Meni tastandy balalar taǵdyry kóp tolǵandyryp júr.Boıjetkenderdiń óz bolashaǵyna nemquraıdylyǵynan osyndaı ózekti másele týyndap otyr dep oılaımyn. Ańsary aýǵan adamymen aradaǵy sezimine toqtaý sala almaı kóńil qosyp qoıyp, artynan ekiqabat bolyp qalǵanda aǵaıyn-týystyń, eldiń betine qaraýǵa uıalǵandyqtan jaryq dúnıe esigin jańadan ashqan beıkúná náresteni balalar úıine aparyp ótkizetinderi ókinishti-aq. Ony aıtasyz, esh jazyǵy joq sharanany shyryldatyp, kúl-qoqysqa laqtyryp ketetin ar-uıattan bezgender de bar. Tula boıyńdy túrshiktiretin mundaı keleńsizdiktiń jolyn kesý úshin qazaq halqynda ejelden beri qalyptasqan, biraq búginde damymaı kenjelep qalǵan ámeńgerlik pen kóp áıel alýǵa ruqsat etetin dástúrdi qaıta jańǵyrtqan jón dep esepteıtindikten eldi pikirtalasqa shaqyrý maqsatynda oı bólisýdi uıǵardym.
Statıstıkaǵa júginsek, elimizde ár erkekke birneshe áıelden keledi eken. Muny belgili ǵalym-demograf Maqash Tátimov jıi aıtyp júr. “Elimizde kúıeýge tımegen 250 myń kári qyz bar”, – deıdi ol naqty deregin alǵa tartyp. Osy oń bosaǵada otyryp qalǵan 250 myń qyz óz teńin taýyp perzent súıse, 250 myń náreste ómirdiń esigin ashsa, nur ústine nur emes pe! Alaıda kári qyzdar azaıýdyń ornyna jyl ótken saıyn kóbeıýde. Árıne, bul másele jetimderdiń kóbeıýimen qatar halyq sanynyń ósýine de keri áserin tıgizip otyr. Sol úshin ne isteýimiz kerek? “Bizde erkek az” dep er-azamattardy basqa bir jaqtan ákele almaımyz.
Endeshe, erterektegi kóshpeli qazaqtyń salt-dástúrin qolǵa alý kerek. Ámeńgerlik jáne kóp áıel alý dástúrin qaıta jańǵyrtý qajet. Dinimizdiń ózi muny qoldaıdy. Hadısterde “Áıeldikke ol bireý, ekeý nemese tórteý bolsyn, ózderińiz unatqandy alyńdar. Eger olardyń arasynda ádiletti bola almasańdar, tek bireýmen shektelgenderiń ózderiń úshin jaqsy” delingen. Mundaıda tek ruqsat etilip qana qoımaıdy, musylman dininde oǵan tikeleı usynys-nusqaý aıtylady. Óıtkeni qyzdarymyzdyń bári de áıel bolýǵa, ana bolýǵa haqyly.
Jasyryp qaıtemiz, “jalǵyz áıeldi jan saqtata almaı júrip, kóp áıel alý neńdi alǵan?” dep bir-birin kelemej etýshiler de tabylady. Ras, mynadaı almaǵaıyp zamanda jol apatynan, qaýipti óndiriste jumys isteýden jáne taǵy basqa jaǵdaılarǵa baılanysty jesir qalǵan jalǵyzbasty áıel óte kóp. Olardyń kóbisi qursaq kóterýge qabiletti jasta.
Erterekte qazaqtar “ámeńgerlik” dástúrin qatal ustanǵan. Halqymyzdyń burynǵy salty boıynsha kúıeýi qaıtys bolǵanda onyń jesiri “erden ketse de, elden ketpek joq” degen qaǵıdaǵa qaltqysyz baǵynǵan. Ámeńgerlik jolmen marqum kúıeýiniń aǵasyna, ne inisine, áıteýir bireýine óziniń tańdaýy boıynsha turmysqa shyqqan. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, eger jesir áıel “budan bylaı turmys qurmaımyn, óz ómirimdi tek qana balalarymdy baǵyp-qaǵýǵa, tárbıeleýge arnaımyn” dese, onyń aıtqany da oryndalatyn bolǵan. Al eger jesir áıel ózi barǵan áýletten basqa bireýge turmysqa shyǵamyn degen nıet bildirgen jaǵdaıda, onda burynǵy kúıeýiniń týystaryna oǵan úılenetin jańa kúıeý jigit qalyńmal tóleýi tıis. Mundaǵy másele burynǵy nekeden týǵan balalardy jetkizý, ıaǵnı materıaldyq jaǵynan qamtamasyz etý maqsatynan týyndaǵan.
Jesir áıeldiń eteginen tartqan balasy bolmaı ári ólgen kúıeýiniń ámeńgerlik etetin týysy bolmaǵan jaǵdaıda ǵana tórkinine ketýine ruqsat etilgen. Ámeńgerlik saltynyń túp-tórkinine úńilsek, jas ananyń taýy shaǵylyp, qamqorsyz qalǵan sátinde janyna jalaý bolar er-azamattyń qamqorlyǵyn sezdirý, ári jas balalar áke meıirimin kórmeı jalǵyzsyrap óspesin degen izgi nıet menmundalap tur emes pe?! Iá, ákeden aıyrylǵan jas balalar basqa jerge baryp qorlyq kórmegen, jetimdik taýqymetin tartpaǵan.
