge ūryp tūrady. Bızdıŋ müsınşılerımız adamnyŋ dege müşelerınıŋ säikestıgıne, qimyl qozǧalystyŋ şynaiylyǧyna jetkılıktı män bere-bermeitın siiaqty. Müsın önerınde är detal ülken rol atqarady. Ol adam sezımıne äser etıp söilep tūruy, ömırdıŋ özındei boluy kerek. Atalǧan ūly adamdardyŋ beinelerıne qarap tūrǧan qarapaiym adamdar tarapynan «ana jerın büitıp qoiypty», «myna jerı dūrys emes», «denesınen basy ülken» degen siiaqty syn-eskerpeler jiı aitylady. Būl öner tuyndysynyŋ halyq jüregıne jol tappaǧanynyŋ belgısı.
Bır sözben eskerkışter — el ruhynyŋ aibary.. Oǧan abai bolmasa, ruhymyzdy jasytyp aluymyz äbden mümkın.
Ǧabdul MERQŪRMAN,
«Qoǧam» saity
