Abysyn – qazaq etnomádenıetindegi aǵaıyndy adamdardyń áıelderiniń bir-birine jaqyndyq qarym-qatynasyn bildiretin týystyq ataý. Alaıda bul sózdiń alǵashqy maǵynasy tek qana áıelder arasyndaǵy ilik, jaqyndyqqa arnalǵan sóz ekendigin eske ala otyryp, tórkinin tap basýǵa bolady. V.V.Radlov sózdiginde: «Aby» qoıbol tilinde bizdegi «áıel» sóziniń ornyna qoldanylady,– dep jazylǵan edi. Al L.3.Býdagov sózdiginde: «Abysyn» tulǵasyna jaqyn «epchı» sózin ushyratyp, «áıel» maǵynasyn beretindiginen habardar boldyq.
Mundaǵy «e» dybysynyń ornyna «a», «p»-nyń ornyna qoldanylǵan «b»jáne «ch»-nyń «s» dybysyna sáıkestigi – túrki tilderine ortaq zańdylyq ekendigi erteden belgili. Sondyqtan da basqa túrki tilindegi «epchı» sóziniń qazaq tili dybys zańdylyǵyna sáıkes «absy» bolyp aıtylýy tańdandyrmaýy tıis. «Absy»-nyń «abysyn» tulǵasyna deıin ózgerýin túsindirip jatý da artyq. Bul jerde – qazaq tilinde qatar kelgen eki daýyssyz ortasyna qysań daýysty «y» ne «i» dybystarynyń biri kıligýin jáne sońǵy«n» dybysyn esim týdyratyn qosymsha dep eske alsaq (mysaly: qos + yn, jı + yn t.b.), bul sózdiń tórkini túrki tilderiniń birindegi áıel maǵynasyn beretin «aby» ne «epchı» sózinen ekeni esh kúmán týdyrmaıdy. Olaı bolsa qazaq arasynda jıi qoldanylatyn «abysyn» sózi bárimizge de túsinikti. Abysyndardyń óz arasynda qalyptasqan etıkalyq normalary bar: abysynnyń kishisi ózinen jasy men joly úlken abysynyn onyń kúıeýin, ıaǵnı qaıyn aǵasyn syılaǵandaı qurmettep, izet pen iltıpat kórsetetin ádeptilik dástúrli qazaq qoǵamynda jazylmaǵan erejelerdiń qatarynda.
Abysyndardyń ózara syılastyǵy, olardyń etene jaqyn syrlas, muńdas, kez kelgen máseleni aqyldasyp, keńesip sheship otyratyndyqtan aýyl-aımaqtyń birligin ustap turatyn «faktor» ispetti bolǵan. Sondyqtan ertede jaılaý, qystaýda bir-birimen qanattas, qońsy-qolań bolyp qonystanǵan qazaqtar álbette týystyq prınıp boıynsha júıelengen sharýashylyqty júrgizý barysynda tek múdde-maqsat qana emes, týystyq qatynastar da belgili dárejede ról atqarǵan deýge bolady. Olar bir-biriniń ókpe-nazyn, ázil-qaljyńyn kek tutpaıdy, kerisinshe, ózara tatý bolsa aǵaıyndardyń da aýyzbirligi, aýyl, rýdyń da berekesi, týystyq qarym-qatynasy nyǵaıa túsedi. Dástúrli ortada otbasylyq, rýlyq, týystyq qarym- qatynastyń normalarynyń ishinde irgeli mánge ıe, ásirese aǵaıyndy, týys, atalas adamdardyń áıelderiniń tatý bolýyna erekshe mán berip qadaǵalap otyrǵan. Demek, bir ata deńgeıinde, arysy jeti ataǵa deıingi urpaqaralyq qatynasty retteýde abysyndar syılastyǵynyń ózindik róli bolǵan. Ómirlik serik etken jarynyń tiregi, qamqorshysy ǵana emes, abysyndar atalas aǵaıyndardyń balalary arasyndaǵy tatýlyq-birlikti nyǵaıtýda jáne kez kelgen kúrmeýi qıyn máselelerdi sheshýde mámileger, bitistirýshi ornynda júre bilgen. «Abysyn tatý bolsa as kóp, aǵaıyn tatý bolsa at kóp» degen maqaldyń ózinen-aq aǵaıynnyń birligi arqyly abysyndardyń mindeti úlken ekendigi aıqyndalyp tur. Demek, abysyndar etnomádenı taǵylymda syılastyq, tatýlyq, birlik, yntymaqtyń belgisi sanalǵan. Ózinen úlken abysynyn qazaq kelinderi shesheı dep te ataǵan.
