Ata-balalarymyz taǧylymyn, dünietanymyn tasqa qaşap jazyp qaldyrǧan emes pe?! Arǧy atalarymyzdyŋ qolynyŋ taŋbasy qalǧan Almaty oblysyndaǧy Taŋbaly tasqa baryp qaitudy köpten berı oiǧa alyp jürgen edık. Juyrda sonyŋ sätı tüstı. Vitalii jäne İrina Hromes esımdı erlı-zaiypty dıntanuşy (Kiev universitetınıŋ därıskerlerı) ǧalymdardy jeke kölıgımızben Taŋbaly tasqa alyp baryp qaituǧa ūsynys jasalǧanda oilanyp-tolǧanyp jatpastan-aq bırden kelısımımızdı berdık. Al jolbasşylyqqa ūstazymyz, türkıtanuşy ǧalym Amanqos Mekteptegı jüretın boldy. Jeksenbı künı erteŋgılık qonaqtarymyzdy qonaqüiden kölıkke otyrǧyzyp alyp, qūjynaǧan qaraqūrym halqy bar Almatyny artqa tastap jürıp kettık.
JOL MAŞAQATY
Amanqos aǧa būǧan deiın Taŋbaly tasqa bır ret barǧan. Bıraq ol kezde jolǧa jıtı män bermeptı. Sondyqtan, meje tūtqan baǧytymyzdy el-jūrttan jol-jönekei sūrastyryp otyrdyq. Şymkent, Taraz baǧytyndaǧy jol torabymen jürıp otyryp, Samsy, Tarǧap auyldarynan köktei öttık. Qopaǧa jetkende oŋǧa būrylyp, tüzu jolmen yzǧytyp kelemız. Jol boiynda Taŋbaly tasqa jol sılteitın bırde-bır körsetkış belgı kezdesse şe, şırkın… Qopadan būrylǧannan keiın 60 şaqyrymdyq meŋ dala bastalady. Temırjol asuy maŋyndaǧy auyl, ara-tūra jaiylyp jürgen üi januarlary men qūstardan özge közge eşnärse şalynbaidy. Dala taǧylary da közden būlbūl ūşqandai. Amanqos aǧamyz jerımızdıŋ keŋdıgın, dünienı dübırletken türkılerdıŋ keremettıgın aityp, tarihty tamyrymen qoparyp keledı. Qoidan juas qonaqtarymyz basyn izep, bärıne kelısken syŋai tanytady. Taŋbaly tasqa deiıngı 40 şaqyrym jol kürdelı jöndeudı qajet etedı eken. Jyldam jürıp kele jatqan kölıgımızdıŋ döŋgelegı oidym-oidym tesıkterge tasyr-tūsyr etıp ūrylady. Amal joq, jyldamdyqty azaituǧa tura keldı. Al şeteldıkter äldebır saparlas-ärıptesterınıŋ sapaly fotoapparatyn uaqytşa sūrap alǧandyqtaryn, erterek Almatyǧa jetu kerektıgın aityp bızdı asyqtyra tüsude. Bırşama jer tegıs bolyp körınıp, jyldamdyqty endı arttyra bergende, äjeptäuır tolqyn-tolqyn bolǧan jolda şaǧyn kölıktıŋ asty jerge öz ekpınımen tars-tūrs etıp soǧylady. Bır joǧary, bır tömen selkıldegennen arttaǧylardyŋ da berekesı qaşa bastady. Künnıŋ şyjyp tūrǧan aptap ystyǧy taǧy bar. Şıldenıŋ şılıŋgır ystyǧy bar quatyn körsetetın tüs äletınde aşyq aspan astyndaǧy mūrajai-qoryqqa äreŋ jettık.
