Būdan būryn da Şyŋǧyshan taqyrybyna arnap ärtürlı basylymdarda bırneşe maqala jariialaǧanym köpşılık oqyrmanǧa mälım bolsa kerek-tı. Sondaǧy köterılgen mäselenıŋ bırı – Şyŋǧys han ordasy qai tılde söilegen, memlekettıŋ resmi tılı qaisy tıl edı degen töŋırekte bolǧan-dy. Öitkenı, halyq tarihyn zertteude etnolingvistikanyŋ alatyn orny erekşe. Adamzat tarihynda aituly tereŋ ız qaldyrǧanymen, zamandas tarihşylary ärtürlı atap, ärtürlı sipattaǧandyqtan, olardyŋ anyq kım ekenı beimälım bolyp qalǧan köne halyqtardyŋ näsılın anyqtaudaǧy jalǧyz qūral, mıne, osy tıl bolyp keledı. Osy künderı özımızdıŋ arǧy tegımız dep jürgen saq, ǧūn, skif deitın halyqtardyŋ şyn mänınde kımder ekenın tek solardan qalǧan bırdı-ekılı mädeni jūrnaqtar men azyn-aulaq tıldık elementter arqyly ǧana boljaldap jürgen joqpyz ba?! Tıptı, sonau Amerika qūrlyǧynyŋ jergılıktı köne halyqtarynyŋ arǧy näsılın anyqtauǧa septıgın tigızgen ekı närsenıŋ bırı – jaŋa tuǧan närestenıŋ qūiryǧyndaǧy «perıştenıŋ şapalaǧynan qalatyn» kökşıl taŋba bolsa, ekınşısı – tıl eken: tuystyqqa, dene müşelerıne, jekelegen būiym ataularyna bailanysty saqtalǧan bırşama sözder men älgı taŋba olardyŋ arǧy tübı türkı tektes halyqtardan şyqqan bolsa kerek degen boljamǧa äkelıp otyr. Sondyqtan da Şyŋǧys han ordasynyŋ tılı onyŋ näsılınanyqtauǧa ǧana emes, ol qūrǧan ūly memlekettıŋ – ūlan-ǧaiyr imperiianyŋ – qai halyqqa tiesılı ekenın anyqtauǧa da tıkelei qatysy bar negızgı körsetkış der edık.
Öitkenı, ol zaman memlekettık resmi tıldı qaulymen belgıleu tärtıbı paida bolǧan HH-HHI ǧasyrdan müldem bölek edı. Mäsele arnaiy nizammen (jarlyqpen) emes, tabiǧi jolmen retteletın. Osy tūrǧydan qarasaq, bızge jetken jazbaşa derekter Şyŋǧys han imperiiasynyŋ memlekettık resmi tılı türık tılı bolǧanyn körsetedı. Eŋ aldymen onyŋ bırden-bır naqty dälelı – qaǧan mörınıŋ tılı. Han mörınıŋ tılı – bırınşıden, memlekettıŋ negızgı (tituldy) halqynyŋ tılın belgılese, ekınşıden, taq iesı qai tılde söilegenın körsetse kerek. Mör Küiık hannyŋ Rim Papasy episkop IV İnnokentiige jazǧan hatynyŋ soŋyna basylǧan. Bügıngı tırşılıgımızge internettıŋ kıruıne bailanysty ol derekterdıŋ tüpnūsqasyn öz közımızben körıp, tanysuymyzǧa mümkındık äbden bar (internetı joq kısı ol hat pen mördıŋ mätının orys ǧalymy A.G. Olovinsovtyŋ «Tiurki ili mongoly. Epoha Chingishana» dep atalatyn kıtäbınen köre alady, 154 bet). Hat türık sözderı aralastyrylyp parsy tılınde jazylǧanymen, mör tılı köne türık tılınde oiylǧan. Būl ǧana emes, sol däuırden bızdıŋ zamanymyzǧa jetken basqa da resmi qūjattardyŋ, mäselen hattardyŋ, ärtürlı därejedegı bilık ökılı ıspettı adamdarǧa – salyq jinauşylarǧa, jüzbasy, myŋbasy, tümenbasy şenındegı äskeri tūlǧalarǧa t.b. mandat esebınde berıletın paizylardyŋ, Ermitajdaǧy Şyŋǧys handıkı dep tanylǧan tasqa oiylyp jazylǧan mätınnıŋ tılı de köne türıkşe. Sonda bükıl Batys pen Şyǧysty tügel tıtırentıp tūrǧan qūdırettı Şyŋǧys qaǧan men onyŋ ürım-būtaǧy moŋǧol bolsa, türık tılıne jarmasyp nesı bar deitın saual öz-özınen tuatyny anyq. Al onyŋ jauaby – bıreu ǧana: Şyŋǧys hannyŋ özı de, balalary da, negızgı halqy da türık tılınde söilegen. Osy oraida fransuz tarihşysy Rene Grouzettıŋ «Dala ūlystary» atty ırı eŋbegınde: «Oirattar Şyŋǧys han tarihynyŋ tek şet jūlyǧynda ǧana kezdesedı» degen sözı erıksız eske tüsedı (T.