ABYSYN ShAI
Aýyldyń erleri men úlkenderi joq kezde, aýyl-úıdegi áıelderdiń qoly jumystan sál bosaǵan sátte bir úıge jınalyp, shaı iship, ózara syrlasýǵa múmkindik beretin kezdeısoq bolatyn basqosýǵa kóbine kóńiljeter, syılas abysyndar jınalatyndyqtan, bul salt «Abysyn shaı» dep atalǵan. Belgili ortada qaýym bolyp ómir súretin qazaq aýyldary abysyndarynyń jıyny ádette kúndizgi ýaqytta ótetindikten aldyn ala josparlanyp, arnaıy uıymdastyrylmaıdy jáne saýyq quryp, óleń aıtyp, uzaq kóńil kóterýge ýaqyttyń qysqalyǵy mursat bermeıdi.
Bizdiń halqymyz er-azamatty shańyraq ıesi dese, áıel-anany otbasynyń altyn qazyǵy dep baǵalaǵan. Sol otbasy qazyǵynyń abysyndarymen tatý turýy burynǵy zamannan, ata dástúrden jalǵasyp kele jatqany anyq. Óıtkeni abysynnyń tatýlyǵy shańyraqtyń tatýlyǵy. Buryn bir aýyldyń áıelderi, ıaǵnı abysyndar kúndelikti ómir kúıbeńimen erteli-kesh úı sharýasynda júredi. Olar ata-ene, kúıeýiniń ruqsatynsyz eshqaıda shyǵa almaıdy. Keıde aýyl adamdary aıtqa, toıǵa, qazaǵa úlken-kishisi ketedi de, aýylda taǵy da sol áıelder qalady. Abysyndardyń erkindep qalatyn kezi, mine, osy sát. Olar mundaıda ózderi bir úıge bas qosyp jyly-jumsaǵyn qazanǵa salyp, shaı qoıyp ózderi bir kesh saýyq jasaıdy, óleń aıtady, boı kóteredi, syrlasady. Dastarqandy keń jaıyp dám tatady. Mine, osy basqosý, osyndaǵy dám «abysyn asy» dep atalady. Bul da qazaq áıelderiniń yrysty yntymaǵynyń kórinisi bolatyn.
KELIN ShAI
«Kelin shaı» rásimi ádette toı ótken kúnniń erteńinde jasalady. Onyń mánisi jańa túsken kelinge shaı quıdyrtý arqyly onyń úı sharýasyna ıkemdiligin synaý jáne kelindi jańa týystarymen tanystyrý. Kelgen qonaqtarǵa kelin jyly qabaqpen, jyly júzben, ınabatty peıilmen shaı usynady. «Kelin jan, tamaǵyńdy emes, qabaǵyńdy ber» deıtin naqyl osyndaı jaǵdaıdan bastalyp aıtylsa kerek. Árıne, shaı demdeýdiń, ony keselerge quıýdyń jón-jobasyn kelin bilmegen jaǵdaıda abysyndary kómektesedi. Bul bir jaǵynan áli eshkimdi tanymaıtyn kelinniń abysyn-ajynmen tezirek tanysyp, alys-beris jasap ketýine jaqsy. Sonymen qatar bul dástúr kelin men abysyndar arasyn birden jaqyndastyrady. Kelgender qoltyǵyna bir-bir kóılekten, shaı-qanttarynan, oramaldarynan qystyra keledi. Tipti keıbir jaqyn ári kerbez abysyndar júzik, syrǵa da salyp ketedi. Qatyn-qalash qushaqtap kelinniń betinen súıip, erkeletetin bul basqosýdy abysyndar arasyndaǵy baýyrlastyq, jylylyqty birden jalǵaýǵa arnalǵan jıyn deýge bolady. Jıylǵandarǵa jańa túsken jas kelin ýaǵyz aıtyp kósemsimeıdi. Qyzaraqtap, qysylyp, aqyryn ǵana ántek kúlip, kózin tómen túsirip otyrady. «Alyńyzdar, jeńizder» dep te aıtpaıdy. Muny jeńge aıtady. Abysyndar keterde kelin sarqyt beredi. Buny bizdiń babalar jas kelin jalǵyzsyramaı abysyn-ajynmen tez syılasyp ketsin degendikten shyǵarǵan. Adamdar arasyndaǵy baýyrmaldyqty tez qalyptastyratyn mundaı otyrys din sharttarynan shyqqanyn este ustaǵanymyz abzal. Qazaq áıelderiniń yrysty yntymaǵynan habar beretin «kelin shaıda» jaqsy, ulaǵatty áńgimeler aıtylǵany durys.
