Jahandanu üderısterı, qala qalama, kosmopolitizm — ūltsyzdandyru dänın sebedı. Oǧan telejäşık pen internet arqyly aǧylǧan terıs piǧyldy aqparat maidanyn qosyŋyz. Sodan ba, sanadan azǧyndap, nigilizm (bardy joqqa şyǧaru) dertıne şaldyqqan jäne säläftık dıni ideologiiaǧa şyrmalǧan ūrpaǧymyz barşylyq. Tere bersek, qaterlı qūbylystar şyǧa bermek. Küllısıne qarsy qoiar Täŋırı bızge bergen qalqan da häm buyrqanǧan ruh teŋızınde baǧyt sılteitın temırqazyq ta — ūly Abaidyŋ mūrasy! Onda aitylmaǧan söz, aşylmaǧan ruhaniiat syry, sırä da, qalǧan joq. Tömende Täŋırıge, dınge, iman men taǧatqa qatysty kemeŋgerdıŋ asyl oi-tanymdaryn azdy-köptı sarapqa salyp, köpke jetkızsek degen niettemız.
Sonymen, qūdaişylyq, meilı, adamgerşılık mūrattar tūrǧysynan alsaq ta, özgermeitın üş negız bar, olar -ǧylym, mahabbat, ädılet. Osynau Täŋırınıŋ üş hikmetın anyqtap beru — ūly Abaidyŋ älemdık ruhaniiatqa qosqan zor ülesı. Jaŋaǧy jahandyq oi-parasat şyŋynda şamdai jarqyraǧan jaŋalyq ideia. Ärı qaraiǧy ädılettı adam, Qūdai joly, üş süiu siiaqty ılımderın negızdegende Abai jaŋaǧy üş hikmetke ünemı qol artady. Ädılınde, üşkıldı Abai aşqan üilesım formulasy deuge kerek. Öitkenı, būl üştık özara bailanystaǧy, bırın bırı ösıretın, tolyqtyratyn kategoriialar.
İslam pälsapasyna säikes Täŋırını tanudyŋ şarty — köŋılde mahabbat tūruy. Şyn iman — Jaratuşyǧa mahabbat. Sol üşın sopylyqty «mahabbat dını» deidı. Taqua äulieler Täŋırıge essız-tüssız ǧaşyq boldy. «Ǧaşyqtary sol hälge jettı, dünienı, düniedegı tierlık paidasyn ūmytty. Bälki hisapqa almadilar», — deidı Abai. Gäp sonda, özı de Jaratuşy İenı «jannan tättı» süidı. «Künı-tünı oiymda bır-aq Täŋırı, Özıne qūmar qylǧan Onyŋ ämırı», — dep syr aşady äulie aqyn. Dei tūrsa da Abai dünienı, düniedegı tierlık paidasyn ūmytqan emes. Berısı — «qalyŋ elı, qazaǧy», ärısı – küllı adamzat qamy dep tün ūiqysyn tört böldı. Abai ılımınde Allany, adamzatty jäne ädılettı süiudıŋ bır bırıne şettıgı joq, üşeuı qosylyp, imannyŋ üş tıregı — imanigül bolyp tabylady. Toq eterı, «üş süiu» Abaidyŋ teologiia örısınde aşqan taǧy bır mändı jaŋalyǧy (Abai tanymy men sufizm ılımı arasynyŋ aiyrmasy degen mäselenıŋ şeşuı de osy arada).