Äbenaiūly «Şynyŋa köş, tarih! Şyŋǧys han kım?»). Orys zertteuşısınıŋ myna bır sözıne de köŋıl audaraiyq: «A vot mongolom on, bezuslovno, ne byl. Rech, konechno, idet o tiurke… Chtoby soverşit bolee-menee masştabnye zavoevaniia, nujna ne prosto «bolşaia orda», a horoşo organizovannaia armiia s sootvetstvuiuşim voorujeniem. Poskolku u mongolov ne bylo rovnym schetom nikakih tradisii gosudarstvennosti, oni okazalis by reşitelno nesposobny v kratchaişie sroki etu armiiu sozdat» (A.Buşkov. Neizvestnaia Aziia. «Şyŋǧyshan. №1 2011). Osy sekıldı pıkırlerdı köptep keltıruge bolady. Olai jazatyn ǧalymdar jalǧyz Şyŋǧys han jaugerşılıgın ǧana oilamaidy, sonau ǧūn zamanyndaǧy oqiǧalardy aitpaǧanda, keiıngı kök türıkterden berı tartyp, seljükter qūrǧan älemdık imperiiaǧa deiıngı türıkter tarihyn tügel eskeredı, ärine. Demek, Şyŋǧys han imperiiasyn moŋǧol imperiiasy deudıŋ eş qisyny joq. Memleket – türıktıkı, Şyŋǧys hannyŋ näsılı – türık. Eger onyŋ näsılı qazırgı ūǧymdaǧy moŋǧol bolsa, onda ol (tym qūrmasa) jalaiyr arasynda ösken moŋǧol bolyp şyǧar edı. Nemese jalaiyr Jamūqa (Jamuha) moŋǧol arasynda ösken adam bolmaqşy. Äitpese, bastau būlaqtarda körsetılgenındei, Jamūqa men Temırşı (Temujın) qalaişa «mūz üstınde asyq oinap» bırge ösedı?! Ol zamanda bır özennıŋ boiynda moŋǧol men türık aralas-qoralas otyrypty degendı eles-tetu qiyn-aq. Būnyŋ müldem qisynsyz-dyǧyn «Qūpiia şejıre» men «Jamiǧ at-tauarihta» atalǧan jer-su attarynyŋ qazırgı Jetısu ölkesınde, Ile boiynda ekenın T.Äbenaiūlynyŋ zertteulerı bır däleldese, B.Nūrjekeūly sol ataular özı tuyp-ösken ölkedegı toponimder ekenın kartasyn syzyp tūryp taǧy bır däleldedı. Demek, ol däuırde moŋǧoldardyŋ būl maŋda isı de joq edı. Būny terıske şyǧaru üşın, joǧaryda atalǧan ekı eŋbektıŋ deregın joqqa şyǧaru kerek. Bıraq ol mümkın emes.
Būlai dep nelıkten nyq senımmen aitqanymyzdy naqtylai tüsu üşın bastau būlaqtarda atalyp, Tıleuberdı men Beksūltannyŋ zertteulerınde körsetılgen Ile (Önen,Onon) atyrabyndaǧy toponimderdı osy arada taǧy ūsyna keteiık: Būrqan, Türgen, Qūlja, Narat, Şaty, Şapqy, Tekes (Tekelık), Şaryn (Şarǧyn), Qarqara, Qapşaǧai, Otqiia (Qyzylqiia), Köde-Aral (Kötu-Aral iaǧni Araltöbe), Qorǧanaq-Şūbar (Şūbar), Kerulen (Kerıölen – Terısaqqan), Qara-Zūryq (Qara-jyryq), Küitıŋ, Talqy, Jete, Iletı,
Maǧūlstan, t.b. Bıreu emes, üşeu emes, tıptı beseu emes, jiyrmadan astam ataudyŋ bügıngı Ile atyrabynda sol küiı saqtaluy – joqqa şyǧaryluy mümkın emes dälel boluymen qatar, ol zamandaǧy halyqtyŋ ürım-būtaǧy qazır de osy öŋırde ömır sürıp jatqanyn körsetse kerek. Tılı de – sol baiaǧy tıl, halqy da – sol baiaǧy rular. Bastau būlaqtarda saqtalǧan derekterdı etnolingvistikalyq tūrǧydan qarastyrsaq, būǧan közımız jete tüsedı. Ūly qaǧannyŋ bükıl balalyq şaǧy, «at jalyn tartyp mınıp», erjetken bozbala kezeŋı, zaŋǧar bilıkke qol sozardaǧy bükıl tartys-küresı ötken sol aimaqtyŋ «Qūpiia şejıre» men «Jamiǧ at-tauarihta» jazylyp qalǧan osynau ataularyn qiyrdaǧy Moŋǧoliiadan ızdeu üşın bügıngı taŋdaǧy kısınıŋ (bızdıŋ zamandasymyzdyŋ) ne piǧyly böten boluy kerek, ne geografiia deitın ǧylymnan (naqtylai aitsaq, Qazaqstan men Moŋǧoliia geografiiasynan) müldem habary joq, syŋar ezu bıreu boluy kerek. Osy oraida Şyŋǧys han tarihyn köp zerttegen belgılı qazaq avtory joryq baǧyty Batysqa būrylǧanda, küş-quaty äbden tolysyp, aidyny asqan qaǧan jolyndaǧy ūlystardy qoǧadai japyryp, soǧysqanyn