Ūlttyq psihologiiasyz ūlt bolmaidy

Qūbyǧūl JARYQBAEV, pedagogika jäne psihologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor: - Elımızdıŋ täuelsızdıgın ary qarai da nyq saqtap qaludyŋ alǧyşart­ta­rynyŋ bırı — halqymyzdyŋ ūlttyq sipa­tyn saqtau, ary qarai damytu ekenı anyq. Onyŋ bır qūraly ūlttyq pedagogika men psihologiiaǧa kelıp tıreletının jaqsy bılemız. Olai eken, bızdıŋ qoǧam «ūlttyq psihologiia» degen ūǧymdy qan­şalyqty tüsınıp, köŋıl bölıp, zerttep otyr? - Ūlttyq psihologiia — är ūlttyŋ töl­qūjaty, mäselen, «ūlttyq mınez», «ūlttyq maqtanyş», «ūlttyq namys», «ūlttyq dästür», «ūlttyq sana», t.b. ūǧymdar ūlttyŋ bükıl düniejüzılık mädenietke üles qosuynda belsene qyzmet ısteitının, ūlttyq talanttyŋ közın aşatyn aqyl-oiyn jinaqtap, olardy bır arnaǧa baǧyttaityn katalizator. «Qazır qazaq ǧylymyn ha­lyqaralyq därejege jetkızu kerek» degen syndarly pıkır bar. Osy igılıktı ıstıŋ şapaǧaty, ökınışke qarai, ūlttyq pedagogika men psihologiiaǧa tier degen ümıtımızdıŋ äzırge aqtalatyn syŋaiy joq. Ǧylymnyŋ osy salasyna joǧarydaǧylardyŋ nazary jöndı tüspei keledı. - Bälkım, būl salada älı de mamandarymyz tapşy bolar? - Elımızde qazır tälım-tärbie sa­la­syndaǧy san aluan problemalardy zert­tep jürgen 350-den astam doktor, bırneşe myŋnan astam ǧylym kandidaty bar. Al Qazaqstanda tek psihologiia ǧylymy doktorlarynyŋ sany otyz­dyŋ üstınde. Ondaǧan ǧylym kandidaty bar. Kezınde «Täuelsızdık tūsynda qorǧalǧan dissertasiialardyŋ bärı jalǧan ǧylym» degen yŋǧaisyzdau maqala jazyldy. Būl — artyq aitylǧan söz. Jüz dissertasiia qorǧalsyn, so­nyŋ ekı-üşeuı ǧana jalǧan boluy müm­kın. Bärın bırdei joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. 1989 jyly KSRO psihologtar qoǧamynyŋ soŋǧy sezı öttı. Oǧan Bal­tyq jaǧalauyndaǧy üş respublika ökılderı qatysqan joq. Qalǧan odaqtas elderden tügel ökılder qatysty. Sol sezde jalpaq KSRO-da bar bolǧany 5 myŋ ǧana psiholog bar ekenı aityldy. Al AQŞ-ta sol kezde 250 myŋ psiholog bar eken, psihologiiaǧa arnalǧan 70 jurnal şyǧady eken. Ekı jyldan soŋ KSRO tarady da, osydan keiın orystar ǧylymnyŋ osy salasyna qam­şyny basty. Qazır Reseidıŋ 56 qala­synda psihologiia fakultetterı bar, 67 myŋ psiholog mamany bar. Al Amerikada ülken bolsyn, şaǧyn bolsyn, psihology joq bırde-bır mekeme tappaidy ekensız. Al endı elımızdegı joǧary oqu oryn­darynyŋ köşbasşysy bolyp esep­teletın Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ psihologiia bölımınde qazır toǧyz bırdei psihologiia ǧylymdarynyŋ doktory bar. Jalǧyz kafedrada bärı bırdei ūilyǧyp-şūilyǧyp otyr. Psihologiia fakultetı älı künge deiın qūrylmai keledı. Qazır filosofiia jäne saiasattanu fakultetınıŋ qūramyndamyz. - Ūlttyq psihologiia orta mektepterde nege oqytylmaidy? - Kezınde marqūm Şaisūltan Şaiahmetov tapsyrma bergen soŋ Ädı­bai Tabyldievpen bırıgıp, men psihologiia jaiyn, ol kısı etika jaǧyn qozǧap, mek­tepke joǧary synyptarǧa arnap oqulyq jazdyq. Sony