Tarih tūŋǧan türık elı

Kıtaphanada, mūraǧattarda taban tırep otyryp ǧylymmen ainalysu üşın ekı apta degen jetkılıksız boluy mümkın. Al eldıŋ tarihi-mädeni keşenderın, mūrajailaryn aralap, därıster tyŋdauǧa ekı apta uaqyt tolyǧymen jetıp jatyr. «Atyŋ barda el tany jelıp jürıp…» demei me. Ūşaq Qap taularynan asyp bara jatqanda kökıregımızdı erekşe küi kernedı. Qatpar-qatpar tau jotalary zäu biıktegı ūşaqtan ap-aiqyn adyraiyp tūrdy. Sılem-sılem, bılem-bılem asulardy babalarymyz qalai basyp ötken, deseŋızşı. Köpten kütken saparǧa şyqtyq. Baǧytymyz – Türkiianyŋ eŋ köne şaharlarynyŋ bırı, Europanyŋ mädeni astanasy – Stambūl. 

BABALARDYŊ IZIMEN…

Tarihqa köz jügırtsek, saiyn dala­nyŋ tösınde erkın jailaǧan saqtar Euro­panyŋ qiyrdaǧy tükpırlerıne deiın boilap, özındık örkeniet oşaq­taryn taratqan. Antikalyq däuırde jer betınde otyryqşy grek jäne köşpelı saq mädenietı iyq tıresıp tūrdy dese, artyq aitqandyq emes. Balqan, balqan, balqan tau,

Ol da bızdıŋ barǧan tau, – dep äjele­rımızdıŋ balalarǧa jattatqan öleŋ joldary tarihi oqiǧalardyŋ el auzyn­daǧy sarqynşaqtary ıspettı. Bız de Europaǧa köşpelı mädeniettıŋ ūly mäiegın jetkızgen babalarymyzdyŋ ızımen Qap taularynan zäu biıgınen qalyqtai ūşyp ötıp, köne şahar Stambūlǧa taban tıredık. Qala Märmär teŋızınıŋ jaǧalauynda, Bosfor būǧazynyŋ qos jaǧasynda, Aziia men Europany bailanystyratyn su torabynda ornalasqan.

Taksi ışınde otyryp ainalamyzǧa köz salamyz. Şaǧalalar şarq ūrǧan Märmär teŋızı, ertedegıdei jelkenı bolmasa da, keskını kelısıp jarqyraǧan, aq buma tütınderı budaqtaǧan äppaq kemeler, süiırlenıp kökke ūsynǧan kümbezdı ǧimarattar qiial şırkınge qanat bıtıredı.

Stambūldyŋ Zeitınbūnu auda­nyn­da tuystarymyz tūratyn.

Mıne, keşkı Stambūldy tama­şa­lap, şaǧyn köşelermen seruen qūryp kelemız. Būl – audandyq deputattar sai­lauǧa tüsetın saiasi nauqan qarsaŋy bolatyn. Är jerden partiialardyŋ änūrany (dauys küşeitkış arqyly) şyrqalǧan avtokölıkter, aulalarda, köşelerde symmen tızbektelgen partiia jalauşalary, qaǧaz taratyp, ügıt-nasihat jasap jürgen partiia jetek­şılerı de är jerden bır kezdesıp qala­dy. Iŋır qaraŋǧysy tüstı. Samaladai jan­ǧan şamdar köz jauyn alady. Tüngı qala da özınşe körıktı.

MŪRAJAILAR – ÖRKENİET PEN ÖTKEN KÜN AINASY

Kelesı künı Osman patşalarynyŋ ordasy bolǧan Topqapy saraiyna bet tüzedık. Älemnıŋ tükpır-tükpırınen kelgen ärtürlı ūlt ökılderı bilet kassalarynyŋ aldynda qūraqūrym bolyp tūr. Tarihqa, eskertkışterge degen zor qūrmet. Qazaqstandaǧy tarihi muzeilerge eldı tegın kırgızudıŋ özı mūŋ bolsa, mūnda mūrajailarǧa kırudıŋ ortaşa qūny – 25 lira (2,5 myŋ teŋge). Ä degennen-aq mūrajaidaǧy eksponattardyŋ ornalasu retı, bai qory qyzyqtyrmai qoimaidy. Ras, öz tarihynda türıkter eşkımge täueldı bolmady. Patşalar saraiyn, bar däuletımen sol qalpynda saqtap qalǧan. Topqapy saraiynda eksponattarǧa jaryq säulesın öte ülken talǧampazdyqpen qoiatyndyǧy nazar audartady. Mäselenkei, bır syzyqpen tüsetın quatty jaryq säulesı patşalar jüzıgınıŋ üstıne tura baǧyttalyp, onyŋ ainalasyn soqyr qaraŋǧylyq kömkergende, jädıgerdıŋ ärbır bolmaşy syzyǧyna deiın anyq aŋǧarylyp, jadyǧa jattalyp qalatyndyǧy däldıkpen eseptelgen. Mūnda arnaiy qaru-jaraq bölımı bar. Osman patşalarynyŋ alǧaşqy äskerlerı türıktık sipattaǧy qaru-jaraq, sauyt-saimanmen jaraqtansa, keiıngı kezeŋde islamdyq sipattaǧy kiınu, qarulanu ülgısıne ötkendıgı baiqalady. Eskertkışter ordasyn ara­lap jürıp köne türık mädenietı men islam örkenietınıŋ toǧysuy näti­jesınde özgeşe bır ūlttyq örnek­tıŋ, mädeni ülgınıŋ mektebı qalyp­tas­qandyǧyna köz jetkızdık. Būl Anadoly türıkterınıŋ özındık bolmysyn, bet-bei­nesın qalyp­tastyrǧandai. Topqapynyŋ säulet­tık erekşelıgı, ondaǧy astronomiialyq saǧat­tar, altynnan qūiylǧan patşa taǧy men altyn besık airyqşa äser ettı.