jeŋıp, köbıne qarsylyqsyz baǧyndyryp, solardyŋ esebınen öz äskerın tolyqtyryp, molaitu arqyly barǧan saiyn küşeie tüskenın jazyp otyryp, tek Jetısu ölkesınen qosyp alǧan ondai qosyndar turaly eşqandai derek-mälımet joǧyn arnaiy atap ötedı. Sonan soŋ «būl bodan ölkenıŋ Şyŋǧys joryǧyna äsker qosyp, ılespei qaluy mümkın emes qoi» dep taŋyrqaidy. Olai oilaityn da, taŋyrqaityn da sebebı – būl avtordyŋ Şyŋǧys handy tarih sahnasyna kırgızgen ölkenı sonau Moŋǧoliiadaǧy Hentei tauy men Onon özenınıŋ öŋırınen ızdeitın baiaǧy europalyq avtorlar sıŋırgen stereotip yqpalynan şyǧa almaǧandynda. Bükıl saiasi tırşılıgın Jetısu ölkesınde bastap, alǧaşqy nökerlerı men äuelgı jasaǧyn, keiıngı tegeurındı qosynyn osy atyrapta jinap, bırte-bırte ony osy atyrapta alapat küşke ainaldyryp alǧan bolsa, zamandas tarihşylary ony qalai syrttan basyp kırıp, bar qosynyn qosyp alyp edı dep jazsyn?! Ordasyn osy atyrapqa tıgıp, şyǧysqa da, Batysqa da osy atyraptan attanyp jürgen joq pa?! «Şyŋǧys qaǧannyŋ quzauyryn» («Qūpiia şejırenı») jazǧan Syzǧan Qūtqa deitın hatşysy qaǧannyŋ öz qasynda jürıp, bärın öz közımen körgen bolsa, Raşid ad-Din bükıl Moǧolstannyŋ şejıreşı qarttaryn jinap alyp, äŋgımesın öz qūlaǧymen tyŋdap otyryp, hatqa tüsırtken bolsa, olardyŋ sözıne şübä keltırer ne jönımız bar?
Bileuşınıŋ qai ūlttan şyqqanyn, qai halyqtyŋ müddesıne qyzmet etkenın onyŋ tuyp-ösken jerı ǧana emes, qoldanǧan tılı de däleldese kerek. Şyŋǧyshan äuletınıŋ tılı turaly «Qazaqqa keregı tarih pa, tarihşy degen ataǧy ma?» («Qazaq ädebietı») atty maqalamyzda qysqaşa toqtalyp, Vatikannyŋ qūpiia mūraǧatynda saqtalǧan Küiık han mörınıŋ mätını ordanyŋ türık tılınde söilegenın aidai älemge äigılep bergenın aityp edık. Fransuz E.Pellio men poliak K.Karalevskiiden bastap, bükıl älem ǧalymdary moiyndaǧan sol şyndyqty qazaq tarihşylary älı qabyldai almai keledı. Būltartpas şyndyq qabyldanbaǧan mūndai ortada tarihi aqiqat saltanat qūra almaq emes. Osyndai ǧylymǧa da, kısılıkke de qaişy «toŋmoiyndyq» kesırınen basqa da körneu tūrǧan tarihi derekter eleusız qalyp keledı. Mysaly, Şyŋǧys hannyŋ özınıŋ jäne mūragerlerınıŋ ordasynda ökımet ısın jürgızgen bıtıkşıler, memlekettık hatşylar: Tatatūŋǧa, Chynhai (Şynǧai), Būlǧai, Körgız (Körgüz) qatarly ırı memleket qairatkerlerı tügeldei türık tektı jäne türık tıldı bolǧan. Būlardyŋ arasyndaǧy Körgüzdıŋ ömırbaiany tıpten äserlı. Ol ata-anadan tūl jetım bala ekenıne qaramastan, türıkşe jazuǧa jüirıktıgınıŋ arqasynda ülken mansapqa qol jetkızgen (A.A.Juveinidıŋ «Tarih i-jahanguşaiy» boiynşa). Äbenaiūly da osyny özınıŋ «Şyŋǧyshan äuletınıŋ elı men jerı jäne tılı men dını» degen qoljazba eŋbegınde (Ūlttyq Ǧylym akademiiasynda jasalǧan baiandama) «Tarih i-jahanguşaiǧa» sılteme jasai otyryp, arnaiy atap ötken. Avtor sonymen bırge Şyŋǧys hannyŋ «Josyq» (iosūq, iasa) atalatyn nizamdyq jinaǧynda «aiǧaq» (aiqaq), jarlyq (iarlūq), iarǧūchy (jarǧyşy) qatarly türkılık terminderdıŋ barlyǧyn tarihi qūjattar negızınde atap körsete otyryp, osy aituly eŋbek türık tılınde jasalǧanyn aitady. Al būl sözder bügıngı tıldık normamyzǧa sai şamaly fonetikalyk özgerıspen älı künge deiın saqtalyp keledı. Osynyŋ özı-aq būl zaŋdar jinaǧy türık tılınde jasalǧanyn körsetse kerek. Öitkenı, būl sözder etimologiialyq bolmysymen de, grammatikalyq qūrylysymen de tek türık tılıne ǧana tän sipatyn baiqatady.