ol kezde «Atamūra» baspasynyŋ direktory Mūhtar Qūl-Mūhammed 100 myŋ danamen basyp şyǧardy. Sol da oqytylmai, qoimalarda şırıp jatty. Hrestomatiiany qosa eseptegende 200 myŋ taralymmen şyqqan oqu qūraly maku­laturaǧa ainaldy. Professor Ömırzaq Ozǧanbaevpen bırge orta mektepke arnalǧan taǧy bır töltuma oqulyqty bes myŋ danamen şyǧaryp edık, ol da mektepten oryn tappady. Mektep basşylaryna baryp jaǧdaidy aitqa­nymyzda, olar: «Bılım ministrlıgınıŋ būiryǧynsyz oqyta almaimyz» dep jauapty qysqa qaiyrdy. Būdan 10 jyl būryn «Jantanuǧa kırıspe» degen atpen oqu qūralyn mümkındıgınşe qaza­qylandyryp edık. Bır ökınerlıgı, ol da mektepten qoldau tappady. «Bız ädep pen psihologiiany oqytyp jatyrmyz, senderdıkı ne?» dep hat jazady mi­nistrlıktegıler, bılım departa­men­tındegı şeneunıkter. Būrynǧy keŋestık respublikalar täuelsızdık alǧan soŋ baiaǧy ortalyqtan keletın resmi baǧ­darlamadan äldeqaşan bas tartqan. Al bızdegı ideologiia ǧylymynda Mäs­keudıŋ äserı älı künge küştı. Resei bolsa 3-synyptan bastap psihologiia pänın oqytuda. Qasymyzdaǧy qyr­ǧyzdar 1-synyptan 11-synypqa deiın psihologiia men etikany qosyp oqytyp jatyr. Al bızdegı jaǧdai jo­ǧaryda aitqandai. - Ūlttyq psihologiia ǧylymi-zert­teu institutyn aşu mäselesın bırazdan berı köterıp kelesız… - Qajettıgın däleldeudıŋ retı joq şyǧar, mūndai institut respub­likamyzdaǧy bükıl ūlttyq pedagogika, psihologiia problemalaryn bır jerge şoǧyrlandyra alar edı. Eldegı psi­hologiialyq mäselelerdı üilestırıp, oǧan belgılı baǧyt-baǧdar berer edı. Onyŋ üstıne öz ǧylymi ortalyǧy ar­qyly bolaşaq pedagogtar men jas ǧalymdar ūşyp şyǧatyn ūia bolar edı. Būl mekemenıŋ qyzmetkerlerı qoǧam­daǧy kürdelı äleumettık mäselelerdı tiımdı türde şeşuge de atsalysar edı. Qazır ūlttyq psihologiialyq ǧylymi mekemenıŋ joq bolǧandyǧynan bız öz erekşelıkterımızdı eskermei, tek Mäskeuden, Reseiden kelgen daiyn materialdarmen ǧana jūmys ısteuge mäjbürmız. Myŋdaǧan jyl tarihy bar bügıngı täuelsız elge būl jaraspaityn jaǧdai. Ūlttyq erekşelık keude soǧu üşın emes, bızdıŋ būdan ärı damu prosesımızde qanymyzǧa sıŋgen ädet-ǧūryp pen salt-dästürımızdıŋ jaqsysyn odan ärı damytuǧa, ūlttyq erekşe­lık­terımızdı örkenietke, ǧylymi-teh­nikalyq progreske neǧūrlym tiımdı ikemdenu üşın qajet. Ūlttyq psihologiiasyz ūlt bolmaidy. Ol otbasy men şaŋyraqtan bastalatyn asa kürdelı äleumettık ǧylymi qūbylys. Tıptı ba­tystyŋ dästürın «közdı jūmyp» soqyr tauyqşa qylǧyta bermeu üşın de ūlttyq ǦZİ aşu auadai qajet. «Aita-aita Altaidy, Jamal apai qartaidy» degendei menıŋ aitudai aityp kele jatqan tört armanym bar. 1. Qazaqstanda psihologiia fakultetın aşu. 2. Etnopsihologiialyq ǧylymi-zertteu institutyn aşu. 3. Psihologtar qoǧamyn qūru (1958 jyldan 1991 jylǧa deiın KSRO psihologtar qoǧa­mynyŋ bölımşesı retınde Qazaqstan psihologtar qoǧamy boldy). 