Tarihşy Manaş Qozybaev täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda: «Halyqtyŋ tarihi sanasyn oiatu – bızdıŋ paryzymyz. Bıraq, bız osy baǧytta halyqtan tym ūzap, asyǧys ketıp bara jatqan siiaqtymyz», – dep edı. Al, bügınde tarihşy, arheologtar myŋdaǧan tarihi-mädeni eskertkışterdı tapty, zerttedı. Älı tabylmai, ne zerttelmei jatqany qanşama?! Qazır de mädenietımızdı tarihi eskertkışter negızınde tanudyŋ mümkındıgı tudy. Eskı jädıgerlerdı söilete bılsek, ruhani tarihymyzdy da bılgen bolar edık. Al, bızdegı tabylǧan nebır keremet eskertkışter älı «söilemei» jatyr. «Tas kereŋ», «mylqau» siiaqty. Al, sız aryǧa barmai Reseidıŋ muzeilerıne bara qalyŋyzşy, «sairap» tūrady. Ony jasaǧan kım? Qandai küş osyndai keremet qylǧan? Ol halyqtyŋ ruhy qandai edı sol kezde? Altyn kiım kigızıp, batyr qylǧan ne küş? Osy siiaqty köptegen sūraqtar şeşımın tappai, bız, äsırese jas ūrpaq öz mädenietın jatsynudy qoimas. Al, endı oǧan jan berıp, Manaş aǧamyz aitqandai halyqtyŋ igılıgıne, kädesıne jaraityndai qylyp, qalai “söilete” alamyz? Mıne, osy saualdardy arheolog, tarihşy ǧalymdar men jazuşyǧa qoiyp, talqyǧa saldyq. Qūrmettı oqyrman, sız de öz oiyŋyzdy ortaǧa salyŋyz.
Cerık ÄJIǦALİ,
Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia instituty etnologiia bölımınıŋ meŋgeruşısı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor:
– Arheologtardyŋ, tarihşylardyŋ altyn tabuy, ızdeuı mındettı emes, qarapaiym artefaktıler tapsa da ǧylymi jüieleu kerek. Bıraq būlai jasau azaidy. Qazaqstannyŋ batysyn ǧana alsaq, Aral-Kaspii öŋırınde myŋdaǧan qazaq eskertkışterı bar. Bır ǧana Şopan-ata jerasty meşıtınıŋ ainalasynda közge körıner ekı myŋdai eskertkış kezdesedı. Al, Batys Qazaqstan, Maŋǧystau, Aqtöbe, Atyrau aimaqtarynda 100 myŋnan astam tarihi eskertkış bar.
Bız eŋ aldymen qazaqtyŋ eskertkışterıne köŋıl böluımız kerek. Bügınde qazaqtyŋ eskertkıştanuy degen salany damytu üşın baǧdarlama daiyndap jatyrmyz. Ol üş saladan: memorialdyq, dıni ǧūryptyq arhitekturasy (saǧana tam, meşıt, medrese, kümbez, qūlpytastar, qabırtastar t.b.), 19, 20-şy ǧasyrdyŋ basynda paida bolǧan qazaqtyŋ dästürlı qystaulary, arab ärpımen jazylǧan eskertkışterdıŋ qazaq tılındegı epigrafikasy (mysaly, äulielerdıŋ jatqan jerın tabuǧa qajet). Būlar älı zerttelmei keledı. Zirattar men qystaular Qazaqstannyŋ territoriiasyn, memlekettılıgın däleldeitın belgı. Sondyqtan bız solardy zertteuımız, esepke aluymyz kerek.
«Mädeni mūrada» eŋ özektısı – qazaqtyŋ eskertkıştanuy. Bügınde qanşama eskertkışter joiylyp, būzylyp bara jatyr. Sol sebeptı memlekettık deŋgeide qorǧau kerek. Zattai derekter – mädenietımızdıŋ körınısı, örkeniettıŋ belgısı. Arqa jäne batystaǧy eskertkışter qazaqtyŋ zamanynda örkeniettı el bolǧanyn däleldeidı. Sondyqtan, būl – ideologiialyq ülken mäsele. Bızdıŋ dalada köşpelılık biık mädeniet boldy. Būny otyryqşy mädenietke qoiylatyn talap tūrǧysynan baǧalamauymyz kerek. Kiız üi qūrylysy, dombyra, qobyz, mal şaruaşalyǧy, oi erkındıgı, aqparattyq mädeniet – qazaq jäne onyŋ babasy tudyrǧan dünieler. Älemdık örkenietke qazaq osyndai ozyq üles qosqan. Bız, qazaqtar – ūly Dala örkenietınıŋ mūragerımız. Bız sonau Möde şaniuiden bastap kele jatqan tarihymyzdaǧy dästürlerdı jüregımızde saqtauymyz kerek.