SAIаHATŞYLARǦA JAǦDAI JASALMAǦAN
«Äzırbaijan elınıŋ astanasy Bakude boldyq. Onda tarihqa degen qūrmet joǧary. Tıptı arnaiy terminal qondyrǧylary ornatylǧan. Terminal tarihi keşen turaly bırneşe tılde tolyq aqparat beredı, keşendı aralau kartasyn jäne fotosuretterın körsetedı», — deidı İrina. Tanymdyq terminal siiaqty jaŋa zaman jetıstıkterın paidalanu tügıl, bar närsenıŋ özın ūqsatyp, aman-esen saqtauǧa zar bolyp otyrǧanymyzdy ol baiqaǧan da şyǧar, bälkım. Mūrajai-qoryqtyŋ kölık qoiatyn beketı atşaptyrym jerdı alyp jatyr. Şaǧyn jertöle men qos aǧaş bastyrmany ainaldyra qorşaumen qorşap qoiypty. Baqyt Äbdıhalyq esımdı gid-tanystyruşy petroglifterdıŋ negızgı 3-4 tobyn aralatty. Jarqabaqtardyŋ qoinaulary syrǧa tūnyp tūr. Jartastaǧy ärbır suret belgılı bır oqiǧa jelısıne qūrylǧan. Qūddy dala galereiasy ıspettı. Aŋşylyq, qūrbandyq şalu, Täŋırge tabynu, adamnyŋ, jan-januardyŋ ömırge keluı siiaqty taqyryptar boiynşa qaşalyp salynǧan suretterdıŋ körkemdıgı taŋdai qaqtyrady. Bastaryn kiım-keşekterımen säldege ūqsatyp orap alǧan Vasilii men İrina bır saǧatqa jeter-jetpes uaqytta boldyra bastady. 3800 gektar qūraityn mūrajai-qoryqtyŋ bergı jaǧynda jürıp-aq dıŋkelep qaldyq. Öitkenı, töbemızden şaqyraiǧan kün ötıp barady. Eskertkışterdıŋ alǧaşqy tobynda ǧana saialaityn jerdı aŋǧarǧan edık. Özge köleŋkelep, tynystaityn oryndy baiqamadyq. İä, mūnda sudyŋ özı qat siiaqty. Şöl qysqan jūrt susyn satyp alatyn dükendı de ızdep tabuy ekıtalai. Sol sebeptı, özımızdıŋ sudan qatalap qalǧanymyzǧa qaramai, qoryq qyzmetkerlerıne susyndarymyzdy qaldyrdyq. Şeteldık serıkterımızden yŋǧaisyz boldy-au. Bızden qalyspai olar da jarym-jartylai ışılgen susyndaryn qatalaǧan qandastarymyzǧa berıp jatyr. «Būryn andai bolǧan edık, myqtymyz» dep maqtanyp kör endeşe. Şeteldık qonaqtar men zertteruşılerge qonaq üi, ūlttyq muzykamyz oinalyp tūratyn qūrylǧylar, taŋbaly tastaǧy suretter negızınde jasalǧan zergerlık häm äşekei būiymdar satylatyn dükender turaly äŋgıme aitpai-aq qoialyq.
