Kóne kóz qarııalar aıtady eken: «Halyq degen — qazyna, odan suńqar da shyǵady, tulpar da týady» dep. Onyń ishinde talaı daryndy dúnıege ákelgen qazaq degen halyqtyń aıaýly perzentteri ulttyń ǵana emes, adamzattyń maqtanyshy derlikteı. Biraq, olardyń san qıly ómiri, súrleý soqpaqtar men qaterli ótkelderden turatyn taǵdyry kimdi bolsyn, qamyqtyrmaı qoımas. Qamytta moıyny qor bolyp, azattyqqa qoly jetpeı sor bolǵan talaı júıriktiń shashasynan qan keshkeni búgin bizder úshin tarıh bolsa, keshegi kúni beınetti ómir edi. Ónerdiń bıigininen kóringen sondaı aıaýly perzenttiń biri Ámire Qashaýbaev ta halyqtyń altyn qazynasy, ańsaǵan armany boldy. Bul maqalada biz, ataqty ánshiniń Parıj saparymen qatar, joqtaýshysy halyq bolyp, izdeýshisi el bolǵan erekshe bir hıkaıa týraly sóz etpekpiz…
ULTYNYŃ AIaÝLY PERZENTI
1925 jyly Parıjde ótetin EKSPO Halyqaralyq kórmesine daıyndyqty Iosıf Stalın Aǵartý isiniń komıssary Anatolıı Lýnacharskııge tapsyrypty. Onda Keńes Úkimetin jaqsy jaǵynan kórsetýge qatty mán berilip, ıdeologııalyq jumystardy komıssar óz qolyna alǵan. Odaqtas elderdegi daryndy adamdardy jınaý úshin hatty da óz atynan joldap, ónerpazdardyń kelýin jiti baqylapty. Semeıdegi Ámire Qashaýbaevqa bir emes, shaqyrtýdy eki qaıyra jibergen desedi. Onyń sebebi, birinshisinde Semeıde sol kezde bılik basyndaǵylar shaqyrtý hatty emes, Ámireni mensinbegen. Lýnacharskıı jibergen telegrammada: «Prosım srochno razýznat ı soobıt, soglasen lı projıvaıýıı po adresý: gorod Semıpalatınsk, ýlıa Vostochnaıa, kvartal №78, Amre Kashaýbaev na ýchastıe v etnografıcheskom konerte Vsemırnoı vystavkı v Parıje? Narodnyı komıssar prosveenııa RSFSR Lýnacharskıı» dep jazylǵan eken. Óner zertteýshisi, «Qurmet» ordeniniń ıegeri Jarqyn Shákirimniń «Ekspress K» gazetine 2014 jylǵy 31 shildede bergen suhbatynda Ámireniń Parıj sapary týraly budan ózge birqatar derekter aıtady.
Orystyń ataqty aqyny Vladımır Maıakovskıı senarııin daıyndaǵan Parıjdegi konertte Ámire «Balqadısha», «Besqarager», «Dýdaraı», «Aǵash aıaq», «Jalǵyz Arsha», «Úsh dos», «Qaratorǵaı», «Qyzyl bıdaı» ánderin shyrqaıdy. Sol saparda aqyn men ánshiniń arasynda syılastyq qatynas ornasa kerek. «Parıj aptalyǵy» degen basylymda onyń óneri týraly jazylyp, erekshe daýys ıesi Ámire Qashaýbaev ulttyq aspap dombyramen adam janyn terbetken óz ultynyń ánin shyrqady, dep jazady.
Jarqyn Shákárimniń aıtýynsha, Ámire Qazaqstannan Parıjge barǵan barǵan jalǵyz qazaq. Parıjde júrgen Mustafa Shoqaı delegaııany kórip qatty qýanǵan. Barlyǵyn qonaqqa shaqyrǵanda, tek Ámire ǵana barypty. Keıbir derekterde ol Ahmet Baıtursynulyna Ámireden hat berip jibergen, Jarqyn Shákárim Mustafa Shoqaı ánshige shapan japqanyn, naqtyraq aıtqanda qymbat kostıým syılaǵanyn aıtady.
Ámire elge kelgesin, KGB-nyń qarmaǵyna qalaı ilingeni týraly ártúrli derek bar. Negizinen, ánshiniń ózi M.Shoqaımen kezdeskenin árkimge aıtyp, sońynan «jansyz» ertken desedi. Qalaı bolǵanda da ulttyń betine shyqqan qaımaǵy — Alash zııalylary qan-qasapqa iliner tusta Ámire qalaı bolǵanda da ol «naýqannan» báribir de aman qalmas edi dep oılaımyz. Ámire Qashaýbaev 1934 jyldyń qarasha aıynyń 5-inen 6-na qaraǵan túnde 47 jasynda Almaty kósheleriniń birinde qaıtys boldy.