Küllı ruhaniiattyŋ üş tıregı — ǧylym, mahabbat, ädılet degen jaŋalyq ideiany tarqatudy säl keiınge qaldyra tūryp, äzırge «Qūdaidyŋ pendesıne salǧan joly qaisy?» degen danalyq tanymdy qauzaiyq. Öitkenı, būl 38-şı qarasözde Täŋırını tanumen jalǧas keletın ırgelı mäsele. Allanyŋ bolmysyn jerıne jete zerttep, tekserıp bolǧan soŋ, adamnyŋ bolmysyna auysqan ǧoi Abai. Şäkärım: «…El degen bır jaqta jatqan närse emes, o da bız syqyldy bır-bır adamnan qūralǧan jandar. Äuelı bır adam özınıŋ tüzelmegın bıluı şart» («Saryarqa» gazetı, 1917 j. 22 tamyz), — dep jazdy. Jalpy eldıŋ, qoǧamnyŋ tüzelmegı är adamnyŋ nietı men mınezıne täueldı. Qalyŋ elı qazaǧy azǧyndaǧan häldı jan-jüregımen sezıngen Abai «Qaitsem eken!?» dep ah ūrdy. Päle dünie, zamanda emes, pendenıŋ öz mınezınde degen bailamǧa keledı.
Sonymen, Allanyŋ pendelerıne salǧan jol qaisy? Būl turaly qiyn syrly ızdenısterdı täpteşteuge maqala kölemı kötermeidı. Kün-tün demei ızdenıp aşqan teologiialyq jaŋalyqtaryn negızge ala otyryp, traktat soŋynda danyşpan bylai dep qorytyndy tüiın tüiedı: «Qūdai taǧalanyŋ joly degen jol nihaiatsyz (şekteusız) boldy. Bıraq sol jolǧa jürudı özıne şart qylyp kım qadam basty, ol taza mūsylman, tolyq adam delınedı. Düniede tüpkı maqsatyŋ öz paidaŋ bolsa, özıŋ nihaiatlysyŋ, ol jol Qūdaidyŋ joly emes» (38-sözı). «Qūdai (Haq) joly qaisy?» degen sūraqtyŋ aiqyn jauaby osy. Haq joly – ädılet degennıŋ mänısı — köpke paidasy tietın jaqsylyqtar (ǧamalus-salih) jasauǧa saiady (Aitylmyş haqiqatty sanaǧa şöktıru dünie, bailyqty pır tūtqan qoǧam üşın özektı, äsırese, bügıngı zäulım üi soǧyp, qymbat kölık mınıp degendei tek öz qamyn küitteumen şapqylaǧan myqtybailarǧa «Oilan, şyraq!» degıŋ-aq keledı).
Abaidyŋ Qūranǧa jetıktıgı, onyŋ täuliıne, tüpkı maǧynasyna jetu qabıletı taŋ qaldyrady. «Ädılet-şafǧat kımde bar, Sol jarasar tuǧanǧa» deuı tek sonyŋ bırı ǧana. Täŋırıge mahabbaty şeksız Abaidyŋ nelıkten sufizmnen ırge ajyratqanyn «haq joly — ädılet», «ǧūmyr özı — haqiqat» degen qaǧidalary jönımenen tüsınuge bolady. Abaidyŋ aŋsaǧany — qoǧam damuyna yqpal etuşı azamat. Al, köpke, qoǧamǧa paidasyz qūr masyldyqty «hareketsız — sopy montany» dep aulaq serpedı.
Söz basynda progress jolynan qiyr şettegı Şyŋǧystau bökterın mekendegen sahara danasynyŋ älemdık teologiia ılımıne qosqan ülesı orasan degenbız. Kümän-küdıktı seiıltu üşın Abaidyŋ formulasy delıngen üş kategoriiany (ǧylym, mahabbat, ädılet) tereŋırek qauzaiyq.
Ǧylym turaly Abai köp aitqan. «Ǧylymsyz oqyǧan namaz, tūtqan oraza, qylǧan haj, eşbır ǧibadat ornyna barmaidy» (10-söz). «Ǧylym – Allanyŋ bır sipaty, ol haqiqat, oǧan ǧaşyqtyq özı de haqlyq häm adamdyq dür» (38-söz). «Ǧylymnyŋ bır aty – aqyl» (sonda).