Türık tılın bıluınıŋ arqasynda ülken biıkke köterılgen tūlǧalardyŋ bırı – Arǧyn (Arǧūn) aǧa nemese ämır Arǧyn (R. ad-Din «Jamiǧ at-tauarih» boiynşa). Tübı şikı bolǧanymen, ony taza türık deuge de syiady. Öitkenı, onyŋ atasyn jalaiyrdyŋ bır myqtysy müsäpır oirattan bolmaşyǧa satyp alyp, tärbielep, adam sanatyna qosqan. Söitıp, Arǧyn-aǧa ärı jalaiyrdyŋ syrttan kelgen «tondy balasy», ärı ışınen şyqqan jien balasy bolatyn-dy. Demek, būl arada «tıl men jaqty aiyrudyŋ» jönı joq. Bızdıŋ aitpaǧymyz – Arǧynnyŋ da ırı mansapqa jetuıne basty sebep – türık tıldı bolǧandyǧy. Äŋgıme būnymen bıtpeidı. Şyŋǧys hannyŋ, balalary men nemerelerınıŋ tūsyndaǧy ırı memleket qairat-kerlerı de tügeldei derlık türık tektı, iaǧni türık tıldı bolatyn. Aitalyq, Mūqaly men Jamūqa – jalaiyr, Şynǧai men Būlǧai – kerei, Tatatūŋǧa men Ketbūqa – naiman, Naiaǧa – sırgelı, Syzǧan-Qūtqa – tatar (alşyn), Boraşy – arǧyn, Örtöbe – dulat, Körgız – ūiǧyr. Batyrlary: Saba, Jebe, Sübıtai, Jelme, Bala, t.b. – jalaiyrlar, Börıqūl – üisın, Şormaqan – tama, Ketbūǧa – naiman, Küi-Temır, Qadaq-bahadür – kerei, t.t. Bilık tızgınınıŋ ülken bır parasyn qoŋyrattar ielengenı – öitkenı olar Şyŋǧys hanǧa ärı naǧaşy jūrt, ärı qaiyn jūrt bolǧany – oqyrmanǧa jaqsy mälım. Būl tarihi derekterdı täptıştei terıp ūsynǧandaǧy maqsatymyz – osylardyŋ barlyǧy Şyŋǧyshan äuletı qai tılde söilegenınıŋ būltartpas aiǧaqtary bolatynyn taǧy bır daralai körsetu. Öitkenı, atalǧan rulardyŋ barlyǧy türkılıgın bylai qoiyp, negızınen, qazaq rulary.
Joǧarydaǧy aitylǧan qoljazba eŋbegınde T.Äbenaiūly Şyŋǧyshan äuletı ordasynyŋ qazaq dalasynda, Jetısu jerınde bolǧanyn däleldei kelıp, oǧan qosa orda tılınıŋ türıkşe bolǧanyna qyruar däiekter keltıredı. Aitalyq, Şyŋǧyshan äuletındegıler «ülken üi», «qara şaŋyraq» degendı «ūlyq ep» dep ataǧan. Mūndaǧy «ūlyq» ūly, ülken degen maǧyna berse, «ep» (eb) ejelgı tılımızde baspana, üi, şaŋyraq degen söz. Eger orda moŋǧol tıldı bolsa, asa zor etnografiialyq mänı bar būl atau nege «ih ger» dep atalmaǧan? (Qazaqşa-moŋǧolşa sözdık boiynşa: ülken – ih, üi – ger.) Būl ǧana emes, Şyŋǧys han ordasy qoldanǧan jäne bızdıŋ zamanymyzǧa jetken lauazym, şen-ataq, tuystyq ataulardyŋ bärı de türıkşe, tıptı taza qazaqşa derlık. Oǧan mysal: qaǧan, han, el-han, bek, bi, bıtıkşı (bıtıkchı), atabek, keşıkten, esıkten, qorşy (qorchy), aqtaşy, basqaq, jasaq, kepteuıl, tūrǧaq, qatūn, bike, ata, aǧa (aqa), ını (aǧa uä ını); sözderdıŋ endıgı bır parasy: josyq (iosūq, iasa), būiryq, jarǧy (iarǧy), jarǧyşy (iarǧychū), bilık (bilik), şerbi (cherbi), tümen (tümön), myŋ (mıŋ, bıŋ), jüz (iüz), kejıge, maŋdai, t.b. bolyp kete beredı. Būl sözder ordada äskeri, saiasi termin esebınde de, kündelıktı qarapaiym leksikon esebınde de keŋ qoldanysta bolǧan
(R. Ad-din men A.Juveini eŋbekterı boiynşa). Endı osylardyŋ köpşılıgı bügıngı qazaq tılınde sol maǧynasynda qoldanysta jür, al keibır «eskırıp» qalǧandarynyŋ maǧynasyn tüsınu onşa qiynǧa soqpaidy. Mäselen, «qor» tübırınen şyqqan qoru jäne qorǧau, «şer» tübırınen şyqqan şerık jäne şeru qatarly sözder tılımızde älıge deiın önımdı qoldanysta.
