Ekonomist sarapşylar boljam jasap otyrǧandai, älemdık naryqta mūnaidyŋ baǧasy endı būrynǧydai bola qoiuuy ekıtalai.
Bügınde AQŞ taqtatas mūnaiyn köptep şyǧaryp byltyrǧy jyly mūnai öndıru kölemın täulıgıne 11 mln barrelge jetkızgen. Al būǧan Saud Arabiiasynyŋ täulıgıne öndıretın 9,45 mln barrel mūnaiyn qossaq naryqta, mūnai kölemınıŋ onsyzda köp ekenın baǧamdaimyz. Mamandar OPEK qanşa şekteu engızıp otyrǧanmen, keleşekte osylaişa şikı mūnai öndıru kölemınıŋ arta beretının alǧa tartty. Osy jaittarǧa qarap «mūnai qūndy energiia közı retınde öz sūranysyn joǧaltady» deidı sarapşylar.
Būdan soŋ qazır nanotehnologiianyŋ damyǧan zamany. Mūnaidyŋ ornyn almastyratyn zattar da köbeidı. Qazır damyǧan älem elderınıŋ basym bölıgı kömır men aǧaşty himiialyq sintezdeuden ötkızıp mūnai jasaudy oilastyryp otyr. Tıptı osylai jūmys jasap otyrǧan elder de bar. Demek keleşekte mūnai baǧamynyŋ tömendeuıne negız bar. Sondyqtan bır ǧana mūnaiǧa bailanǧan ekonomika qūrudyŋ dūrys emestıgıne endıgı közımız jetkızdık. Demek, bız üşın qazırde maŋyzdysy innovasiiaǧa bet būru. Otandyq önım öndıru salasyna den qoiu. Qazaqstannyŋ özın-özı qamtityn deŋgeiın arttu maŋyzdy bolmaq.
Jalpy, mamandardyŋ baiyptauynşa, bolaşaqta AQŞ, Qytai tärızdı alpauyt elderdıŋ özı mūnai baǧasyn tüsıruge yqylasty bolady. Sebebı, ǧylymy damyǧan elderdıŋ denı mūnaidan kündelıktı tūtynatyn zattardyŋ barlyǧyn alyp jatyr. Kiım-keşekten bastap, kır juatyn sabyn, jazatyn üstelımız, qoldanatyn qalamsabymyzǧa deiın bırqatar elder mūnaidy himiialyq sintezdeu arqyly alady. «Jasandy talşyqtar tügeldei derlık mūnaidan alynatyndyqtan keleşekte şikı mūnaiy ötımdı boluy üşın Qytai men AQŞ-tyŋ özı mūnai baǧasyn tüsıruge baryn salady» dedı mamandar.
Sondyqtan mamandar aldaǧy uaqytta eldegı agro-saiasatty naqtylau qajettıgın alǧa tartady. Olardyŋ aituynşa, bız üşın qazır agro-sektordy bäsekege qabılettı etu öte maŋyzdy.
«Bolaşaqta bızdegı halyqty auyl asyraityn bolady. Bız 1998 jyldary jekeşelendıru kezınde mūny tolyq ūǧyna almadyq. Sol kezde şaruanyŋ qolyna jeke-jeke mal berdık te «öz künıŋdı özıŋ kör» dedık. Al sol kezden bastap auyldyŋ biznestı örkendetu qabıletın arttyrǧanymyzda qazırgıdei abdyrap qalmaityn edık. Auyldyq jerlerde şaǧyn klasterler jasaqtau, sol klasterler arqyly daiyn önım öndıruge deiın qol jetkızu bızdı der kezınde qyzyqtyrmady. Alǧaş jekeşelendıru tūsynda şaruanyŋ qolyna mal berıp tūryp, «erteŋ sen osy maldy etke ötkızesıŋ, sol arqyly eldegı et kombinattaryn etpen qamtamasyz etesıŋ, olar önım şyǧarady» dep baǧyttaǧanda qazır jaǧdaiymyz anaǧūrlym jaqsy bolar edı. Ras, elde auyl şaruaşylyǧyn qoldau maqsatynda bırqatar kompaniialar, holdigter qūryldy. Bıraq olardyŋ barlyǧy daiyn önımge deiın eŋ soŋǧy daiyn önım öndıruge deiın jūmys ıstemedı. Auyldarǧa arzan nesie jüiesın apara almadyq. Auylǧa salalyq bankter barmady. Endıgı kezekte osy jaittardy şeşpesek, tek astyqty eksporttaudan ūtpaitynymyz belgılı. Sondyqtan bolaşaqta daǧdarystan ūtyp şyqqymyz kelse agrosaiasatty jüielı, sauatty etu kerek»,-deidı ekonomist-ǧalym Ǧalijan Mädiev.
Būl rette maman «bız bolaşaqta şetelge şikızat emes, tauar şyǧaruymyz kerek. Tym bolmasa jartylai daiyn önım, mysaly ūn, eŋ dūrysy nan önımderı, makaron taǧy basqa önımer. Şikızatqa bailanǧan memlekettıŋ keleşegı būlyŋǧyr. Ūlttyq ekonomikany nyǧaitatyn tek öndırıs, önım şyǧaru. Alypsatarlyq ekonomika är uaqytta importtalǧan tauarǧa täueldı bolmaq. Al importqa jügınu, importtyŋ tasqynyn köbeitu būl ekonomikanyŋ äleuetın köteretın jol emes. Sondyqtan bız üşın bolaşaqta otandyq daiyn önım öndırudı arttyru, onyŋ ışınde auyl şaruaşylyǧy salasyn damytuǧa basymdyq beru maŋyzdy bolmaq» dep otyr.
Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly
.Ūqsas jaŋalyqtar