TASTAǦY TAŊBALARDY JELDEN, JAUYNNAN, KÜNNEN QORǦAU KEREK
Baqyt Äbdıhalyqtyŋ aituynşa, taŋbaly tastar endı 20 jyldan keiın mülde joiylyp bıtuı yqtimal. Öitkenı, bügınge jetkenınıŋ özı suretterdıŋ äjeptäuır tereŋ qaşalyp salynǧandyǧynda eken. Al bügınde petroglifter künnen-künge kömeskılenude. Jalpaq tastardy jauyn bır mūjysa, ysqyryp aibat şekken jel taǧy kelıp «tömpeşteidı». Al qūramynda temırı köp tas künnen tot basyp, taŋbalary joiylyp jatyr. Oǧan qosa, Keŋes ükımetı kezındegı äskeri synaq tep-tegıs tastardy bölşek-bölşek etıp bytyratyp jıbergen. Mūndai äskeri synaqty Ūlytaudaǧy Taŋbaly tas ta bastan ötkergenın atap ötkeni jön. Olardy qalypqa keltıruşı mamandar bırıktırıp qatyryp qoiǧanymen de jyraq arasyna su ötıp, artynşa bölıkter qaita ajyrap ketetın körınedı. Ūqqanymyz, qoryq-mūrajaidy künnen, jauynnan qorǧaityndai etıp şūǧyl türde bastyrma salu qajet. Aspanmen boi talastyratyn zäulım-zäulım ǧimarattar salyp jatqan memleketımızdıŋ būǧan şamasy jetpeidı degenge senu de qiyn. Qaita qalpyna keltıru jūmystaryna biyldyqqa «Qazmuzeirestavrasiia» mekemesıne 3-4 million teŋge bölıngendıgı jaiynda «Taŋbaly tas» mūrajai-qoryǧynyŋ direktory Erlık Älımqūlov jetkızdı. Şyndyǧynda, 900 gektar jerdı alyp jatqan taŋbaly tastar üşın būl tükke tatymaityn qarajat emes pe?
«SEN SALAR DA, MEN SALAR,
ATQA JEMDI KIM SALAR?»
«Taŋbaly tas» aspan astyndaǧy mūrajai qoryǧy respublikalyq biudjetten Mädeniet ministrlıgı tarapynan qarjylandyrylady eken. Sol sebeptı, Almaty oblysyndaǧy turizm basqarmasyndaǧy mamandar «Taŋbaly tastyŋ» mäselelerın Mädeniet ministrlıgı şeşuı qajettıgın aitty. Olar joldyŋ jaiyn Kölık jäne kommunikasiia ministrlıgıne qarai sılteptı. Al Mädeniet ministrlıgındegıler qoryq Almaty oblysynda jatqandyqtan, turisterdı tartu şaruasyna oblys basşylyǧy kırısu kerek dep esepteidı. «Sen salar da, men salar, atqa jemdı kım salar?» degennıŋ kerı kelıp tūr. «Taŋbaly tas» qoryq-mūrajaiynyŋ direktory Erlık Älımqūlov Almaty oblysy äkımınıŋ atyna hat joldapty. Hattan jauap ta kelgen. Onda da Kölık jäne kommunikasiia ministrlıgıne joldy jöndeu turaly ūsynys jıberılgenı jazylǧan. Odan bölek, bügınde Taŋbaly tastan 20 şaqyrym jerde Qopa kenınde jer asty jarylystary jürgızılıp keledı eken. Mūnyŋ jarqabaqtardyŋ jaryluyna äserı boluy mümkın ekendıgın jasyrmaidy mūrajai direktory. Ken ornynan qazır äk şyǧarylady. Būl mäsele boiynşa äkımdıktıŋ hattaǧy jauabynda kenıştı paidalanyp otyrǧan kompaniianyŋ TJD-ynan arnaiy rūqsaty bar ekendıgı aitylǧan.
«Bızdıŋ ǧimaratymyz joq. Osy mäsele boiynşa älgı äkımdık hatynda Ūzynaǧaştaǧy tarihi-ölketanu mūrajaiynyŋ ǧimaratyn beremız deptı. Äiteuır, audan ışınen bır ǧimarat tauyp bermekşı-au bızge. Turisterge servistık qyzmet pen infroqūrylymdy damytu maqsatynda Qarabastau auylynda auyzsu mäselesı şeşu jönınde Jambyl audanynyŋ basşylyǧyna jüktelgendıgın, tamaqtanu men sauda nüktelerın aşu mındetı jergılıktı audandyq käsıpkerlık bölımge tapsyrylǧandyǧy turaly hat ta jazylypty. Taŋbaly tasta medisinalyq punkt joq. «Därıgerlık mekeme aşu üşın zaŋ boiynşa auyldaǧy adam sany 50-den kem bolmau kerek» deptı būl mäsele boiynşa qoiylǧan bızdıŋ saualymyzǧa. Taŋbaly tas tübındegı Qarabastau auylynda 18 üi bar. Är üide üş baladan bolǧanda, halyq sany 50-den asuy tiıs qoi. «Eger auyldaǧy adam sany 50-ge jetse, medisinalyq punkt salu mäselesı 2016 jylǧy investisiialyq jobaǧa engızıledı» delıngen», — dep Erlık Ysqaqūly köterılgen mäselelerge jauap retınde kelgen hattyŋ mazmūnymen tanystyrdy.