«Şyŋǧys-Qaǧannyŋ quzauyry» («Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı») atty kıtäpte türkılık, äsırese, qazaqi sözder tūnyp tūr. Mysaly: olar tūraqty nysandy türegep tūryp küzetetın qarauyldy «tūrǧaq» (tūrqaq) dep; belgılı aumaqty jaiau kezıp jürıp baqylaityn küzetşını «kezık» dep; ordaǧa kıruşılerdı qadaǧalaityn, bır-bırıne qarama-qarsy tūryp, ortasynan ötkızetın (ötkeldı keşıp ötkendei) qorǧauşy topty «keşıkten» (kechıkten) dep; tek esıkke jauapty qadaǧalauşyny «esıkten» dep; ordany keptei qorşap tūratyn tüngı küzetşı jasaqty «kepteuıl» (kepteuül) dep; orda töŋıregın atpen toruyldap jüretın jasaqty «torǧauyt» dep; jalpy qorǧau qyzmetıne jauapty ämbebap qosyndy «qorşy» (qorchy) dep ataǧan. Osy äskeri terminder bügıngı qazaqqa da tüsınıktı. Endeşe, būdan Şyŋǧys han ordasy taza türık tılınde söilegen degennen özge qorytyndy şyǧaru mümkın emes. Taǧy da naqtylai tüssek, Şyŋǧys han ordasy köne türık tılderı ışınde qazaq tılıne törkın bolǧan dialektıde, iaǧni baiyrǧy qazaq tılınde söilegen. Bıraq bızdıŋ köptegen tarihşylarymyz osy taza türki ataulardy ne orystyŋ, ne moŋǧoldyŋ orfografiiasyna telıp jazady jäne solardyŋ orfoepiiasyna sai oqidy. Ataular ǧana emes, etnonimder men toponimderge de solai jasaidy. Mysaly, «qorchy» degendı «korchi», iaki «kurchi» dep jazyp, solai oqysa, odan bızdıŋ tarihnamamyzǧa keler qairan qaisy? Osyndailardyŋ bärı Şyŋǧyshan tarihyna, sol arqyly qazaq tarihyna kerı äser etıp, qate tüsınık tudyratyn jäitter.
Joǧaryda atap ötılgen bastau būlaqtarda būdan özge de bızdıŋ tarihymyzben qatar, tılımızdıŋ damuy üşın de oŋ äser etetın derekter öte köp. Olardyŋ bärın tügendese, bızdıkı sekıldı ortaşa bır maqalaǧa emes, qomaqty bır kıtäpke jük bolar edı. Aitalyq, «Şyŋǧys-Qaǧannyŋ quzauyrynda» «kütet» (kütöt) degen bır termin bar, ol bızdıŋ qazırgı qoldanys boiynşa «rezerv» degen sözge döp keledı («Qūpiia şejırenıŋ qūpiiasy», 334-betke qaraŋyz). Ataudyŋ tübırı «küt» – kütu, tosu degen maǧyna beretın türkı söz. Būl termin bır jaǧynan, Şyŋǧys han ordasynyŋ türıkşe söilegenın körsetse, ekınşı jaǧynan, sol zamandaǧy türık tılınıŋ öte bai bolǧanynyŋ da aiqyn dälelı. Eger osyndai sözderge jan bıtırıp, qaita ainalysqa tüsırsek, ärı terminder qataryn baiytar edık, ärı tıl tazalyǧyn saqtauǧa da paidaly bolar edı.