Qoldanylymdaǵy «abysyn-ajyn» degen qos sózdiń árqaısynyń kóne túrki-mońǵol tilderinde jeke-jeke maǵynasy bolǵan. Kelin aǵanyń áıelin «abysyn», al abysyn ininiń áıelin «ajyn» dep ataǵan. Qazirgi tańda abysyndar ózara túsinýshilikke zárý. Qarapaıym adamı qarym-qatynasty ustanbaıtyn kelinder men abysyndar da ómirde kezdesip qalady. Bir áýlet kelinderiniń araz bolýynyń sebebi qandaı? Otbasyndaǵy birneshe kelinder aýyzbirshiliktiń syryn nege taba almaıdy? Abysyndardyń araz bolýyna ne sebep?
Ústimizdegi jyldyń qyrkúıek aıynyń ortasynda bir aýyldasym qoıarda-qoımaı qonaqqa shaqyrdy. «Shańyraq» yqsham aýdanyndaǵy úıin taba almaı qınalyp qalar dese kerek, ýádelesken kúni ulyn kólikpen jiberipti. Qala syrtyndaǵy mekenjaıǵa jaqyndaǵanymyzda retsiz ornalasqan qorjyn tamdardy kórip kóńilim qońyltaqsyp qalǵanyn nesine jasyraıyn. Alaıda meniń jastyq shaǵymdaǵy aýyldas qurbym Maıranyń úsh kelini aldymyzdan kúlimdep shyǵyp, ıilip sálem berip, báıek bolǵanyn baıqaǵanymda erekshe bir sezimdi bastan ótkerdim. «Qonaq az otyryp, kóp synaıdy» degen sózdiń jany bar. Bes saǵat sol úıde bolǵanymyzda kelinderdiń tatýlyǵyna kózim ábden jetti. Tipti aralarynan qyl ótpeıdi deýge bolarlyqtaı. Ún-túnsiz qalyppen óz mindetterin adal atqaryp, shapqylap júrdi. Artyq sóz, oǵash minezderi joq.
– Úsh kelinniń bir úıde syıysyp turýy sırek kezdesetin jaǵdaı ǵoı. Bólmeleri bólek bolǵanymen, ydys-tabaqtary ortaq degendeı. Onyń ústine kishkentaı balalar oınap júrip birdeńege talassa abysyndar araǵa túsip, sonyń saldarynan renjisip qalmaı ma degen oıda boldym.
Meniń neni bilgim keletinin júzimnen oqyp qoıǵandaı Maıra saıraı jóneldi.
– Úlken kelin ózimizdiń jaqtan, ıaǵnı Qarabutaqtan. Ortanshy kelin Almaty oblysynyń qyzy, kishisi oralman. Bólise almaı jatqan nemiz bar? Qaıta birigip isteıtin sharýamyz kóp. Bos áńgimege, yrdý-dyrdýǵa ýaqyttary da, nıetteri de joq. Úsheýi de qý tirlikti túzeımin dep árekettenip jatady.