Qaitar jolda qonaqtarymyz tıptı söileuge şamasy jetpei qaljyrap qaldy. Tünde ūşaqpen şekara asatyn jandarǧa sapar auyrǧa soqty-au şamasy. Qabaqtary qatu erlı-zaiyptyǧa jaǧdaiy jasalmaǧan tarihi keşenımız üşın ūialyp kelemız. Taŋbaly tastan alǧan äserımen de dūrystap bölıse almady. «Būl jerdı endı jelkemnıŋ şūqyry körsın…» dep barady-au ıştei…
ERLIK ÄLIMQŪLOV,«TAŊBALY» TARİHİ-MÄDENİ JÄNE TABİǦİ MEMLEKETTIK QORYQ-MŪRAJAIYNYŊ DİREKTORY:
– Men basşylyqqa kelgenge deiın de būl mäseleler köterılgen. Keiın ūmyt qalǧan. Jaqynda IýNESKO-nyŋ komissiiasy kelıp, talapqa sai emes dep syn aityp kettı. Sodan keiın qaita qozǧalys paida boldy. Küzde Fransiiada IýNESKO-nyŋ ülken jiyny bolady. Taŋbaly tasty jauyn-şaşynnan, künnen qorǧau mäselesın sonda kötemekşımız.
AMANQOS MEKTEPTEGI, TÖRÜKTANUŞY ǦALYM:
– Taŋbaly tas – ata-babamyzdyŋ qolynyŋ taby qalǧan eskertkışter. Ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan qūndy mädeni jädıger. Ony qamqorlyqqa alu -memlekettıŋ mındetı. Būǧan qazırgı zamanǧa sai tehnologiialyq mümkındıkterdı paidalana bılu qajet. Şetelde mūndai eskertkışterdıŋ tübınde arnaiy terminaldar qoiylady. Onda öz tuǧan tılınde, aǧylşynşa jäne taǧy basqa tılderde eskertkıştı aralau kartasy men erejesı, petroglifterdıŋ suretterı men ǧylymi tüsınıkterı, tiıstı maǧlūmattar engızıledı. Taŋbaly tas qoryǧynda ondaidyŋ bırı de joq. Almaty oblysyndaǧy Taŋbaly tas qoryǧy 2004 jyly IýNESKO qorǧauyna alynǧan-tūǧyn. Sodan berı qanşama jūmys jasauǧa bolatyn edı ǧoi. Almaty siiaqty alyp şahardyŋ maŋynda ornalasqandyqtan, Taŋbaly tasqa şeteldık saiahatşylar da jiı at basyn būrady. Eger qoryqta jaǧdai jasalsa, turisterdıŋ de sany arta tüserı anyq. Jergılıktı tūrǧyndar qosymşa jūmys ornymen qamtylar edı. Memlekettıŋ qazynasyna da qomaqty qarjy tüser edı. Eŋ bastysy, mūnyŋ ūlttyq patriottyq sezımdı oiatuǧa, tarihi tanym kökjiegın arttyruǧa tigızer ruhani-estetikalyq tärbiesı öte zor ekenı şübäsız. Börkımız qazandai bolyp maqtanuǧa şebermız, al naqty ıske kelgende jaǧdai müldem syn kötermeidı. Aşyq aspan astynda tūrǧan baǧa jetpes eskertkışterımız künnen-künge azyp-tozyp barady. Myŋdaǧan jyl būrynǧy köşpelı ata-babamyz qaldyrǧan mūra – tasqa şekılgen «Dala galareiasynyŋ» eksponattary qysy-jazy künge totyǧyp, jaŋbyr