Ánshiniń qazasyna búkil halyq ortaqtasty. Respýblıkalyq gazette Sáken Seıfýllıniń kólemdi maqalasy jaryq kóredi. Onda: «Romen Rollan, Anrı Barbıýs syndy maıtalmandaryn erekshe darynymen tańqaldyrǵan, óner ıesi Ámire dúnıeden ótti», dep jazady aqyn. Ámire týraly Romen Rollan, Anatolıı Lýnacharskıı, Álkeı Marǵulan, Sábıt Muqanov, Qalıbek Qýanyshbaev, Muhtar Áýezov estelikter jazǵan.
Ámireni kózi tirisinde úkimet alaqanyna salyp áldıledi me? Ámire ómirin zertteýshiler onyń ómiri joqshylyqta, qıyndyqta, tipti jeke basynda, otbasynda qıyndyqtar bolǵanyn jazady. Al, Ámireniń zamandasy, Parıjge birge barǵan kórshi ózbek eliniń Tamara hanýmy úrip iship, eldiń aldynda ótken. «Qyzyl ımperııa» Qashaýbaevti tipti de aıamady. Izine túsip, ómiriniń sońǵy on jylyn adam tózgisiz azapqa aınaldyrdy. Kózi tirisinde qoǵamǵa «jat element» bolǵan Qashaýbaevtan úkimet ol qaıtys bolǵannan keıin de seskenip, tipti atyn el jadynan umyttyrýǵa tyrysty. Biraq, onyń artynda izdeýshisi, suraýshysy, qalyń qazaǵy bar edi…
«ÁMIRENI AŃSAÝ» — AITYLMAǴAN ÁŃGIME…
1960 jyldardyń aıaǵynda el ishinde oıanys paıda bolyp, Ámirege mektep atyn berý, eskertkish ornatý sekildi sharalar qolǵa alyna bastady. Biraq qansha ýaqyt ótse de kekshil bılik, tas buǵaý tanym oǵan taǵy da qarsylyq tanytty. Tipti, 1970 jyly Dinmuhamed Qonaevtyń ózi mol qarjysyn bóldirip, músinshi Andrıýenkoǵa jasatqan, bıiktigi 7 metrlik eskertkish ornatylmaı jatyp-aq, iz-túzsiz joq bolyp ketken. Osydan-aq, ánshige degen qarsylyq pármendiligin baıqaýǵa bolatyndaı. Sonshama at úrkip, adam seskenetindeı Ámire ne jazdy?
Biz bul maqalamyzda, álem tanyǵan ánshiniń Parıj saparynda Mustafa Shoqaımen kezdesýinen keıingi qıyn taǵdyry týraly emes, qylyshynan qan tamyp turǵan qyzyl úkimettiń yzǵaryna qaramaı, oǵan mektep atyn bergizip, músinin ornatqan qazaqtyń ánshige, ónerge degen qurmeti men ystyq yqylasyn, eldigin tanytqan el ishindegi bir hıkaıa týraly sóz etpekpiz.
Abaı jeriniń asqar taýdaı aqsaqaly, etnograf zertteýshi Beken Isabaevtyń «Ertis óńiri» gazetiniń 2008 jylǵy 16 shildedegi sanynda «Ańsaý» degen maqalasy jaryq kórdi. Onda avtor Abaı aýdanyndaǵy Aqbulaq keńsharynyń segiz jyldyq mektebine 1969 jyly dırektor bolyp kelgennen keıin bilim ordasyna Ámire atyn bermek bolǵanda tap bolǵan qarsylyǵy týraly, keıin, mektep atyn ǵana emes, ánshi músinin ornata bilgeni týraly jazady. Maqaladan úzindi keltirgen jón bolar.
«1969 jyldyń 31 tamyzy 151 oqýshy, 12 muǵalimmen Aqbulaq aýylynda segiz jyldyq mekteptiń alǵashqy qońyraýy soǵyldy, mektep resmı túrde ashyldy. Jumystaryn qalyptastyryp alǵan soń, mektep atyn osy óńirde dúnıe esigin ashqan, álemge aty málim uly ánshi Ámire Qashaýbaevqa bergen jón dep bildim. Bul pikirimdi keńshardyń qos basshysy (keńshar dırektory Tilesh Jarqynbaev, partkom hatshysy Mansur Ǵalymbaev) qýana qoldady. Osy usynyspen aýdandyq partııa komıtetine keldim. Biraq, aldymen Abyraly-Qaınar atyrabynda týyp ósken aýdandyq partııa komıteti úgit-nasıhat bóliminiń meńgerýshisi Ábdın Qanashtyń qarsylyǵyna keziktim. Ol sóz júzinde uly ánshi atalǵanymen, ólgenine otyz jyldan assa da birde bir memlekettik ujymǵa Ámire esimi resmı berilmegenin dálel etip, ary qaraı izdenbeýime keńes etti. Tipti, talap etti desem de bolady.