Abaidyŋ bıluınşe, ǧylym (aqyl-es) — Täŋırını, özın-özı jäne dünienı tanymaqtyq üşın Jaratuşy darytqan qūral. Olai bolsa, pendelerıne ol qūraldy qoldanbau qisynǧa jata ma? Dın osy eken dep, oi-sananyŋ bärın tūmyldyryqtap-tūmşalap tastau jön be? Ǧylymsyz dın — ölı dogmat, midy şırıtetın sholostika. Bılım aluǧa, ǧylym men tehnika örkendeuıne tūsau salǧany üşın sholostikany Abai «bükıl şyǧystyŋ sol zamanǧa şeiın kenje qaluyna sebep bolǧan kesel-kedergınıŋ bırı dep tanyp, onymen bırde-bır adym baspaidy. Aulaq serpedı» (M.Äuezov). Qūran Kärımde namaz, zıkır turaly 77 aiat bolsa, al ǧylym-bılımge qatysty aiat sany 770 jetuı köp jaidy aŋǧartady. «Qytaiǧa barsaŋ da, ǧylym ızde», «Maǧan ǧalymnyŋ siiasy – şahidtıŋ qanynan artyq» (hadis şarif). Al, oişyl ǧūlamalardyŋ: «Ǧylymdy azyq qyl!» dep qaqsap aitqany mälım. Baqsaq, Abaidyŋ «Sen de süi Ol Allany jannan tättı» deuınde ǧylymdy süi degen de astar bar. Öitkenı, ǧylym, bılımı taiaz pendenıŋ Allaǧa şyn ǧaşyqtyǧy neǧaibıl, tıptı mümkın emes. Kerısınşe kökırek közı aşyq ärbır taqua adam parasat iesı, ruhani azyqtyŋ kenışı. Sonymen, ǧylym — älemdı jaratuşy ūlyq sipat häm qoǧamdy damytuşy qūdıret degen Abai tanymy eş kümän tuǧyzbaidy.
Endı ǧylymmen qoltyqtasqan fenomender — mahabbat, ädıletke keleiık. Abai: «..Neşe myŋ türlı dınnıŋ bärı de ǧadelet, mahabbat Qūdaiǧa laiyq degen» (45-söz) deidı. Qūdaidyŋ ämır, zaŋdary köp. Solardyŋ eŋ ūlyǧy — meiırım, ädılet ekenın Abai: «Būlardyŋ kerek emes jerı joq, kırıspeitūǧyn da jerı joq. Ol – jaratqan Täŋırınıŋ ısı», — deuımen bekıtken. Mahabbat pen ädılet sezımder bırınsız bırı tūl, jartykeş. Sol üşın Abai ekı ūǧymdy qosaqtap, «ädılet-şapaǧat» degen bügıngı qoǧamdyq sanamyz üşın asa qajettı termindı ainalymǧa engızedı. Öitkenı, şynaiy (iaǧni ilähi, qūdaiylyq) ädılet pen är pende özınşe baǧamdaityn ädılet bır emes, aldyŋǧysy — meiırımnıŋ, mahabbattyŋ egızı. Meiırım joq jerde şyn ädılet te joq. «Ädılet-şafǧat» bügıngı bızderge osy maǧynany aşyp jetkızuşı termin. Senseŋız, ädılettılık ūǧymyn tap Abaidai meilınşe mol zerttep, ılım deŋgeiıne kötergen ǧūlama būryn-soŋdy bolǧan emes.
