Köne köz qariialar aitady eken: «Halyq degen — qazyna, odan sūŋqar da şyǧady, tūlpar da tuady» dep. Onyŋ ışınde talai daryndy düniege äkelgen qazaq degen halyqtyŋ aiauly perzentterı ūlttyŋ ǧana emes, adamzattyŋ maqtanyşy derlıktei. Bıraq, olardyŋ san qily ömırı, sürleu soqpaqtar men qaterlı ötkelderden tūratyn taǧdyry kımdı bolsyn, qamyqtyrmai qoimas. Qamytta moiyny qor bolyp, azattyqqa qoly jetpei sor bolǧan talai jüirıktıŋ şaşasynan qan keşkenı bügın bızder üşın tarih bolsa, keşegı künı beinettı ömır edı. Önerdıŋ biıgınınen körıngen sondai aiauly perzenttıŋ bırı Ämıre Qaşaubaev ta halyqtyŋ altyn qazynasy, aŋsaǧan armany boldy. Būl maqalada bız, ataqty änşınıŋ Parij saparymen qatar, joqtauşysy halyq bolyp, ızdeuşısı el bolǧan erekşe bır hikaia turaly söz etpekpız…
ŪLTYNYŊ AIаULY PERZENTI
1925 jyly Parijde ötetın EKSPO Halyqaralyq körmesıne daiyndyqty İosif Stalin Aǧartu ısınıŋ komissary Anatolii Lunacharskiige tapsyrypty. Onda Keŋes Ükımetın jaqsy jaǧynan körsetuge qatty män berılıp, ideologiialyq jūmystardy komissar öz qolyna alǧan. Odaqtas elderdegı daryndy adamdardy jinau üşın hatty da öz atynan joldap, önerpazdardyŋ keluın jıtı baqylapty. Semeidegı Ämıre Qaşaubaevqa bır emes, şaqyrtudy ekı qaiyra jıbergen desedı. Onyŋ sebebı, bırınşısınde Semeide sol kezde bilık basyndaǧylar şaqyrtu hatty emes, Ämırenı mensınbegen. Lunacharskii jıbergen telegrammada: «Prosim srochno razuznat i soobşit, soglasen li projivaiuşii po adresu: gorod Semipalatinsk, ulisa Vostochnaia, kvartal №78, Amre Kaşaubaev na uchastie v etnograficheskom konserte Vsemirnoi vystavki v Parije? Narodnyi komissar prosveşeniia RSFSR Lunacharskii» dep jazylǧan eken. Öner zertteuşısı, «Qūrmet» ordenınıŋ iegerı Jarqyn Şäkırımnıŋ «Ekspress K» gazetıne 2014 jylǧy 31 şıldede bergen sūhbatynda Ämırenıŋ Parij sapary turaly būdan özge bırqatar derekter aitady.
Orystyŋ ataqty aqyny Vladimir Maiakovskii ssenariiın daiyndaǧan Parijdegı konsertte Ämıre «Balqadişa», «Besqarager», «Dudarai», «Aǧaş aiaq», «Jalǧyz Arşa», «Üş dos», «Qaratorǧai», «Qyzyl bidai» änderın şyrqaidy. Sol saparda aqyn men änşınıŋ arasynda syilastyq qatynas ornasa kerek. «Parij aptalyǧy» degen basylymda onyŋ önerı turaly jazylyp, erekşe dauys iesı Ämıre Qaşaubaev ūlttyq aspap dombyramen adam janyn terbetken öz ūltynyŋ änın şyrqady, dep jazady.
Jarqyn Şäkärımnıŋ aituynşa, Ämıre Qazaqstannan Parijge barǧan barǧan jalǧyz qazaq. Parijde jürgen Mūstafa Şoqai delegasiiany körıp qatty quanǧan. Barlyǧyn qonaqqa şaqyrǧanda, tek Ämıre ǧana barypty. Keibır derekterde ol Ahmet Baitūrsynūlyna Ämıreden hat berıp jıbergen, Jarqyn Şäkärım Mūstafa Şoqai änşıge şapan japqanyn, naqtyraq aitqanda qymbat kostium syilaǧanyn aitady.