Odan keiın Stambūl arheologiialyq mūra­jaiyna soqtyq. Köptegen antikalyq däuır eskertkışterınen köşpelı babala­ry­myzdyŋ mädenietınıŋ belgılerı aŋdalady. Mysyr perǧauyndary men ejelgı grek bileu­şılerınıŋ tas tabyttary, olardyŋ poşymdary men körkem bezendırıluı kım-kımnıŋ de köŋıl tükpırıne türlı saual­dar tastaidy. Tas tabyttardyŋ syr­tynda salt attylar men jaiaulardyŋ aiqa­sy beinelengen. Tylsym syrǧa toly tabyttar arnaiy bır taqyryptyŋ arqauy ǧoi. Bır qūlpy tastyŋ tübınen ötıp bara jatyp, «Anaqarsistyŋ mazar tasy» degen jazuǧa tap boldym. Öz közıme özım senbei, latyn ärıpterımen jazylǧan jazudy qaita-qaita oqydym. Sonau Grekiiadaǧy äigılı jetı danyşpannyŋ qata­rynan tabylyp, auyzdyǧa söz ber­megen, aiaqtyǧa jol bermegen aŋyz tūlǧa­nyŋ tas tūǧyryna tap kelemın dep kım oilaǧan?

Jer Orta teŋızı men Qara teŋız ma­ŋaiyn­da nebır asqan ǧalamdyq örke­niet oşaqtary anyqtalyp, qanşama ǧalym­dardy tylsym syrlardyŋ tūŋ­ǧiy­ǧyna batyrǧany mälım. Mysaly, Tigr men Efrat tärızdı qos özennıŋ araly­ǧyn mekendegen ejelgı şumerler mä­denietı san aluan pıkırler men bol­jam­dar tudyryp, kez kelgendı baurap alar tylsymdyǧy men örkeniettık jasam­paz­dyǧymen älem ǧalymdarynyŋ ūdaiy na­zarynda keledı. Atauly mūrajaida Ejelgı Messopotamiianyŋ qyş kıtaptary da edäuır oryn alǧan. Būl jazular Mysyr perǧauyndarynyŋ jazuyna öte ūqsastyǧy qairan qaldyrdy… Qyş kıtaptar öte ūsaq jazumen jazylǧan.

GALATA SARAI, QYZ MŪNARASY

Konstantinoplden qalǧan tari­hi köşelerdıŋ bırı – İstiklal. Kö­şenı boilai jürıp, köne qala säu­le­tımen tanysuǧa mümkındık alasyz. Köşe baiyrǧy qalpyn meilınşe saq­taǧandyǧymen de qūndy. Tarihi ǧimarattarynyŋ säulettık nyşandarynda proto türıkterdıŋ dünietanymdyq erekşelıkterı de baiqalyp qalatyndai. Ǧimarattarda köşpelı qauymǧa telınetın oiu-örnekter molynan ūşyrasady. Mūnda İstiklaldy arnaiy köruge, ondaǧy baiyrǧy şırkeulerge täu etuge keletın europalyqtar jiı töbe körsetedı. Būl köşe ejelde oiyn-sauyq oşaǧy bolǧan desedı. Qazır de däl sol qalpynan ainymaǧan deidı qasymdaǧy serıgım. Rasynda, qarbalas köşeden kündelıktı merekelık köŋıl-küidıŋ lebı esedı. Atatürıktıŋ eskertkışı ornalasqan alaŋnan bastalatyn būl tarihi köşe Stambūldyŋ körıktı simvoly sanalatyn Galata mūnarasyna alyp barady.