Säduaqas AǦYTAEV,
«Qazqaitajöndeu» respublikalyq-memlekettık käsıpornynyŋ ǧylymi-zertteu jobalau filialynyŋ direktory:
– Negızınde, tabylǧan närsenıŋ bärı ǧylymi tūrǧyda zerttelıp bolǧan joq. Būl prosess älı bıtken joq. Öitkenı onda jasalǧan materialdardyŋ tehnologiiasy, ondaǧy stilistikalyq būrynǧy ıstelıngen basqa kiımdermen bailanystylyǧy, bızdıŋ tarihymyzda alǧan orny degen mäselelerdıŋ barlyǧy aşylǧan joq. Būl salada jūmys ısteitın mamandardyŋ qolyna ol tigen joq. Qazırgı künı sızderdıŋ körıp otyrǧandaryŋyz tek qana restavratorlardyŋ jerden tauyp alyp, ǧylymi tūrǧydan qalpyna keltırılgen modelı ǧana.
– Al, onyŋ ideologiialyq nasihaty qatar jüruı tiıs emes pe?
– Qatar jüruı mümkın emes. Öitkenı material älı eşkımnıŋ qolyna tigen joq. Ekınşıden, ol material kıtapqa tüskennen keiın taratylǧan joq. Onyŋ tehnologiialyq jaǧy älı aşylyp jazylǧan joq. Oǧan bır jaǧynan memlekettık tūrǧydan sūranys boluy da kerek. Aqşa bölınıp, onyŋ tehnologiiasyn, stilistikalyq bailanystylyǧyn jazyŋdar, onyŋ negızı qaidan şyǧady, qaida aparady, bırımen-bırı qalai bailanysty, bırınşısı qaisysy, ekınşısı qaisysy, qaisysy qai taipaǧa tän degen mäselelerdıŋ älı basy aşylǧan joq. Sondyqtan da eldıŋ arasyna älı taralmai jatyr.
– Būl qanşa jylǧa sozyluy mümkın?
– Būryn keşendı instituttar boldy ǧoi. Qūramynda barlyq mamany bar. Qazır mūnymen ainalysatyn mekemelerdıŋ barlyǧy «uzkii spesialister». Himikterdıŋ janynda bırde-bır tarihşy, restavrator, arheolog joq. Endı būl material ekınşı bır mekemenıŋ qolyna tüsuı kerek. Ol üşın memlekettık sūranys kerek, bolmasa, talap qoiyluy kerek. Aqşasyn bölıp, «mynany büit!» deuı kerek. Būrynǧy keşendı instituttar joǧalyp, jekelegen mekemelerdıŋ paida bolǧanynyŋ kesırı. Būl instituttyŋ qūramynda 170-200 adam bolady. Material barlyq bölımge bırdei tüsedı. Aqparat jatpaityn, bırden tarap otyratyn. Qazır bıreudıŋ düniesın ol bıtırmeiınşe, baryp ala almaisyŋ.
– Osynyŋ saldarynan kenje qalyp jatqan joqpyz ba?
– Ärine, kenje qaldyq. Öitkenı bügıngı taŋda nasihattalatyn närseler köp. Mysaly, bızdı köşpendı-köşpendı dep aita beredı. Qazaqtyŋ 4 myŋ jyl būryn qalalar salǧanyn eşkım bıle bermeidı. 3 myŋ jyl būryn Syr boiynda üş qabatty jüzdegen qalalar bolǧan. Ony da nasihattap jatqan joqpyz. Qazır mälımet almasu qiyndap kettı. Onyŋ üstıne, ǧalymdar men bylai dep edım, sony paidalanypty degen ökpe-renış te bar. Būlai bolmauy kerek. Äŋgıme halyqtıkı. Maman ǧylymi tūrǧydan däleldep aşyp berdı me, solai tarap ketuı kerek. El tezırek özınıŋ ruhani düniesın tanuy kerek. Tezırek taraluyn talap etuı kerek. Onymen ainalysatyn ministrlıkterdıŋ bırden-bır jūmysy.