Tarihi şyndyqty aiǧaqtaityn lingvistikalyq däiekterdıŋ taǧy bır parasy onomastikalyq ataular men nyspy-esımder bolyp tabylady. Osy tūrǧydan keler bolsaq ta, ordaǧa tıke qatysty onomastikalyq ataular tügelımen türkı tılde bolyp keledı. Atap körsetelık: Qara-Qorym (Qara-Qorūm), «qara» – ülken, ūly; «qorym» – jūrt, eldı meken; Peş-Balyq (Bes-Balyq), «peş» – basty, maŋdaialdy; «balyq» – qala, astana; Altyn-Orda (Altūn-Ordū), Aq-Orda, Kök-Orda. Soŋǧylarǧa tüsınık berudıŋ eş qajetı joq. Endı Şyŋǧys hanmen är türlı qarym-qatynasta bolǧan zamandas tūlǧalar men öz otbasy müşelerınıŋ esımderın keltırıp köreiıkşı: naiman handary Taian, Küşülük (Küştı), Būiryq; kerei handary Elşıtei, Toǧūrūl; merkıt hany Toqtabek, tatar hany Aqşyryn (Aqşirin); Şyŋǧystyŋ öz bäibışesı Börte, ekınşı äielı Külän (orysşaǧa audarylǧanda Kulan dep jazylǧasyn, bızdıŋ qazaq qalamgerlerı ony Qūlan dep alyp jür, dūrysy Külän boluǧa tiıs); üşınşı äielı Gülbasu (Gülbasy, Taian hannyŋ jesırı), törtınşı äielı Ösei (Esei, äuelde Aqşyryn hannyŋ jūbaiy); şeşesınıŋ esımı – Kerım-Äieke, qyzynyŋ esımı – Altyn-bike, Joşynyŋ bäibışesı Bektumyş-hanym, Tölenıŋ bäibışesı Sūrǧaqtan-bike, t.t. Al endı mynaǧan qaraŋyz: tūlparynyŋ aty – Qūla-jebelek, Aman-şyǧan-qūla, itınıŋ aty – Saq-baraq, t.t. Osy arada eske sala keteiık: M.Polo, U.Rubruk, P.Karpini, Raşid ad-Din eŋbekterındegı orda halqynyŋ tūrmys-tırşılıgıne qatysty jäitter turaly söz bolǧanda, qymyz, qūrt (gurt), ot (ut), ūryq (urug) sekıldı öz tılderınde balamasy joq sözderdı sol küiı jazǧandaryn būdan būrynǧy bır maqalamyzda aşyp körsetken edık. Sol sekıldı, bır derektı Juväiniden kördık. Onyŋ jazuynşa, Körgüz bastaǧan İran elınen kelgen elşıler hannyŋ qabyldauynda bolyp, özderı äkelgen syi-taralǧysyn ūsynǧanda, ol mülıkterge köŋılı tolǧan ūly han qasyndaǧy özge ūlyqtaryna: «Sender nege osy sekıldı taŋsyq būiymdar äkelmeisıŋder» degen eken. Parsy tılınde jazylǧan eŋbekte han auzynan şyqqan ol sözge däl balama taba almaǧan ba, estıgen küiınde türıkşe bergen. Būl aiyryqşa män beretın tamaşa derek. «Taŋsyq» degen söz moŋǧol tügıl, türık halyqtarynyŋ bärınde bırdei kezdese bermese kerek. Kezdesse, qazaqqa bır taban jaqyn qyrǧyz, qaraqalpaq, noǧai tılderınde kezdeser. Bügıngı taŋnyŋ özınde kez kelgen qazaq qoldana bermeitın söz. Sony Möŋke qaǧannyŋ auzynan «estıp» otyrumyz köp närsenı aŋǧartatyny anyq. Şyŋǧyshan äuletınıŋ türık tılınde, osy küngı qazaq tılıne negız bolǧan dialektıde söilegenınıŋ öte maŋyzdy bır aiǧaǧy – osy.
Şyŋǧys hannyŋ öz ruyna jäne körşıles, tuystas rularyna tiesılı jer-su attary tügeldei türıkşe bolyp keledı, ärı bärı derlık qazaq dalasynda, odan qala berse, Ortalyq Aziia jerınde bolyp tabylady. Şyŋǧys hannyŋ atamekenı bolǧan Būrqan men Türgen Järkent jerınde bolsa, arǧy atalary Qaidu hannan būrynǧy tarihi qonystary Sairam (Şymkent jaqta), Talas (Taraz) jäne Ūlytau, sondai-aq, Borsyq (Aral maŋy) öŋırlerı eken. Olar Önen boiyna, Iletı nemese Jete jerıne Qaidu atalarynyŋ bala künınde kelgen. Sonymen Qaidudyŋ keiıngı ūrpaǧy Şyŋǧys hannyŋ maŋdaiyna osyndaǧy Narat, Şaty, Qūlja (būlar QHR jerınde), Būrqan, Türgen, Qarqara, Şaryn (Şarǧyn-Chäk), Qapşaǧai (Zeren-Qapşaǧai), Alatau (Ala-Taǧ) öŋırınde tartysty da taǧdyrly ǧūmyr keşu baqyty būiyrady. Ol ǧana emes, ūly qaǧannyŋ ūldaryna bölıp bergen enşılı jerlerı de osy ölkede bolatyn. Aitalyq, Almalyq Ile däriiasynyŋ basynda bolsa, Emıl (Ömıl) Alakölge jaqyn jerdegı Emıl özenı boiynda eken. Sodan arǧy Sauyrdyŋ kün jaq etegı bolyp keletın Qobyq (QHR) ta, odan batysqa qaraiǧy Maŋyraq ta Şyŋǧys han balalarynyŋ (Ükıtei men Şaǧataidyŋ) enşılerı bolatyn. Mūny joǧaryda atalǧan ekı mūsylman avtor
R. ad-Din men A. Juveini de, ekı hristian avtor Karpini men Rubruk te rastaidy. Sosyn Şyŋǧys hannyŋ bilık yqpaly Şyŋǧystau men Hantauyna, odan Şyǧysqa qarai Qaljyr men Qalǧūty, Qarataldyŋ jazyǧy men Sauyrdyŋ terıskei etegıne jetedı. Odan ary Ertıs özenın örlei Ülıŋgır kölıne deiın baryp, Būiryq handy sol arada joiady. Sol joryqtan qaita oralǧanda, Marqaköldıŋ auzyndaǧy Terektı öŋırınde Oŋ han, Taian han üşeuı arbasyp qalady. Özıŋız baiqap otyrǧandai, osynda atalǧan jer men sudyŋ attary tügeldei türıkşe, ärı solardyŋ bärı de bügınge deiın sol küiınde saqtalyp keledı. Bır qyzyǧy, sol jerlerde älı de sol kezdegı rular tūryp jatyr.