Galata sarai ­­­– Stambūldaǧy eŋ köne de körkem mūnaralardyŋ bırı. Ol äuelde aǧaştan tūrǧyzylǧan. 528 jyly Vizantiia imperatory Anastasiia jau kele jatqanda belgı beretın mūnara retınde salady. Sosyn ony 1348 jyly tastan qalap, qaita köterıptı. Türıkter jaulaǧan 1453 jyly mūnaraǧa bairaq ılınıp, eldıŋ simvoldyq nyşany bolady. Jerden sanaǧandaǧy biıktıgı – 66,90 bolsa, teŋız deŋgeiınen biıktıgı – 140 metr. Mūnaranyŋ diametrı 8,95 bolsa, dualynyŋ qalyŋdyǧy – 3,75 metr. Joǧarǧy qabaty bügınde restoranǧa ainalǧan. Töbesınen bükıl Stambūldyŋ körkem säuletı men ainalasyn qorşaǧan sudyŋ bärı alaqandaǧydai körınedı.

Galata saraidan keiıngı körnektı mūna­ralardyŋ bırı – Qyz külesı, iaǧni Qyz mūnarasy. Türık jūrtynda keŋ taraǧan aŋyzǧa sensek, öz zamanynyŋ äldebır bedeldı de baquatty adamy tu­ǧan qyzynyŋ süiıktısın mensınbei teŋız­ge mūnaraly abaqty saldyrypty. Öz balasyn soǧan qamapty deidı. Bıraq, qamaudaǧy qyzdy su jylany şaǧyp öltıredı-mys. Teŋızdegı mūnaranyŋ körınısı äsem-aq, alaida şyn mänınde ol da as-su satylatyn kafelerdıŋ bırı. Mūnaraǧa qaiyqpen baru – 25 lira. Bızdıŋşe, 2 500 teŋge. Joqtan bar jasau degen osy bolar. Jarnamasyn jasap, tabys tauyp otyr. Ärı ūlttyq maqtanyş sezımın tudyrady. Bızge üirenetın närse eken.

ǦYLYM MEN BILIMGE JASALǦAN JAǦDAI

Mimar Sinan atyndaǧy körkem öner universitetınde boldyq. Ūstazdardyŋ kışpeiıldıgı täntı ettı. Tälımgerlerdı özderımen teŋ sanaidy. Janaşyrlyq nietterı, oqysa, bılse degen tılekterı bırden sezıledı. Jastar bılmegenın sūraudan qysylmaidy, oqytuşylary «sony da bılmeisıŋ be?» dep salǧan jerden töpeletıp qamşy baspaidy. Jeke pıkır men közqarasty baǧalaidy. Professorlar 4 myŋ dollardai jalaqy alady. Aptasyna 2-3 saǧat därıs oqidy da, baǧalaryn internet arqyly qoiyp jüre beredı. Bızdıŋ mūǧalımderımız erteden qara keşke deiın qūjat toltyryp, kafedralarda qamalyp otyrady. Ondai jaǧdaida ǧylym qalai damidy?

Universitet ashanalaryn memleket­tıŋ auyl şaruaşylyǧy azyq-tülıkpen qam­tidy. Jastarǧa tamaq ışuge 90 paiyz jeŋıl­dık qarastyrylǧan.

Stambūlda ertede salynǧan tarihi kıtaphanalar jeterlık. Onda baǧa jetpes qūndy mūralar ǧasyrlar boiy saqtalyp keledı. Bız de sondai İsam kıtaphanasyna bas sūqtyq. Üş qabatty kıtaphananyŋ sörelerın oqyrmandar erkın jürıp aralaidy. Joǧarǧy qabattardan bırde-bır kıtaphana qyzmetkerın baiqamadyq. Köldeneŋ tūrǧan sörelerdıŋ ortasyna aiaq bassaŋyz, sezımtal şamdar janyp, kıtaptarǧa jaryq säulesın tüsıredı. Sız ketken soŋ bes minuttan soŋ özdıgınen sönedı. Kıtaptyŋ qajettı betterın suretke tüsıruşılerge eşkım tyiym salmaidy. Kıtaptardyŋ elektrondy nūsqasy da satylady. Būl jerden aǧylşyn, arab, fransuz, nemıs jäne taǧy basqa tılderdegı baǧaly kıtaptardy kezdestıresız. Al Abai, Maǧjan Jūmabaev, Ahmet Baitūrsynūly tärızdı ūlylarymyzdyŋ türık tılıne audarylǧan şyǧarmalaryn körıp, bır jasap qaldyq. Kıtaphanalardaǧy ashanada tamaq elu paiyz jeŋıldıkpen berıledı.