Marat SEMBI,
tarihşy:
– Būryn da, qazır de eskertkışter jaqsy zerttelgen, köp aşylǧan. Halyqqa keŋ taramaǧany jurnalisterdıŋ kınäsı. Öitkenı, sender sol tarihşylardyŋ, arheologtardyŋ jūmystaryn tüsındırıp, aityp, jariialasaŋdar, onda halyqqa jetedı. Ǧylymi eŋbekter kışkentai tirajben şyǧady. Jäne ony oqityndar ǧalymdar ǧana. Al, qoǧamdyq, tanymdyq gazetter myŋdaǧan tirajben taralady. Ony myŋdaǧan adam oqidy. Sebep sonda.
– Al, sızder jurnalistermen qanşalyqty bailanystasyzdar?
– Özıŋdei jurnalist kelıp, “Marat aǧa, aityp berıŋızşı” demese, jüre beremız.
– Tarihşy, arheolog mamandardyŋ tarapynan osyny bılse eken dep, bırınşı jariialauǧa ūmtylu, talpynu joq pa?
– Onda mynadai problema bolyp tūr. Ǧalym eŋbegın ǧylymi-tanymdyq jurnalǧa berıp qana qoiady da, basqaǧa män de bermeidı. Jurnalisterdıŋ özı belgılı bır salany ǧana jazady. Sol mädeniet, tarih salasyn jazatyndar, köŋıl bölıp jürgender jazady. Qazır tarihşylardyŋ özderı de azaiyp barady. Keŋes ükımetı kezınde sondai materialdar ǧylymi-tanymdyq seriiamen myŋdaǧan tirajben jaryq köretın. Qazaqstanda ondai janr qalyptasqan joq. Qarapaiym halyq ǧalymdardyŋ ne ıstep jatqanynan habarsyz.
Tölen ÄBDIK,
jazuşy:
– Özınıŋ ötkenın, tarihyn zertteu arqyly tarihi sana qalyptasady. Äuelı tarihi sana, sosyn ūlttyq sana qalyptasady. Ūlttyŋ özın-özı tanuy arqyly ūlttyq sana qalyptasady. Jerımızde qūndy tarihi jädıgerler jeterlık: Maŋǧystaudaǧy Beket ata meşıtı, Atyraudaǧy Saraişyq qalasy jäne sol siiaqty batys aimaqtarda jaqsy saqtalǧan köne qypşaq mädenietı. Tarihi zertteu jūmystary, tabylǧan arheologiialyq zattardy dūrystap tübegeilı zertteu arqyly tarihi sanany qalyptastyruǧa bolady dep oilaimyn. Sosyn baryp ūlttyq ideologiiany saralau kerek. Qaraǧandydan jaqynda «Altyn adam» tabyldy. Qostanai men Cheliabinskınıŋ şegarasynda Arqaiym degen köne qala bar, ony reseilık ǧalymdar basqalai zerttep jür. Al, Narymbetova degen tarihşynyŋ sol qalanyŋ ertedegı türkılerdıŋ qalasy ekenın däleldegen monografiiasy jaryq kördı. Mıne, osyndai tūşymdy jäne däleldı zertteumen mädenietımız tanylady, moiyndalady. Al osy sekıldı zertteulerdıŋ bärı şaşyrap jatyr. Osylardy jinaqtap, jüielep konseptualdy dünie jazu, aitu kerek. Bır närsenı tauyp alyp, maqtanşaqtyqqa ūrynyp, ne qūrǧaq jarnamalap, taza ideologiia dep ötırıktı şyndai qylyp, jalaulatyp jazu dūrys emes, būdan el damymaidy.
Tabylǧan tarihi zattardy söilete bılu, onyŋ tarihi tereŋıne üŋılıp, ia bolmasa, älemdık tarihpen salystyryp zertteu degen – ülken närse. Sondyqtan tarihi eskertkışterdı zerttegende şynaiy, asyp ta, tasyp ta, kemşın de tüspei, däleldı zerdeleuge tyrysuymyz kerek. Atoilaudyŋ qajetı joq. Tarazymyz tüzu bolu kerek, är zattyŋ tura dälelı bolmasa, eşqaşan jäne eşkım moiyndamaidy…
Tarihi zertteulerdıŋ halyqqa jetpei jatatyny ras. Bıraq köp jazuşylar tarihi taqyrypty jazyp jür. Jazuşylardyŋ būl jazǧanynan ziian joq. Olar aita bıledı, jetkıze bıledı. Sondyqtan bar tarihty körkemdep jetkızude ädebiettıŋ rölı ülken. Qoişyǧara Salǧaraūly, Äbış Kekılbaev syndy jazuşylar tarihi mäselede qalam tartty, sondai-aq Änes Saraidyŋ «Noǧaily» degen kıtaby öte keremet. Tarihşylardyŋ būlai jazǧanyn kezdestırgen emespın. Jalpy, tarihta fantaziia da boluy kerek.