4. Töl tılımızde oqulyqtar men ǧylymi monografiialar jazyp şyǧaru. - Jalpy, elımızde psihologiia ma­mandyǧyna mamandar daiarlau mäselesı qai uaqyttan berı qolǧa alynǧan? - QazŪU-de 1988 jyldan bastap psiholog mamandar daiarlana bastady. Alǧaşqy tört jylda orysşa oqy­tyldy. Universitette odan būryn da 1947-1953 jyldary logika jäne psihologiia bölımı bolǧan. Arada 35 jyldyq üzılıs bar. Al qazaq tılınde psihologtar daiyndau 1991 jyly, iaǧni täuelsızdıkke ie bolumen tūspa-tūs keldı. Mäskeudıŋ Lomonosov atyndaǧy universitetınıŋ psihologiia fakultetınde on ekı kafedra bar. Al bızde fakultet atymen joq, bır ǧana kafedra bar, alǧaşqyda ekeu edı, keiın bıreuın qysqartyp tastady. Būryndary psihologtar orysşa oqyp kelgendıkten, mamandardyŋ köbısı qa­zaqşaǧa şorqaq, öz eŋbekterın orysşa jazyp, basqaǧa audartady. Ony ana tılımızge audarǧandardyŋ keibırı tuǧan tılge şalaǧai bolǧandyqtan, ony studentter ūǧyna almai qinalyp jatqan jaǧdailar da joq emes. Onyŋ üstıne ame­rikalyq, batystyq model basym­dyq alǧan soŋ, psihologiiadaǧy ūlttyq mäseleler şetke şyǧyp qaldy. Amerikadan keiın «Oŋtüstık Koreianyŋ oqu ülgısı» degen şyqty. Sol jaqqa ne aǧyl­şyn tılın, ne korei tılın bılmeitın magistrlerdı üş aiǧa jıberu köŋılge ūialamaidy. Äiteuır «şetelde bolyp qaitypty» degen aty bar da zaty joq dep oilaimyn. Būl jerde bır jaǧynan Ükımettıŋ soǧan ketıp jatqan qaraja­tyn aiaisyz. Taqyrypty künı būryn AQŞ-qa bailap-matap beredı. Ūlttyq psihologiia jaiyna qalyp, älemdık psihologiia degen beleŋ alyp tūr. - Qazaqta psihologiia, pedagogika, etika, estetika salasyndaǧy ırgelı mä­selelerdı köterıp, qūndy oqulyq jazǧan Alaş qairatkerlerınıŋ eŋbekterın el igılıgıne jaratu ısı qalai jürude? - Tolstoi özınıŋ «Soǧys jäne bei­bıtşılık» atty epopeiasynda adamnyŋ bet-kelbetınıŋ 98 türlı erekşelıgın körsetıp, Volkonskii, Rostova sekıldı keiıpkerlerın surettegen. Lenin Tolstoidy «Orys janynyŋ ainasy» deuı de sodan bolar. Būl salada qazaq to­pyraǧynda asa qūndy pıkır aitqan adamnyŋ bırı — Jüsıpbek Aimauytov. Jüsıpbektıŋ tälım-tärbie taqyry­bynda jazǧan eŋbekterınıŋ ışınde «Psihologiia» dep atalatyn kölemdı oqu qūralynyŋ orny aiyryqşa. «Psihologiia nenı söileidı?» deitın bırınşı tarauynda osy ǧylymnyŋ ekı jarym myŋ jyldyq tarihynan bıraz maǧlū­mat beredı. Adamnyŋ jan düniesın, mınez-qūlqyn zertteudı qalaişa ūiymdas­tyruǧa bolatynyn täptıştep tüsın­dıredı. Bızdı erekşe taŋǧal­dyra­tyny — adam psihologiiasyn zertteude matematikany, onyŋ variiasiialyq statistika deitın salasyn qalaişa pai­dalanuǧa bolatyndyǧy jaily mäsele. Qazaq topyraǧynda mūny Aimauytovtan basqa eşkım künı bügınge deiın kötermegen. Bızdegı ǧylymi psiholo­giialyq terminderdıŋ alǧaş jüiege tüsuı de Aimauytov esımımen bailanysty. Qyrqynşy jyldarǧa deiın äzırbaijan, özbek, türıkmen, qyrǧyz, başqūrt tılderınde ūlttyq psiho­lo­giia­lyq eŋbekter jaryq körmegen. Jüsıpbektıŋ eŋbegı bükıl keŋestık türkı tektes halyqtar tılınde alǧaş jaryq körgen bırden-bır tuyndy. Jüsıpbektıŋ psihologiialyq eŋbekterı oqyrmanǧa älı tolyq jetpei jatyr. Qalyŋ jūrt­şylyqtyŋ igı­lıgıne tezırek ainaldyru jolyn baspa­lar tezırek qolǧa alsa nūr üstıne nūr bolar edı. - Şyǧystyq psihologiia degen bar emes pe? Qazaqty jeke-dara bölıp almai, şyǧyspen bırıktırıp qarauǧa bolmai ma? Eurosentrizmnen qūtyludyŋ da bırden-bır joly osy emes pe?  - Öte dūrys sūraq qoiyp otyrsyz. Bızde būl mäsele de köterılgen. Avtory — Sovethan Ǧabbasov. Äl-Farabi eŋ­bekterın oqytuǧa engızbeidı. Negızı, bız şyǧystyŋ bır bölıgımız ǧoi. Ökınışke qarai, osy kezge deiın özbek, qyrǧyz, türkımen sekıldı halyqtardyŋ bır-bırıne etene jaqyn etnopsihologiialyq mäselelerı zertteulerden tys qaluda. Ony aitasyz, ūlttyq aqyl-oi alyptary, ūly bilerımız — Töle, Qazybek, Äiteke bilerdıŋ ruhani mūralaryn zertteu ısı qolǧa alynbai keledı. - Degenmen qūrqol qarap otyrmaǧan bolarsyzdar? - Akademik Täjıbaev atyndaǧy et­nopsihologiia, etnopedagogika or­talyǧy degen bar. Ol būrynyraq, iaǧni 1991 jyly Almaty oblystyq ūlttyq tälım-tärbie qauymdastyǧy bolyp resmi tırkelgen edı. Bıraz jyl baspanamyz bolmady. Söitıp jürıp te 14 konferensiia ötkızdık. Onyŋ beseuı halyqaralyq, toǧyzy respublikalyq, aimaqtyq degendei. TMD elderınen ǧalymdar şaqyrdyq. 18 tom «Etnopsihologiia jäne etnopedagogika» atty se­riialyq ǧylymi jinaqtar jaryq kördı. - Ūlttyq psihologiia mäselelerın söz etkende, ǧylymi tūrǧydan auyzǧa alynbai jürgen mäselenıŋ bırı — qazaqtyŋ halyq änderı sekıldı… - Halqymyz «Qazaqtyŋ änı ketse, sänı ketedı» deidı. Qazırgı keleŋsız bır jaǧdai — jastar küi men halyq änderın jöndı tyŋdamaidy. Daŋǧyraǧan, sekeŋdegen, jönı tüzu sözı joq, ne yrǧa­ǧy joq keibır estradalyq änder qū­laqty tesetın boldy. Ülkenımız de, kı­şımız de sahnaǧa şyǧyp än aitqyş bolyp kettık. Negızı, ūlttyq psiho­logiianyŋ mäiegı halyq änderınde jatyr. Halyq änderı ūlttyq psihologiiaǧa tynys beretın därumen dep aituǧa bolady. Ataqty aqyn Sūltanmahmūt Toraiǧyrov bylai deidı: «Halyqtyŋ änı ketse, ädebiet jesır qalady, sänı ketedı. Sänı ketse, jany ketedı… Ha­lyqtyŋ arǧy-bergısın qozǧap, esterıne tüsırıp, mūŋ-mūqtajdaryn zarlap, kem-ketıgın körsetıp, ädemı dausymen qūi­qyljytyp tūrǧanda qandai tas köŋıl bolsa da, jıbımeske erkıne qoimaidy. Halyqtyŋ qaidaǧy-jaidaǧysy oiyna tüsıp, qandary qainap, arqalary qozyp ketedı. Ärkımnıŋ köŋıl-közderınen jas monşaqtap, boilary balqyǧandai, şartta-şūrt qol şapalaqtasyp tar­qaidy… Bızdıŋ halyq änqūmar halyq. Bıreu qolyna dombyra alyp än sala bastasa, oidaǧysy-qyrdaǧysy jinalyp, segızdegı bala, seksendegı şalyna deiın qalmai qaumalap, aitşy-ait­şylap, janyn jaǧasyna keltıredı. Bara-bara ne bolsa da sol ändegı ruh süie­gıne sıŋedı, qūlaǧynda qalady». Qazırgı tyŋdarman qazaqtyŋ közınen jas şyǧaratyn ataly sözder. Osy mäselenı psihologiialyq tūrǧydan zertteudı qolǧa alǧanymyz abzal. - Älı künge deiın qazaq arasynda ru men jüzge bölınuşılık keŋ tarap otyr. Būl jönınde psiholog aǧamyzdyŋ pıkırı qandai? - Osy mäselenıŋ köleŋkelı jaqtary da bar, sony