Ämıre elge kelgesın, KGB-nyŋ qarmaǧyna qalai ılıngenı turaly ärtürlı derek bar. Negızınen, änşınıŋ özı M.Şoqaimen kezdeskenın ärkımge aityp, soŋynan «jansyz» ertken desedı. Qalai bolǧanda da ūlttyŋ betıne şyqqan qaimaǧy — Alaş ziialylary qan-qasapqa ılıner tūsta Ämıre qalai bolǧanda da ol «nauqannan» bärıbır de aman qalmas edı dep oilaimyz. Ämıre Qaşaubaev 1934 jyldyŋ qaraşa aiynyŋ 5-ınen 6-na qaraǧan tünde 47 jasynda Almaty köşelerınıŋ bırınde qaitys boldy.
Änşınıŋ qazasyna bükıl halyq ortaqtasty. Respublikalyq gazette Säken Seifullinıŋ kölemdı maqalasy jaryq köredı. Onda: «Romen Rollan, Anri Barbius syndy maitalmandaryn erekşe darynymen taŋqaldyrǧan, öner iesı Ämıre dünieden öttı», dep jazady aqyn. Ämıre turaly Romen Rollan, Anatolii Lunacharskii, Älkei Marǧūlan, Säbit Mūqanov, Qalibek Quanyşbaev, Mūhtar Äuezov estelıkter jazǧan.
Ämırenı közı tırısınde ükımet alaqanyna salyp äldiledı me? Ämıre ömırın zertteuşıler onyŋ ömırı joqşylyqta, qiyndyqta, tıptı jeke basynda, otbasynda qiyndyqtar bolǧanyn jazady. Al, Ämırenıŋ zamandasy, Parijge bırge barǧan körşı özbek elınıŋ Tamara hanumy ürıp ışıp, eldıŋ aldynda ötken. «Qyzyl imperiia» Qaşaubaevtı tıptı de aiamady. Izıne tüsıp, ömırınıŋ soŋǧy on jylyn adam tözgısız azapqa ainaldyrdy. Közı tırısınde qoǧamǧa «jat element» bolǧan Qaşaubaevtan ükımet ol qaitys bolǧannan keiın de seskenıp, tıptı atyn el jadynan ūmyttyruǧa tyrysty. Bıraq, onyŋ artynda ızdeuşısı, sūrauşysy, qalyŋ qazaǧy bar edı…
«ÄMIRENI AŊSAU» — AITYLMAǦAN ÄŊGIME…
1960 jyldardyŋ aiaǧynda el ışınde oianys paida bolyp, Ämırege mektep atyn beru, eskertkış ornatu sekıldı şaralar qolǧa alyna bastady. Bıraq qanşa uaqyt ötse de kekşıl bilık, tas būǧau tanym oǧan taǧy da qarsylyq tanytty. Tıptı, 1970 jyly Dınmūhamed Qonaevtyŋ özı mol qarjysyn böldırıp, müsınşı Andriuşenkoǧa jasatqan, biıktıgı 7 metrlık eskertkış ornatylmai jatyp-aq, ız-tüzsız joq bolyp ketken. Osydan-aq, änşıge degen qarsylyq pärmendılıgın baiqauǧa bolatyndai. Sonşama at ürkıp, adam seskenetındei Ämıre ne jazdy?
Bız būl maqalamyzda, älem tanyǧan änşınıŋ Parij saparynda Mūstafa Şoqaimen kezdesuınen keiıngı qiyn taǧdyry turaly emes, qylyşynan qan tamyp tūrǧan qyzyl ükımettıŋ yzǧaryna qaramai, oǧan mektep atyn bergızıp, müsının ornatqan qazaqtyŋ änşıge, önerge degen qūrmetı men ystyq yqylasyn, eldıgın tanytqan el ışındegı bır hikaia turaly söz etpekpız.
