Meni tastandy balalar taǧdyry köp tolǧandyryp jür.Boijetkenderdiŋ öz bolaşaǧyna nemqūraidylyǧynan osyndai özekti mäsele tuyndap otyr dep oilaimyn. Aŋsary auǧan adamymen aradaǧy sezimine toqtau sala almai köŋil qosyp qoiyp, artynan ekiqabat bolyp qalǧanda aǧaiyn-tuystyŋ, eldiŋ betine qarauǧa ūialǧandyqtan jaryq dünie esigin jaŋadan aşqan beikünä näresteni balalar üiine aparyp ötkizetinderi ökinişti-aq. Ony aitasyz, eş jazyǧy joq şaranany şyryldatyp, kül-qoqysqa laqtyryp ketetin ar-ūiattan bezgender de bar. Tūla boiyŋdy türşiktiretin mūndai keleŋsizdiktiŋ jolyn kesu üşin qazaq halqynda ejelden beri qalyptasqan, biraq büginde damymai kenjelep qalǧan ämeŋgerlik pen köp äiel aluǧa rūqsat etetin dästürdi qaita jaŋǧyrtqan jön dep esepteitindikten eldi pikirtalasqa şaqyru maqsatynda oi bölisudi ūiǧardym.
Statistikaǧa jüginsek, elimizde är erkekke birneşe äielden keledi eken. Mūny belgili ǧalym-demograf Maqaş Tätimov jii aityp jür. “Elimizde küieuge timegen 250 myŋ käri qyz bar”, – deidi ol naqty deregin alǧa tartyp. Osy oŋ bosaǧada otyryp qalǧan 250 myŋ qyz öz teŋin tauyp perzent süise, 250 myŋ näreste ömirdiŋ esigin aşsa, nūr üstine nūr emes pe! Alaida käri qyzdar azaiudyŋ ornyna jyl ötken saiyn köbeiude. Ärine, būl mäsele jetimderdiŋ köbeiuimen qatar halyq sanynyŋ ösuine de keri äserin tigizip otyr. Sol üşin ne isteuimiz kerek? “Bizde erkek az” dep er-azamattardy basqa bir jaqtan äkele almaimyz.
Endeşe, erterektegi köşpeli qazaqtyŋ salt-dästürin qolǧa alu kerek. Ämeŋgerlik jäne köp äiel alu dästürin qaita jaŋǧyrtu qajet. Dinimizdiŋ özi mūny qoldaidy. Hadisterde “Äieldikke ol bireu, ekeu nemese törteu bolsyn, özderiŋiz ūnatqandy alyŋdar. Eger olardyŋ arasynda ädiletti bola almasaŋdar, tek bireumen şektelgenderiŋ özderiŋ üşin jaqsy” delingen. Mūndaida tek rūqsat etilip qana qoimaidy, mūsylman dininde oǧan tikelei ūsynys-nūsqau aitylady. Öitkeni qyzdarymyzdyŋ bäri de äiel boluǧa, ana boluǧa haqyly.
Jasyryp qaitemiz, “jalǧyz äieldi jan saqtata almai jürip, köp äiel alu neŋdi alǧan?” dep bir-birin kelemej etuşiler de tabylady. Ras, mynadai almaǧaiyp zamanda jol apatynan, qauipti öndiriste jūmys isteuden jäne taǧy basqa jaǧdailarǧa bailanysty jesir qalǧan jalǧyzbasty äiel öte köp. Olardyŋ köbisi qūrsaq köteruge qabiletti jasta.
“Qyzǧa qyryq üiden tyiu”, “Qyzym üide, qylyǧy tüzde” degen danalyq sözderde, ūǧa bilsek, şalqar ūǧym jatyr. Qyzdyŋ abyroiyn saqtauy, al jesir qalǧan äieldiŋ auyl-aimaqqa ataǧyn şyǧarmai, közge türtki qylmai ämeŋgerlik jolmen tabystyryluy osy mädenietimizdiŋ, halyq danalyǧynyŋ arqasy. Qazaqta qazir ajyrasu köp. “Nege būlai?” degen sūraq bärimizdi mazalaidy.