men jeldıŋ ötınde jaryqşaqtanyp, kömeskı tartyp, köz aldymyzda joiylyp barady. Keŋestık bilık tūsynda qazaqtyŋ keŋ dalasy jetpegendei tura däl osy arada äskeri synaq ūiymdastyrylǧan. Demek, sanaly türde adamzatqa ortaq bıregei eskertkışterdı jermen jeksen etpek bolǧan. Söitıp, bırsypyra älemdık öner tuyndysy petroglifter men rulyq taŋbalar, runikalyq jazba ülgılerı tankınıŋ şynjyr tabany astynda taptylyp ketken. Sol arqyly qazaqtyŋ tarihyn, mädeni-ruhani tamyryn joiudy maqsat tūtqan. Halyqtyŋ ruhyn oiatudyŋ, ǧylymi aǧartudyŋ bır joly – közben körıp, qolmen ūstaityn ejelgı eskertkışterdı nasihattau. Bızde mūny öz ata-babasynyŋ mūrasy ekendıgıne kümänmen qaraityn jūmyr basty pendeler az emes. Öitkenı, ötkenınen habary joq nemese töl tarihynan terıs aqparat alyp kelgen. Būl – qoǧamdyq ǧalymdardyŋ öz jerındegı mūralardy dūrys zerttemegendıgınıŋ nätijesı. Zerttelgennıŋ özınde nasihat joq. Būl taŋbaly tastardyŋ tarihy berısı – 4 myŋ jyl, arysy – 6 myŋ jylǧa sozylady. Tıptı 6 myŋ jyldan da aryǧa tamyr tartuy äbden yqtimal. Tastaǧy müiızdı at beinesınıŋ özı nege tūrady? Ol zamanda müiızdı attar bolǧanǧa ūqsaidy. Bırneşe jerde müiızdı at suretın baiqadyq. Būl – biologtardyŋ, genetikterdıŋ zertteu nysany. Tastaǧy bilep jürgen bır top adam beinesı – qazaq biınıŋ paida bolu tarihi merzımın myŋdaǧan jylǧa ılgerı jyljytatyn artefakty. «Qazaq ömırı bi bilemegen» halyq deitın keibır «dualy auyz bılgışsymaqtardyŋ» auzyna qūm qūiatyn naqty derek. Ūltymyz – tabiǧatynda bişı halyq. Attyŋ jaly, tüienıŋ qomynda ösken jan qalasa da, qalamasa da meilı, erıksızden muzykalyq yrǧaqqa qosylady. Demek, köşpelılerdıŋ jürıs-tūrysynyŋ özı belgılı bır muzykalyq yrǧaqqa baǧynǧan. Oǧan jeldıŋ yzyŋy, sudyŋ syldyry, qūstardyŋ şyryly siiaqty ainaladaǧy tabiǧat qūbylystary köşpelı qazaqqa äser etpeuı mümkın emes. Tasqa ai, kres, künbasty adam beinelerı taŋbalanǧanyn kördık. Künbasty adam – Täŋırdıŋ beinesı. Kün – Täŋırdıŋ közı. Ai qūbylysty aitu, jariialau degendı bıldıredı. Bügınde teatrǧa, än-küi keşıne barǧan adam ruhani när alady emes pe? Tura sol siiaqty būl Taŋbaly tastar da sondai ruhani serpıletın qasiettı jer bolǧan. Jaŋa tehnologiialardyŋ kömegımen mūramyzdy saqtap qalu kezek küttırmeitın maŋyzdy mäsele.
Arman ÄUBÄKIR