Endıgı aitylmai qalyp bara jatqan Abaidyŋ kemeldengen adam (insani kamil) jaily ılımı. 1898 jyldarǧa şektı poeziiasynda «Üş-aq närse — adamnyŋ qasietı: Ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek» deuımen ūly aqyn ortaǧasyrlyq islamdyq ılımnıŋ «kämıl adam» (ekınşı türde «tolyq adam») idealyn därıptep, paş etkenı aian. Al 1898 jyldan bylaiǧy şyǧarmaşylyǧyna köz tıgıp, şūqşiia teksergende közımızdıŋ jetkenı — Abai atalmyş idealdy edäuır jaŋǧyrtyp, aita qalarlyq reforma jasaǧan. 38-sözınde: «Bälki ǧadalät barşa ızgılıktıŋ anasy dür» dep oi bölıse kele, kämıl adam ornyna barşa adamzatqa ortaq jaŋaşa beine — «ädılettı adam» idealyn ūsynady Abai. Alla taǧala – Özı ädılet-şafǧat iesı, olai bolsa, pendesınde ädılet sezımdı bar qylyp jaratuy zaŋdy. Osy aqiqatty qauymǧa jetkızu üşın «Qūdai ädıl adamdardy süiedı», «Qūdai iman keltırgen jäne jaqsylyq jasaǧandardy süiedı» degen aiattarǧa mūsylman jamaǧaty nazaryn audaryp, tūp-tura osy aiattarǧa «Qūran ışı toly» deidı Abai. Dälelge paiǧambarymyz (s.ǧ.s.)-nıŋ: «Kımde kımnıŋ ädıletı joq bolsa, onyŋ imany joq» degen hadis şarifın de keltıredı. Onan soŋ: «Ǧadalättı adamnyŋ köŋılıne keledı» dep bastalatyn ūzyn söilemınde būl idealdyŋ erekşelıgın ūqtyrady. Osymen, Abai ortaǧasyrlyq ılımdegı betı bürkeulı «ystyq qairat» ūǧymynyŋ (ony qūr hareketşıldık dep tüsınu äste jetkılıksız) şeşuın bergen deimız. Ol şeşım — «ystyq qairat» degen adamnyŋ «ädıl (nemese şynşyl) bolu» qasietı (Abaida ädılet pen şyndyq kındıktes, ajyraǧysyz terminder).
Sonymen, äulie Abaidyŋ özı tüzgen adamnyŋ üş qasietı: ädılet (ystyq qairat), ǧylym (nūrly aqyl), meiırım (jyly jürek). Käne, būl jaŋalyq pa – jaŋalyq. Belgılı sebepterden äulie hakım Abai somdaǧan «ädılettı adam» idealy qaǧaberıste, kereksız bolyp kelgenınıŋ kuäsımız. Endı ony osy zamanǧy qoǧam igılıgıne jaratudyŋ jäne älemdık oi-sana keŋıstıgıne äigılep şyǧarudyŋ uaqyty jetıp otyr.
Özderıŋız de baiqap otyrsyzdar, bız Abaidyŋ danalyq ılımderın taldau barysynda ana-myna jaŋalyq degendı köp aittyq. Sebebı, 38-sözdıŋ mazmūny oişyl äldebır qainardan oqyp toqyp, qaitalanǧan dünieler emes. Būlai oilasaŋyz, qatty qatelesız, qymbatty oqyrman. İdeialardyŋ küllısı äulie hakımnıŋ töl teologiialyq ızdenısterınıŋ nätijesı, sonyŋ tatymdy jemısterı. Äigılı ǧalym Niuton aşqan mehanikanyŋ üş zaŋy materialdyq älemdı tanuǧa qandai bolsa, ruh älemı üşın Abai formulasy tap sondai maŋyzdy (on segız myŋ ǧalam, onyŋ ışınde adamzat qauymdastyǧynyŋ üilesımı ǧylym, meiırım, ädılet üşkılıne täueldı degen). Ūly teolog Abai ruhaniiat keŋıstıgınde oryndap şyqqan missiia salmaǧyn osydan-aq baǧamdai berıŋız.
Söz soŋy, älem oiynyŋ alyby Abaidyŋ müsın eskertkışı onnan astam şet elderde ornatyldy, sol siiaqty mūrasy da türlı tılderge audarylyp, jer-jahanǧa taralu üstınde. Ruh qūdıretı degenıŋız osy. Bıraq qazırgı Abai jinaǧynda oryn alǧan «äi, qap» degızetın olqylar men qateler nege sol qalpynda küllı älemge jaiyluǧa tiıs!! Osyny eskergende, qarasözderdıŋ ret sanyn qalpyna keltıru jäne ǧaqliia mūraǧa ǧylymi tüsınıkter beru abaitanudyŋ asa ötkır mäselesıne ainalyp otyrǧany sözsız.
Asan OMAROV, abaitanuşy