Tereze aldyna ornalasqan is tigetin qol mashına, aýla ishinde qysqa daıyndalyp, kesilip jınalǵan otyndar, qoradaǵy azyn-aýlaq mal, taǵy basqalar úı ishiniń yntymaqtyǵyn aına-qatesiz bildirip turǵandaı edi. Kelinder Asyl, Nurgúl, Umsynaı bizdi jarqyraǵan qalyppen shyǵaryp saldy. Mundaı abysyndar bar jerde jaıly ómir, kóterińki kóńil bolatynyna esh kúmánim qalmaǵan edi.
Al osyǵan qarama-qarsy jaıdy men jyldar boıy kórip-bilip júrgen edim. Áýletti, zııaly, tekti shańyraqtyń eki kelini turpaıy qylyqty júgendeý, óz kisiligin túgendeý degendi bilmedi. Baılyqqa mastanǵan kelinder aldymen ózderi áldenege renjisip, bolymsyz ókpeni ýaqyt óte kele úlken daý-janjalǵa aınaldyryp jibergen edi. Sondyqtan da bolar aǵaıyndardyń arasyna ot salyp, qıt etse daý-janjal shyǵarýǵa beıim turdy. Sonyń nátıjesinde bes jyl ishinde eki kelin de jónderine ketti. Olar bir-bir bala týǵandaryn buldap, sot arqyly ata-eneleriniń úıin bóliske salyp tartyp aldy. Onymen qoımaı jubaılarynyń banktegi jınap jatqan aqshalaryn da ıemdenýdi umytpady. Sońynda er-azamattar ishkilikke salynyp, berekesiz tirshilikke kóshti. Osynyń bárine shydaı almaǵan úlken úıdiń egesi Ǵanı aǵa taıaýda júrek talmasynan kóz jumdy. Otanasy bolsa jylaı-jylaı kóz janarynan aıyrylyp edi, endi sonyń ústine jaman aýrý jamady ma, qazir aýrýhanada jatyr. Al mol qarajatty ıemdengen, bas-bastaryna úı tigip alǵan qos kelin bir kezderi aq batamen túsken úıdiń múshelerine qamqorlyq tanytpaq túgili, olardyń ómirde bar-joqtarynan da habarsyz qalǵan syńaıly. Óıtkeni taırańdap shetelge saıahattaýlaryn áli de doǵarar túrleri kórinbeıdi.
«Shańyraqtaǵy» qońyrqaı úı men «Medeý» jaqtaǵy atshaptyrym jerdi alyp jatqan dáý kottedj sońǵy kezde jıi-jıi túsime enetin bolyp júr. Birinde – tatýlyq, aýyzbirshilik saltanat qurýda. Al ekinshisinde urys-keris týyndady da, aqyrynda tý-talaqaı bolyp dúnıe bóliske tústi. Qazir ol úıde múlde basqa adamdar turyp jatyr. Burynǵy turǵyndary abysyndardyń aqylsyzdyǵynan mal-múlikten, abyroı-bedelden, densaýlyqtan aıyrylǵan bolatyn.
Iá, túrli jaǵdaılar ómirde kezdesip jatady. Ár shańyraqqa túsken kelin ózinen úlken qaınylary men qaıyn inileriniń zaıybyna abysyn bolatyndyqtan, sanaly, sezimtal, kóregen, aqyldy adam bolǵany lázim. Tereń tanym ıeleri ǵana shańyraqtyń qutyn qashyrmaı nesibesin kógertedi ǵoı. Ulttyq qadir-qasıetterimizdi saqtaı bilgen abysyndardy kórip júrmiz, olar tonnyń ishki baýyndaı tatý. Biri bilmegendigin biri bilip, úı sharýasyndaǵy kózge kórinbeıtin sharýalardy bir-birine úıretip atqaryp jatady.
Óz mindetterin abyroıly atqarǵan abysyndardyń arqasynda týys-aǵaıyn arasynda tatýlyq bolatynyna kúmán joq.
Saltanat QAJYKEN,
«Ana tili»