Abai jerınıŋ asqar taudai aqsaqaly, etnograf zertteuşı Beken İsabaevtyŋ «Ertıs öŋırı» gazetınıŋ 2008 jylǧy 16 şıldedegı sanynda «Aŋsau» degen maqalasy jaryq kördı. Onda avtor Abai audanyndaǧy Aqbūlaq keŋşarynyŋ segız jyldyq mektebıne 1969 jyly direktor bolyp kelgennen keiın bılım ordasyna Ämıre atyn bermek bolǧanda tap bolǧan qarsylyǧy turaly, keiın, mektep atyn ǧana emes, änşı müsının ornata bılgenı turaly jazady. Maqaladan üzındı keltırgen jön bolar.
«1969 jyldyŋ 31 tamyzy 151 oquşy, 12 mūǧalımmen Aqbūlaq auylynda segız jyldyq mekteptıŋ alǧaşqy qoŋyrauy soǧyldy, mektep resmi türde aşyldy. Jūmystaryn qalyptastyryp alǧan soŋ, mektep atyn osy öŋırde dünie esıgın aşqan, älemge aty mälım ūly änşı Ämıre Qaşaubaevqa bergen jön dep bıldım. Būl pıkırımdı keŋşardyŋ qos basşysy (keŋşar direktory Tıleş Jarqynbaev, partkom hatşysy Mansūr Ǧalymbaev) quana qoldady. Osy ūsynyspen audandyq partiia komitetıne keldım. Bıraq, aldymen Abyraly-Qainar atyrabynda tuyp ösken audandyq partiia komitetı ügıt-nasihat bölımınıŋ meŋgeruşısı Äbdin Qanaştyŋ qarsylyǧyna kezıktım. Ol söz jüzınde ūly änşı atalǧanymen, ölgenıne otyz jyldan assa da bırde bır memlekettık ūjymǧa Ämıre esımı resmi berılmegenın dälel etıp, ary qarai ızdenbeuıme keŋes ettı. Tıptı, talap ettı desem de bolady.
Bız, Mansūr men Tıleş üşeuımız osymen toqtamauǧa bekındık te, öz betımızşe mynalardy ıstemek boldyq. Keŋşar direktory Almatyda Ämıre müsının jasatpaq, men müsınge laiyq suret-fotosyn tabuǧa mındettendım. Ol kezde Ämırenıŋ tymaq kigen fotosyn bıletınbız», — dei kele Beken İsabaev änşı müsını auylda qalai ornap, halyqtyŋ şat-şajyman bolǧanyn jazady:
«Änşınıŋ tymaq kiıp tüsken eskertkış müsını (müsınşı Nūrjymaev jasaǧan) säuır aiynda jetkızıldı. Ämıre eskertkışınıŋ tūǧyry mektep pen keŋşar keŋsesınıŋ ortasyna tūrǧyzyldy. Jūrt eskertkıştıŋ aşyluyn taǧatsyzdana kütıp jür. Basşylar keŋese kelıp, «Būl şarany saltanatpen kışıgırım auyl merekesı qylyp ötkızeiık. Änşınıŋ tuystary ne ıstemek bolsa da tejeu jasamaiyq» destı. Tūǧyrǧa änşı beinesı ornady. Müsın-eskertkış änşınıŋ eŋsesı biık, denesı de mol bolyp körınetındei jasalǧan eken. Ūnady. Eskertkış aşatyn kün jaŋylmasam, 1970 jyldyŋ 11-ı, ne 12-şı mausymy. Kün jeksenbı. Taŋerteŋ ne direktor, ne partkomdy taba almadyq. Üilerınde de joq. Bır top kısı būl qalai dep daǧdaryp tūrǧanymyzda Abai audanynyŋ atqaru komitetınıŋ töraǧasy Rahymhan Ǧabdullin marqūm kele qaldy. Ol kısı estı-basty deitındei 4-5 kısını ertıp, partkom keŋesıne kelıp, eskertkıştı saltanatty jiynsyz-aq, jai aşudy ūsyndy. Bız ary-berı söilei kep, keŋşar basşylaryn tosu kerek destık. Töraǧa: «Ol ekeuı kelmeidı!» dep bır-aq kestı! Aqyry ekı tarap öz pıkırımızden şegınıstık. Eskertkıştı saltanatpen aşamyz, töraǧa jiynǧa qatysyp, auylymyzǧa qonatyn boldy. Jiyn bastaldy men söilep boldym. Sol-aq eken bükıl ǧūmyryn ūstalyqpen ötkızgen, alyp denelı, jasy toqsandy alqymdaǧan Tüsıpūly Mädiian aqsaqal mınbege ūmtylsyn ba! Qariia şyǧa sala sözın Ämırege arnady.