zertteu kerek. Osy fenomender de «jan syry», «jan jüie», «jan­tanu» dep atalatyn ǧylym tūr­ǧysynan zerttelse, qūba-qūp. «Altau ala bolsa, auyzdaǧy ketedı. törteu tügel bolsa, töbedegı keledı» deitın ataly söz bar. Osy sözdıŋ tüp-törkını, ılkı bas­tauy­nyŋ astarlary zerttelgen jaǧ­daida osy mäselenıŋ mänı aşyla tüser edı. - Qazırgı qazaqtyŋ ūlttyq mınezı turaly ne deisız? - Qazırgı qazaq janyn defor­masiialanǧan, bülıngen der edık. Öit­kenı qazaqtyŋ psihologiiasynda osy etnosqa ǧana tän bırtūtas ūlttyq erek­şelık bar dep aitu qiyn. Qazaqtyŋ bükıl tynys-tırşılıgınde, otbasyn­daǧy ädet-ǧūrpy men salt-dästür, jön-josyq, jol-joralǧysynda elımızdı bı­razdan berı meken etıp kele jatqan basqa etnostar mınezderınıŋ element­terı ūşyrasady. Keşegı patşalyq otarlau men keŋestık solaqai saiasat tudyrǧan ūnamsyz qasietter bızde qazır de bar­şylyq. Olar — jaǧympazdyq pen jal­taqtyq, daŋǧazalyq pen ūran­şyl­dyq, künşıldık pen şalaǧailyq, t.b. Būǧan naryqpen bırge būryn qa­zaqtyŋ tüsıne de kırmegen jezökşelık, batysşyldyq, ermelık degen päleler kelıp qosyldy. Tılımız şūbar, mınezı­mızde elımızdegı basqa etnostardyŋ mı­nezı bar. Öitkenı, köpetnostyq qo­ǧamda belgılı bır ūltqa tän kesek, to­lyq, tūtas mınezdıŋ boluy mümkın emes. Mūndai mınez bıtısterı bır tektı etnosqa, iaǧni monoetnostarda ǧana kezdesedı. Būl problemanyŋ da tüpqazyǧy ūlt­tyq psihologiiaǧa baryp tıreledı. Bızde «qazaq», «ūlt» degen ekı sözden qaş­qaqtau bar. Qazaqtyŋ tek mal atauyna bailanysty üş myŋ sözı bar emes pe? Bız mal janyna da bılgır halyqpyz. Sondyqtan zoopsihologiia därısınde qazaq balasyna şybyn-şırkei, baqa-şaiannyŋ psihologiiasyn oqytqanşa, onyŋ ornyna jylqynyŋ psihologiiasyn oqytu kerek. Adam men jylqynyŋ psihologiialyq bailanysynyŋ özı tūtas bır ǧylym. Qoryta kele aitarym, bızdegı psihologiia pänı Mäskeudıŋ bodandyǧynan aryluy qajet. - Ūstazdar üşın teoriialyq psihologiia auadai qajet deisız ǧoi? - Qazırgı qazaqtardy psihologiialyq tūrǧydan sauatsyz der edım. Öitkenı, joǧaryda aitqandai, psihologiia mektepte oqytylmaidy, universitette şala-şarpy oqytylady. Mınezdı, erık-jıgerdı tärbieleuge bailanysty ūlttyq psihologiianyŋ nebır taqy­ryptary zerttelmei tūr. Öteiboidaq Tıleuqabyl qazaqtyŋ psihologiialyq ūǧymdaryn HV ǧasyrdyŋ özınde «Şipagerlık baianda» jan-jaqty aşyp körsetken. Ol da tereŋ zertteudı qajet etedı. Dükenderde orys tılındegı psi­hologiialyq kıtaptardan aiaq alyp jüre almaisyz. Qazaqşa joq, bar bolsa da audarmalar. Bız älı de bolsa qazaq janyn zertteuden görı orystyŋ janyn köbırek zerttep jürmız. Mūny qazaq psihologtarynyŋ eŋbekterınen baiqau qiyn emes. Jastarǧa kerısınşe ata-babamyzdyŋ psihologiialyq mūrasyn oqytuymyz kerek. Mūǧalımder ūlttyq ǧylymi psihologiiamen qarulanbai, mektepte oqu-tärbie prosesın tolyq jüzege asyru mümkın emes. Keŋ-baitaq qazaq jerınde psihologiialyq ılım-bılımderdıŋ qanat jaiar künı älı alda.

---

Sūhbattasqan

Töreǧali TÄŞENOV, "Aiqyn".