Ämeŋgerlik instituty sol zamandaǧy ana men balany qorǧau instituty dep aituǧa tolyq negiz bar. Öitkeni eşqandai aliment, jetimhana atauly bolmaǧan zamanda jasöspirimderdi jetkizu, olardy tärbieleu jäne äiel balasynyŋ da ala jipten attap ketpeui jan-jaqty oilastyrylǧan. Eŋ bastysy, äkeden aiyrylyp, jetim qalǧan balalar basqanyŋ qolyna qaramai, jat bolmai, jatyrqamai öz bauyrlarynyŋ arasynda ösuge mümkindik alǧan.
Aita bersek, ämeŋgerlik pen köp äieldiliktiŋ halqymyzǧa berer paidasy orasan zor. Özinen göri jasyraq äielmen tösek jaŋǧyrtu egde tartqan erkek boiyna küş-quat berip, ony jasartady. Al deni sau äieldiŋ är bala tuǧan saiyn organizmi jaŋaryp, jasaryp, tülep otyratyny taǧy belgili. Odan qala berdi kelinşekterdiŋ arasynda bäsekelestik paida bolady. Jūmysbasty bolyp küieuine köŋil böludi qoiǧan näzikjandylar, otaǧasynyŋ basqa bireudiŋ otyn tütetpeuine barynşa äreket etip, jarynyŋ jaǧdaiyn jasauǧa kirisedi.
El arasynda qandai da bir keleŋsiz jaittar tuyndasa, sony biler otyrysynda qarap, ädil şeşimin bergen. Qazirginiŋ bileri de solai jūmys jasasa, nūr üstine nūr bolar edi.
Ata-analar men mektep qabyrǧasy jas öskinşek qyzdarǧa otbasyn qūru, jynystyq qarym-qatynas pen onyŋ keri nätijeleri turaly tüsindirip, aqyl aityp otyruy kerek. Būl jerde ata-ana tärbiesiniŋ maŋyzy şeşuşi röl oinaidy. Meniŋ būl aitqandarymdy oqyǧan qyz-kelinşekter, maǧan renjui mümkin. Alaida halqymyz köp bolsyn, tastandy-jetim balalar sany az bolsyn desek, ämeŋgerlik pen köp äiel alu dästürin qaita jaŋǧyrtu qajet.
Endeşe, erterektegi köşpeli qazaqtyŋ salt-dästürin qolǧa alu kerek. Ämeŋgerlik jäne köp äiel alu dästürin qaita jaŋǧyrtu qajet. Dinimizdiŋ özi mūny qoldaidy. Hadisterde “Äieldikke ol bireu, ekeu nemese törteu bolsyn, özderiŋiz ūnatqandy alyŋdar. Eger olardyŋ arasynda ädiletti bola almasaŋdar, tek bireumen şektelgenderiŋ özderiŋ üşin jaqsy” delingen. Mūndaida tek rūqsat etilip qana qoimaidy, mūsylman dininde oǧan tikelei ūsynys-nūsqau aitylady. Öitkeni qyzdarymyzdyŋ bäri de äiel boluǧa, ana boluǧa haqyly.
Jasyryp qaitemiz, “jalǧyz äieldi jan saqtata almai jürip, köp äiel alu neŋdi alǧan?” dep bir-birin kelemej etuşiler de tabylady. Ras, mynadai almaǧaiyp zamanda jol apatynan, qauipti öndiriste jūmys isteuden jäne taǧy basqa jaǧdailarǧa bailanysty jesir qalǧan jalǧyzbasty äiel öte köp. Olardyŋ köbisi qūrsaq köteruge qabiletti jasta.