ANADOLYDAǦY AǦAIYNDAR

Şette jürgen qazaqty bauyry­myz­ǧa basuǧa yntyzarlyq tanyta al­mai otyrǧanymyz şyndyq. Sedat Solaqoǧlynyŋ dombyramen süiemel­deu­ımen qazaq qoǧamyndaǧy mädeniet bölımınıŋ jetekşısı Bäşır Ahmet Kösenıŋ «Altai tauym» atty änın estıp, közımızge jas kelıp, köŋılımızge mūŋ ūialady. Bäşır aǧa öz äkesınıŋ on bes jasynda Şyǧys Türkıstannan aua köşkendegı äŋgımesın, Altaiǧa degen saǧynyşyn talai tyŋdap ösıp, keiın es bılgen soŋ öz elıne degen aiauly ıŋkärlıgın mūŋdy da sazdy änmen örbıtıptı. Köş qazaq, tarihi Otanǧa köş! Äitpese, jas tolqyn erteŋ özderınıŋ qazaq ekendıgın ūmytpasyna kım kepıl?..

Stambūldyŋ tar köşelerınıŋ bırınde qazaq balalary asyq oinap jatyr. Körıp, qairan qaldym. Özderı mūny şyrǧa deidı. Asyq ornyna domalaq şynylardy paidalanady eken. Erejelerı kädımgı asyqtıkı. Qyzyq.

JOL MÄSELESI JOLǦA QOIYLǦAN

Almaty qalasynda jyl saiyn bıtpeitın jol qūrylystary äbden mezı etedı. Sodan körkeiıp ketken jol da joq. Kelesı jyly qaitadan şūryq tesık bolyp, taz kepeşın kiıp alady. Dalaǧa ketken aqşa men maŋdai ter, taban aqy, deseŋızşı. Tırkelgenı bar, tırkelmegenı bar 17 million şamasynda (Türkiianyŋ statistikalyq qoǧamynyŋ 2013 jylǧy mälımetı boiynşa Stambūldyŋ halyq sany – 14 mln. 160 myŋ 467) halyq syiǧan Stambūlda adam sany bar-joǧy 2 millionnyŋ ainalasynda sanalatyn Almatydaǧydai keptelıske kezıge qoimadyq. Şaharda avtobus, tramvai, trolleibus, metrobus, metro, keme jäne taǧy basqa kölık türlerı elge qyzmet körsetedı. Kölıkter aspaly köpır arqyly būǧazdyŋ üstımen qalanyŋ bır şetınen kelesı şetıne erkın qatynaidy.

Türkiiada taksist boludyŋ özı oŋai şarua emes eken. Taksisttıŋ arnaiy nömırı öte qymbat tūrady. Kölık te qymbat, oǧan salynatyn salyq ta qymbat. Sondyqtan, taksisterdıŋ qyzmetı de joǧary baǧalanady. Arnaiy taksi ataǧyna ie bolǧan maşinalar ǧana adam tasymaldaidy. Esepteu qūrylǧysy kölık jürıp ötken jerdıŋ qaşyqtyǧyna bailanysty tölenetın aqşany eseptep şyǧarady. Türık aǧaiyndarymyz qūrǧaq jer tügıl, Märmär teŋızınıŋ astynan ötetın metro salyp tastapty. Ony da kördık. Tanaudy teŋızdıŋ özgeşe iısı qytyqtaidy eken.

Kemege mınıp, Stambūldyŋ aziialyq tarabyna jol tarttyq. «Teŋız adam boiyndaǧy uaiymdy özıne tartyp alady» deidı. Rasynda solai-au… Äiteuır, tulaǧan tolqyndardan köz alǧymyz kelmedı… Kemege mınu qūny – özge kölık türlerıne mıngenmen bırdei-aq. Barlyq kölıktegı jolaqy qūny – 200 teŋge şamasynda. Kememen jarysqan şaǧalalardy körudıŋ özı nege tūrady? Adamdar ūsynǧan nan qoqymdaryn qaǧyp alyp, şūrqyrap, qiqulap, soŋymyzdan ılesıp otyratyn mūnşalyq qaraqūrym şaǧalany būryn-soŋdy eş jerden körmegen ekenbız.

QAITARDAǦY OI:

Ekı aptalyq saparymyz tämam boldy. Attyŋ basyn kerı būrdyq. Märmär teŋızı men qiqulaǧan şaǧalalar älı talai uaqyt kökeiden ketpei, köŋılge qonaqtap saǧyndyratyndyǧyn sezınıp-aq kelemız.

Qoş bol, aq şaǧala! Qoş!..

Arman ÄUBÄKIR, 

Almaty ­– Stambūl – Almaty

«Almaty-Ystanbūl» baǧytyndaǧy ūşaqpen ūşyp bara jatyp,

Qap taulary töbesınen ötkende tuǧan bır sättık oi-tolǧau