Ärine, tarihty zerttegende artyq, kem ketetını de bolady, bıraq mädeniet damyp, köterılgende bır arnaǧa tüsedı. Ruhani tarihymyzdy jetkıze almai jatqanymyz da ras. Arǧy tügılı, berıdegı Alaş tarihyn dūrys zerttei almai jatyrmyz. Arǧy tarihty bılmei bügıngı tarihty bılu mümkın emes. Sondyqtan tek däleldı zertteu kerek.
Bekmūhambet NŪRMŪHAMBETOV,
Esık qalasynan tabylǧan eŋ bırınşı «Altyn adamdy» zerttegen tūŋǧyş arheolog:
– Bızdıŋ ata mūramyzdyŋ bügınge deiıngı sabaqtastyǧy kem degende 5 myŋ jyl. Zattai mädeniet körınıp tūrady. Sol 5 myŋ jyldan bügıngı aralyqqa deiın mūralardy jalǧasaŋ, ūrpaq sabaqtastyǧy men tarihymyzdyŋ arqauy üzılmegendıgı körınıp tūrady. Būl – anyq. Al mūny özımızdıŋ ruhani düniemızge paidalana almai jatyrmyz. Sebebı, otarlyq qamyttan qūtylǧanymyzǧa 20 jyl boldy. Mıne, sodan berı ǧana qolǧa alyp jatyrmyz. Bız qoldaǧy bardyŋ mänın aşyp aita almai kelgenbız.
Mysaly, «Altyn adamdy» tanudy aitady. Onyŋ tereŋ, mändı tarihy bar. Osy uaqytqa şeiın keibıreu eskı ädetpen «Esık jauyngerı» dep kele jatyr. Al, täuelsız Qazaqstanda bızdıŋ tanuymyz ol – patşa, patşazada. Saq zamanynda bızde memleket bolǧan. Eltaŋbadaǧy qanatty, müiızdı qos pyraq neden alynǧan? Ol – «Altyn adamnyŋ» täjınen täbärık. Täjdı kım kiedı? – Patşa kiedı. Al patşa nege kiedı? – Memleketı üşın, memleketınıŋ bolǧandyǧy üşın. Bız saq kezınde memlekettık därejede boldyq degen söz. Al ony qazırgı täpsırşıler türlı närsenı tauyp alyp tüsındırgısı keledı. Mektepterde rämızderımızdı är türlı tüsındıredı. Rämızder – ruhani mädenietımızdıŋ körınısı bolǧan zattai derekterdı söiletıp otyryp jasalǧan. Ruhty köterer rämızden bastap qolǧa alu kerek. Būl ülken şarua.
Sondyqtan ata mūrany, köne mūrany qazaqtyŋ iısı şyǧyp tūratyndai dünie etıp, tüsındırudıŋ joly da, jönı de bar. Menıŋ bügıngı doktor, kandidat ǧalymdardan ümıtım joq. Onyŋ qorǧaudaǧy ideologiiasy, ūstaǧan «tuy» bölek. Däl osy künı ruhani qazaqilyq tūrǧyda dissertasiia qorǧalǧan joq. Men naǧyz qazaqtyŋ janyn, tarihyn tüsındırıp bere alatyn dissertasiiany 10 jyldan keiın kütemın.
«Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda Esıkte saq babalarymyz jatqan eskı qorǧan – qoryq-mūrajaida jūmys jasaimyn. Men üşın būl – ülken ǧibadathana. Bügıngı ūrpaq üşın babalaryna taǧzym etetın ǧibadathana bolu kerek. Turister üşın turizm, qazaqtar üşın ǧibadathana. Men osymen ainalysyp jatyrmyn. Ol jerge barǧanda ūrpaqtary babalaryna dūǧasyn oqyp ketuı kerek. Mıne, ūrpaq sabaqtastyǧy degen. Babalarymen maqtanu kerek olar.
Saualnamany daiyndaǧan
Däuren SEIITJANŪLY
«Üş qiian».