Endı Şyŋǧys hannyŋ yqpaly batysqa qaraiǧy Qara-Qytai men Horezm qaramaǧyndaǧy ölkelerge oiysady. Soǧan bailanysty zamandas tarihşylar Ūlytau (Ūlyq-Taq), Taraz, Otyrar, Syr, Yrǧyz (Yrǧyn) turaly jaza bastaǧan-dy. Mūndaǧy toponimder de türık tılınıŋ evoliusiiasyna bailanysty azdy-köptı fonetikalyq özgerıspen älı saqtalyp keledı, ärı tügelımen töl türkı ataular. Jalpy Şyŋǧys han zamanyndaǧy jer-su attarynyŋ köpşılıgı türık tılınde bolǧan, al basqa tıldegılerınıŋ özı bızge türıkşe qoldanyspen (aksentpen) jettı. Aitalyq, söz ışındegı dybystar bırde «j», bırde «i» bolyp nemese keide «ū», keide «y» bolyp, taǧy bırde «ch» men «ş» dybystarynyŋ oryndary almasyp kelıp otyrady. Būdan Şyŋǧys han äuletı zamanyndaǧy türık tılınıŋ älemdık deŋgeidegı yqpaly anyq körınıp tūrady. Mıne, būl da ordanyŋ qai tılde söilegenıne naqty dälel bola alady. Iаǧni Şyŋǧys hannyŋ özı de, ol ökıldık etken tituldyq ūlt ta türık tektı bolǧandyqtan ǧana osyndai türık tıldı bilık qalyptasqan. Alaida, Şyŋǧys han tarihyna qatysty tarihnamalardy audarǧan nemese ony zerttegen mamandar tüpnūsqadaǧy ataulardy ünemı moŋǧolşaǧa küşpen būrmalap otyrady. Ärine, türkı tıldı zerdelı oqyrman üşın mūnyŋ paidaly jaǧy da bar. Öitkenı osy būrmalaularǧa qarap otyryp-aq tüp mätındegı ataudyŋ taza türıkşe bolǧanyna, äste moŋǧolşa bolmaǧanyna közı jete tüsedı.
Joǧaryda atap ötkenımızdei, Şyŋǧys han tarihyna qatysty jer-su attarynyŋ köbısı türıkşe bolǧanyna orai, ol atyraptardaǧy rular da tügeldei derlık türıkter. Būl sözımızge köp qinalmai-aq qyruar däiek keltıruge bolady. Endeşe, taǧy da toponimderge toqtalyp, joǧarydaǧy tızımdı ary jalǧastyrsaq: Syr, Ämu (Öksüs), Mauranahr, Edıl (Etıl), Jaiyq (Iaiyq), Kaspii (Äbeskün), Qaraqūm, Qūmaniia, Moǧolstan (Jetısu), Sarai, Saraişyq, Iänkent, Būhara, Samarqant, Bestam, Balyq, Ürgenış, Barşynkent (Barchynkent), t.t. osylai ūlasa beredı. Al endı rularyn atap köreiık: kerei (kereit), naiman, jalaiyr, dulat (dūǧlat), qoŋyrat (qoŋǧyrat), qypşaq, qaŋly, tana, taz, döit (döitıǧūt), alşyn, baiūly (baioqū, baiūrqy, baiaut), adai (dai), tama, kete, bes şektı (bes ermen), sırgelı (sırgetı), şanyşqyly (chanchyǧūt), qylyş (qylych, qalach), saljūq (seljük), qūman, başqūrt (başqyrt), türkımen, būlǧar, ūiǧyr, qyrǧyz, t.b. bolyp jalǧasady. Mūndai ırı arystardy bylai qoiǧanda, janys, taraqty, aqqoily, qaraqoily, oraqty (oraqchyl), andas (anda), tory (toruk), maŋǧytai (maŋǧyt), qiiat, töre, qaraqas, qoralas, qūlşyǧaş (qūlşynty), kürleuıt (qypşaqtyŋ kışı ruy), taǧy sol siiaqty ru-taipalar. Osynau rulardyŋ aty ǧana türıkşe emes, zaty da taza türkı. Olar türık halyqtarynyŋ arasynda, äsırese, qazaq ūltynyŋ ışınde bügınge deiın bäz-baiaǧysyndai saqtalǧan.