Jesirdi el ishinen jibermeýdiń birneshe áleýmettik mańyzy bar. Birinshiden, áıel de, onyń balalary da týys-týǵanynan bólinbeıdi, rý, el qaýymdastyǵynda birge tárbıe alady. Ómirde, turmysta qaǵajý, qıyndyq kórmeıdi. Ekinshiden, jesirdiń ketýi sol elge úlken min sanalǵan. Eger áıel tıisti ámeńgerine shyqpaı, basqa bireýge shyǵatyn bolsa, burynǵy kúıeýiniń mal-múlkinen úles ala almaıdy, óz tórkininen kelgen múlkimen ǵana kete alady. Muny qazaqsha “irgeden shyǵarý” deıdi. Úshinshiden, qazirgi kezde erkekterimiz ekinshi áıel almaıdy emes, jasyryn bolsa da alyp jatyr. Ondaı jasyryn nekeden týǵan balanyń erteńi ne bolady? Eseıgen kezde “ákeń kim?” dese, ne deıdi? Eger kópáıeldilik túsinigi qolǵa alynsa, erkekterimiz ekinshi áıelinen týǵan balaǵa óz ata-tegin berip, búldirshinderimiz “nekesiz týǵan bala” degen jaman attan aýlaq bolar edi.
“Qyzǵa qyryq úıden tyıý”, “Qyzym úıde, qylyǵy túzde” degen danalyq sózderde, uǵa bilsek, shalqar uǵym jatyr. Qyzdyń abyroıyn saqtaýy, al jesir qalǵan áıeldiń aýyl-aımaqqa ataǵyn shyǵarmaı, kózge túrtki qylmaı ámeńgerlik jolmen tabystyrylýy osy mádenıetimizdiń, halyq danalyǵynyń arqasy. Qazaqta qazir ajyrasý kóp. “Nege bulaı?” degen suraq bárimizdi mazalaıdy.
Ámeńgerlik ınstıtýty sol zamandaǵy ana men balany qorǵaý ınstıtýty dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Óıtkeni eshqandaı alıment, jetimhana ataýly bolmaǵan zamanda jasóspirimderdi jetkizý, olardy tárbıeleý jáne áıel balasynyń da ala jipten attap ketpeýi jan-jaqty oılastyrylǵan. Eń bastysy, ákeden aıyrylyp, jetim qalǵan balalar basqanyń qolyna qaramaı, jat bolmaı, jatyrqamaı óz baýyrlarynyń arasynda ósýge múmkindik alǵan.
Aıta bersek, ámeńgerlik pen kóp áıeldiliktiń halqymyzǵa berer paıdasy orasan zor. Ózinen góri jasyraq áıelmen tósek jańǵyrtý egde tartqan erkek boıyna kúsh-qýat berip, ony jasartady. Al deni saý áıeldiń ár bala týǵan saıyn organızmi jańaryp, jasaryp, túlep otyratyny taǵy belgili. Odan qala berdi kelinshekterdiń arasynda básekelestik paıda bolady. Jumysbasty bolyp kúıeýine kóńil bólýdi qoıǵan názikjandylar, otaǵasynyń basqa bireýdiń otyn tútetpeýine barynsha áreket etip, jarynyń jaǵdaıyn jasaýǵa kirisedi.
“Aǵa ólse – jeńge mura, ini ólse – kelin mura, at ólse – saýyry mura” degen halyq danalyǵy sol kezden qalǵan. Sondyqtan jesir áıel kim kóringenge kóz túrtki bolmasyn, turmys taýqymetin tartpasyn, jetim balalary ata jurtynan syrtqa ketip jat bolmasyn degen taza nıet pen ómir talabynan týyndaǵan dástúr bolǵandyqtan, muny kertartpa salt deý – kórsoqyrlyqtyń belgisi.
Uzyn sózdiń qysqasy, ámeńgerlikke jáne kóp áıel alýǵa ruqsat berý kerek. Osy másele boıynsha Tóbe bı, Aýyl bılerimiz, Ardagerler keńesteri jumys jasaýlary qajet. Erterekte, bılerdiń qyzmeti el ishindegi yntymaqty, birlikti qadaǵalaý bolǵan emes pe?
El arasynda qandaı da bir keleńsiz jaıttar týyndasa, sony bıler otyrysynda qarap, ádil sheshimin bergen. Qazirginiń bıleri de solaı jumys jasasa, nur ústine nur bolar edi.
Ata-analar men mektep qabyrǵasy jas óskinshek qyzdarǵa otbasyn qurý, jynystyq qarym-qatynas pen onyń keri nátıjeleri týraly túsindirip, aqyl aıtyp otyrýy kerek. Bul jerde ata-ana tárbıesiniń mańyzy sheshýshi ról oınaıdy. Meniń bul aıtqandarymdy oqyǵan qyz-kelinshekter, maǵan renjýi múmkin. Alaıda halqymyz kóp bolsyn, tastandy-jetim balalar sany az bolsyn desek, ámeńgerlik pen kóp áıel alý dástúrin qaıta jańǵyrtý qajet.
Ráshkúl OSPANÁLIEVA,
Ońtústik Qazaqstan oblystyq máslıhatynyń depýtaty,
“Bereke A” korporaııasynyń prezıdenti.
«Jas Alash».