Erterekte qazaqtar “ämeŋgerlik” dästürin qatal ūstanǧan. Halqymyzdyŋ būrynǧy salty boiynşa küieui qaitys bolǧanda onyŋ jesiri “erden ketse de, elden ketpek joq” degen qaǧidaǧa qaltqysyz baǧynǧan. Ämeŋgerlik jolmen marqūm küieuiniŋ aǧasyna, ne inisine, äiteuir bireuine öziniŋ taŋdauy boiynşa tūrmysqa şyqqan. Taǧy bir aita ketetin jait, eger jesir äiel “būdan bylai tūrmys qūrmaimyn, öz ömirimdi tek qana balalarymdy baǧyp-qaǧuǧa, tärbieleuge arnaimyn” dese, onyŋ aitqany da oryndalatyn bolǧan. Al eger jesir äiel özi barǧan äuletten basqa bireuge tūrmysqa şyǧamyn degen niet bildirgen jaǧdaida, onda būrynǧy küieuiniŋ tuystaryna oǧan üilenetin jaŋa küieu jigit qalyŋmal töleui tiis. Mūndaǧy mäsele būrynǧy nekeden tuǧan balalardy jetkizu, iaǧni materialdyq jaǧynan qamtamasyz etu maqsatynan tuyndaǧan.Jesir äieldiŋ eteginen tartqan balasy bolmai äri ölgen küieuiniŋ ämeŋgerlik etetin tuysy bolmaǧan jaǧdaida ǧana törkinine ketuine rūqsat etilgen. Ämeŋgerlik saltynyŋ tüp-törkinine üŋilsek, jas ananyŋ tauy şaǧylyp, qamqorsyz qalǧan sätinde janyna jalau bolar er-azamattyŋ qamqorlyǧyn sezdiru, äri jas balalar äke meiirimin körmei jalǧyzsyrap öspesin degen izgi niet menmūndalap tūr emes pe?! İä, äkeden aiyrylǧan jas balalar basqa jerge baryp qorlyq körmegen, jetimdik tauqymetin tartpaǧan.
Jesirdi el işinen jibermeudiŋ birneşe äleumettik maŋyzy bar. Birinşiden, äiel de, onyŋ balalary da tuys-tuǧanynan bölinbeidi, ru, el qauymdastyǧynda birge tärbie alady. Ömirde, tūrmysta qaǧaju, qiyndyq körmeidi. Ekinşiden, jesirdiŋ ketui sol elge ülken min sanalǧan. Eger äiel tiisti ämeŋgerine şyqpai, basqa bireuge şyǧatyn bolsa, būrynǧy küieuiniŋ mal-mülkinen üles ala almaidy, öz törkininen kelgen mülkimen ǧana kete alady. Mūny qazaqşa “irgeden şyǧaru” deidi. Üşinşiden, qazirgi kezde erkekterimiz ekinşi äiel almaidy emes, jasyryn bolsa da alyp jatyr. Ondai jasyryn nekeden tuǧan balanyŋ erteŋi ne bolady? Eseigen kezde “äkeŋ kim?” dese, ne deidi? Eger köpäieldilik tüsinigi qolǧa alynsa, erkekterimiz ekinşi äielinen tuǧan balaǧa öz ata-tegin berip, büldirşinderimiz “nekesiz tuǧan bala” degen jaman attan aulaq bolar edi.
“Aǧa ölse – jeŋge mūra, ini ölse – kelin mūra, at ölse – sauyry mūra” degen halyq danalyǧy sol kezden qalǧan. Sondyqtan jesir äiel kim köringenge köz türtki bolmasyn, tūrmys tauqymetin tartpasyn, jetim balalary ata jūrtynan syrtqa ketip jat bolmasyn degen taza niet pen ömir talabynan tuyndaǧan dästür bolǧandyqtan, mūny kertartpa salt deu – körsoqyrlyqtyŋ belgisi.Ūzyn sözdiŋ qysqasy, ämeŋgerlikke jäne köp äiel aluǧa rūqsat beru kerek. Osy mäsele boiynşa Töbe bi, Auyl bilerimiz, Ardagerler keŋesteri jūmys jasaulary qajet. Erterekte, bilerdiŋ qyzmeti el işindegi yntymaqty, birlikti qadaǧalau bolǧan emes pe?
El arasynda qandai da bir keleŋsiz jaittar tuyndasa, sony biler otyrysynda qarap, ädil şeşimin bergen. Qazirginiŋ bileri de solai jūmys jasasa, nūr üstine nūr bolar edi.
Ata-analar men mektep qabyrǧasy jas öskinşek qyzdarǧa otbasyn qūru, jynystyq qarym-qatynas pen onyŋ keri nätijeleri turaly tüsindirip, aqyl aityp otyruy kerek. Būl jerde ata-ana tärbiesiniŋ maŋyzy şeşuşi röl oinaidy. Meniŋ būl aitqandarymdy oqyǧan qyz-kelinşekter, maǧan renjui mümkin. Alaida halqymyz köp bolsyn, tastandy-jetim balalar sany az bolsyn desek, ämeŋgerlik pen köp äiel alu dästürin qaita jaŋǧyrtu qajet.
Räşkül OSPANÄLİEVA,
Oŋtüstik Qazaqstan oblystyq mäslihatynyŋ deputaty,
“Bereke A” korporasiiasynyŋ prezidenti.
«Jas Alaş».