-Bır körpenı jamylyp, qūlyn taidai tebısıp, qazır ǧana būrtiyp, soŋynan qaita öbısıp, qanymyz janymyz bır desken ei, Ämıre keldıŋ be?! Aŋsap edım-au, aŋsap edı-au tuǧan el men jūrtyŋ! — Qarttyŋ köz jasy saqalynan tamşylap tūr. Ol taǧy da: — Anaŋ Toiǧan tap osy jerge üiın tıkkızıp, alǧaşqy äielıŋ Güljamilänı alyp qaşyp kelgende qasyŋdaǧy küieu joldasyŋ men edım-au! Jalǧan dünie-ai, topyraǧyŋ Alataudan boldy, atyŋ tuǧan jerıŋde az aityldy. Şet jūrtty taŋyrqatqan qoŋyr ünıŋ öz jerıŋde joq! Öz jer, öz elıŋde joq!.. Estılmeidı! Ne qylǧan it tırlık!..
Būǧan da şükır közım jūmylǧanşa qasyŋa kep tūrmyn. Myna jastar beineŋdı aialar, qūrmet tūtar. Beineŋnıŋ osy ornaǧan mäŋgılık deiık. Riza bol, jan dosym. El iesı, önerlı erı keldı bügın öz jerıne. Qaraqtarym, toilaŋdar, şattanyŋdar!»
Qart mınbeden tüskende baǧanadan mūŋ basyp tūrǧan jiyn guıldep jöneldı. Şapalaq jaŋǧyryǧy äuelep kettı. Men alǧaşqy sözdı osy kısıge bermegenıme ökındım. Endıgı resmilık artyq edı. Bılıp otyrmyz, auyl toily auylǧa ainalyp jüre berdı.
«Būl auyl boiyna taza qan jügıre bastaǧan auylǧa ainalypty. Biuroǧa da solai baiandaimyn. Būl jūrttyŋ mūndai qoparyla quanǧanyn körgemız joq» dep basşylyq rizaşylyq bıldırıp kettı», — dep jazady B.İsabaev. Netken saǧynyş deseŋızşı…
Söz basynda aitqanymyzdai, ämırşıl-äkımşıl jüie üşın bır änşınıŋ közın qūrtu qiyn bolmaǧanymen, onyŋ halqynyŋ önerge, öner iesıne degen mahabbatyn öşıru qiyn edı. Qyzyl ükımet Ämıreden sol üşın qoryqty. Endı mıne, azattyqqa qol jetıp, ol künderdıŋ bärı ūmyt qalǧanda sol Ämıre atamyz baryp än salǧan Parijdegı EKSPO körmesın öz elımızge alyp kelgelı otyrmyz. Eldık degen, erlık degen, osy bolsa kerek…
Alashainasy.kz