Atai ketpesek obal bolatyn taǧy bır şyndyq bar. Ol – Şyŋǧys han ordasynda türık halyqtaryna sıŋıstı bolyp ketken mūsylmandyq ataular men tūrmystyq sözder de keŋ kölemde qoldanylǧany (G.Rubruk, P,Karpini, M.Polo jäne R.ad-Din, A. Juveini eŋbekterı boiynşa). Solardyŋ bırazyn atap öter bolsaq: Qūran, Alla, Rabby, Mūhammed, Hadis, iman, oraza, namaz, zeket, hajy, meşıt, qybyla (hibūla), halal, ǧadauat, hanafi, şafiǧi, hoja, seiıt, qalifa, bidaǧat, käpır (kafir), ismaiylit, t.b. sekıldı köptegen islami sözder ordanyŋ kündelıktı tırşılıgınde qoldanysta bolǧan. Al adam attarynda da, mäselen, Mūhammet (Joşynyŋ ūly), Qoja jäne Iliias (Şaǧatai ūrpaqtary), Fatima (Ükıtei qaǧannyŋ hanymy) qatarly haq mūsylmanşa esımder jiı ūşyrasady.
Bıraz derektıŋ ızıne üŋılgen siiaqtymyz. Bızdıŋ qalamymyzdyŋ ūşyna ılıkpegen derekter älı de barşylyq, bärın tıze berudı mūrat tūtpadyq. Olardy T.Äbenaiūlynyŋ zertteu eŋbekterınen de molynan tabuǧa bolady. Qytaişadan audarylǧan eŋbekterdegı türkılık nūsqasyn saqtap qalǧan ondai sözderdı Tıleuberdı köp rette qara ärıppen terıp ūsynyp, oqyrman nazaryn ädeiı būryp otyrady. Bolaşaq zertteuşıler osyǧan män berer bolsa, būl taqyrypqa älı de talai maqala jazylaryna senem.
Baiqaǧan bolarsyzdar, men Şyŋǧys han taqyrybyna jazǧan maqalalarymnyŋ bärınde mındettı türde Tıleuberdı Äbenaiūlynyŋ zertteulerıne arqa süiep, qoldai söileimın. Olai etetın sebebım – bırınşıden, Tıleuberdıde eşqandai būra tartu, qisyndatu joq, tek naqty derekterdı söiletu bar. «Būra tarsa», ol – taza qazaq ūltynyŋ müddesıne qyzmet jasaǧany ǧana. Ekınşıden, ol qyrylmaǧan, jonylmaǧan, jabaiy ösken aǧaştai ekologiialyq taza jemıs beretın tabiǧi talant: bılımdı, oqyǧan-tüigenı köp; jazsa, kemerınen asyp-tögılıp jazady; söiletseŋ, lekıldegen oi tızgının ırıkpei, kösıle söileidı. Būl därıs oqyp jattyqpaǧan adamnyŋ mınezı. Ony asyqpai, äŋgımelesıp otyryp tyŋdau kerek. Sonda qūlaq qūryşyŋ qanady. Būl sözım – oǧan jasalǧan jarnama emes, «bolaiyn degen jıgıttıŋ belın bu da, jolyn aş» deitın qazekemnıŋ ūstanymyna sai jasalǧan ıltipät. Daryndy oralman ınımdı qoldaudyŋ bır jönı ǧana. «Ilgerı basqan ınını kerı ketken aǧa tosar» degızuden saqtasyn! Qazaq handarynyŋ tüp atasy bolǧan, qazaq memlekettılıgınıŋ bastauynda tūrǧan Şyŋǧys handai alyp tūlǧanyŋ ruhyn ūltymyzǧa qaita tabystyrǧan azamatqa, halqymyzdyŋ ölgenın tırıltıp, öşkenın jandyruǧa ölşeusız qyzmet etken bauyrymyzǧa qoldan keler osynau kömegımızdı köp körmegenderıŋız jön. Qaita Tıleuberdıge naqty qarjylyq kömekterın körsetıp, kıtäpterın şyǧaryp berıp jürgen, ūlt tarihynyŋ şynaiy janaşyryna ainalǧan mesenat azamattarǧa da alǧys jaudyraiyq. Olardyŋ da atyn atap, mereilerın tasytaiyq! Azamattardy qoldauda söz kömektıŋ de orny aiyryqşa ekenı este bolǧai!
Maral YSQAQBAI,
«Qazaq ädebietı»