Biz, Mansur men Tilesh úsheýimiz osymen toqtamaýǵa bekindik te, óz betimizshe mynalardy istemek boldyq. Keńshar dırektory Almatyda Ámire músinin jasatpaq, men músinge laıyq sýret-fotosyn tabýǵa mindettendim. Ol kezde Ámireniń tymaq kıgen fotosyn biletinbiz», — deı kele Beken Isabaev ánshi músini aýylda qalaı ornap, halyqtyń shat-shajyman bolǵanyn jazady:
«Ánshiniń tymaq kıip túsken eskertkish músini (músinshi Nurjymaev jasaǵan) sáýir aıynda jetkizildi. Ámire eskertkishiniń tuǵyry mektep pen keńshar keńsesiniń ortasyna turǵyzyldy. Jurt eskertkishtiń ashylýyn taǵatsyzdana kútip júr. Basshylar keńese kelip, «Bul sharany saltanatpen kishigirim aýyl merekesi qylyp ótkizeıik. Ánshiniń týystary ne istemek bolsa da tejeý jasamaıyq» desti. Tuǵyrǵa ánshi beınesi ornady. Músin-eskertkish ánshiniń eńsesi bıik, denesi de mol bolyp kórinetindeı jasalǵan eken. Unady. Eskertkish ashatyn kún jańylmasam, 1970 jyldyń 11-i, ne 12-shi maýsymy. Kún jeksenbi. Tańerteń ne dırektor, ne partkomdy taba almadyq. Úılerinde de joq. Bir top kisi bul qalaı dep daǵdaryp turǵanymyzda Abaı aýdanynyń atqarý komıtetiniń tóraǵasy Rahymhan Ǵabdýllın marqum kele qaldy. Ol kisi esti-basty deıtindeı 4-5 kisini ertip, partkom keńesine kelip, eskertkishti saltanatty jıynsyz-aq, jaı ashýdy usyndy. Biz ary-beri sóıleı kep, keńshar basshylaryn tosý kerek destik. Tóraǵa: «Ol ekeýi kelmeıdi!» dep bir-aq kesti! Aqyry eki tarap óz pikirimizden sheginistik. Eskertkishti saltanatpen ashamyz, tóraǵa jıynǵa qatysyp, aýylymyzǵa qonatyn boldy. Jıyn bastaldy men sóılep boldym. Sol-aq eken búkil ǵumyryn ustalyqpen ótkizgen, alyp deneli, jasy toqsandy alqymdaǵan Túsipuly Mádııan aqsaqal minbege umtylsyn ba! Qarııa shyǵa sala sózin Ámirege arnady.
-Bir kórpeni jamylyp, qulyn taıdaı tebisip, qazir ǵana burtıyp, sońynan qaıta óbisip, qanymyz janymyz bir desken eı, Ámire keldiń be?! Ańsap edim-aý, ańsap edi-aý týǵan el men jurtyń! — Qarttyń kóz jasy saqalynan tamshylap tur. Ol taǵy da: — Anań Toıǵan tap osy jerge úıin tikkizip, alǵashqy áıeliń Gúljamıláni alyp qashyp kelgende qasyńdaǵy kúıeý joldasyń men edim-aý! Jalǵan dúnıe-aı, topyraǵyń Alataýdan boldy, atyń týǵan jerińde az aıtyldy. Shet jurtty tańyrqatqan qońyr úniń óz jerińde joq! Óz jer, óz elińde joq!.. Estilmeıdi! Ne qylǵan ıt tirlik!..
Buǵan da shúkir kózim jumylǵansha qasyńa kep turmyn. Myna jastar beıneńdi aıalar, qurmet tutar. Beıneńniń osy ornaǵan máńgilik deıik. Rıza bol, jan dosym. El ıesi, ónerli eri keldi búgin óz jerine. Qaraqtarym, toılańdar, shattanyńdar!»
Qart minbeden túskende baǵanadan muń basyp turǵan jıyn gýildep jóneldi. Shapalaq jańǵyryǵy áýelep ketti. Men alǵashqy sózdi osy kisige bermegenime ókindim. Endigi resmılik artyq edi. Bilip otyrmyz, aýyl toıly aýylǵa aınalyp júre berdi.
«Bul aýyl boıyna taza qan júgire bastaǵan aýylǵa aınalypty. Bıýroǵa da solaı baıandaımyn. Bul jurttyń mundaı qoparyla qýanǵanyn kórgemiz joq» dep basshylyq rızashylyq bildirip ketti», — dep jazady B.Isabaev. Netken saǵynysh deseńizshi…
Sóz basynda aıtqanymyzdaı, ámirshil-ákimshil júıe úshin bir ánshiniń kózin qurtý qıyn bolmaǵanymen, onyń halqynyń ónerge, óner ıesine degen mahabbatyn óshirý qıyn edi. Qyzyl úkimet Ámireden sol úshin qoryqty. Endi mine, azattyqqa qol jetip, ol kúnderdiń bári umyt qalǵanda sol Ámire atamyz baryp án salǵan Parıjdegi EKSPO kórmesin óz elimizge alyp kelgeli otyrmyz. Eldik degen, erlik degen, osy bolsa kerek…
Alashainasy.kz
