Jer - otyryqşylardyŋ, köşpelıler jerdıŋ taǧdyryn belgılegen

Nūrlan KENJEAHMET, Bonn universitetı,

Şyǧystanu institutynyŋ (Germaniia) professory,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory

Nege de bolsa közqarasy erkın, eşkımnıŋ pıkırıne jaltaqtamaityn, tarih ǧylymyndaǧy naqty öz salasynan basqa taraptaǧy sūraqtarǧa kesım aitpaityn (dälelı bolsa da) jas professor köp tūsta «būl menıŋ jeke pıkırım» dep söilep otyrdy. Özı bır synap ötken bızdegı pro­fes­sorlyq «täkapparlyqty» boiyna jūqtyrmaǧany körınıp tūr. «Adamǧa degen basty qūrmet – onyŋ bılımı men kısılıgıne körsetıletın» elde qyz­met etudıŋ paidasy sol şyǧar, bälkım. Ǧylymǧa qyzmet etu, anau ait­qandai, janpidalyq etudı talap etetın «qorqynyşty», «qiyn» mın­det emes eken ǧoi dep qalǧandaisyŋ. Bılımıŋe sai bılıgıŋ, alǧanyŋa sai adaldyǧyŋ bolsa – ǧalym degen ataq sol eken. Jäne… Qazaqtyŋ öt­kenıne tamsanystan görı sabyry basymdau közqarasty aŋdadyq. Ūlt­ty süiu kerek eken: Daŋǧoilyqpen, sänqoilyqpen emes. «Menıŋ babam osyndai edı», – dep maqtanǧan dūrys – ornymen bolǧanda, şyndyqpen astasyp jatqanda. Asyra sıltep, būrmalanǧan tarihtyŋ ǧūmyry – şūp-şū­naq. 

– El erkındıkke şyqqaly qazaqta jappai etek alǧan bır mınez bar: Kım-kım­nıŋ de babasy – batyr, atasy – dana. At­qa mıne qalǧan qai auyldasymyzdy da asyl tektı jasap şyǧu öte oŋai häm öte paidaly tırlık derlıktei. Būl – bızdıŋ tarihqa közqarasymyzdyŋ asa salmaqty emes ekenın bıldırse kerek. Osydan kelıp tarihty būrmalau paida bolady. Sız qyzmet etıp jürgen Germa­niia­nyŋ bızdıŋ tarihqa degen közqarasy qandai? Älemdık tarih ǧylymynda Germaniia nesımen erekşelenedı?
– Germaniia damyǧan el ǧoi. Tarihty ta­razylauda ekonomikanyŋ rolı de öte zor. Tarihqa közqarasy, ūstanymy, naq­tylyǧy jaǧynan būrynnan myqty bolyp tūr ǧoi. Europanyŋ aǧasy dei me? Ǧylym­nyŋ qai salasynda bolsyn jetekşılık däre­jede. Olar öz tarihyn tübegeilı zert­tep, aqyrǧy nūsqasyn jasap qoiǧan el. Qazırgı tarih ǧylymy älemge, onyŋ ışınde bız, iaǧni şyǧys ta bar, – köp köŋıl böletın bolyp jür. Būl qadamǧa jaidan-jai baryp otyr dei almaimyz. Älemdık ǧy­lymǧa jetekşılık etu, älem elderınıŋ tarihyna qatysty şeşım jasau – bır esepten özıne täueldı kepke tüsıru deuge keledı. Beinelep aitsaq, ǧylym arqyly jaulap alu. Äigılı «Gumboldt» qorynyŋ maqsaty da osy tūstan şyǧady. Bonn uni­versitetınde jyl saiyn moŋǧoldardyŋ dästürlı Nadam merekesı ötkızıledı. Al jeltoqsan, qaŋtar ailarynda rojdestvo merekesı kezınde Bonnda järmeŋke bolady, odan Moŋǧoliiadan satuşylar kelıp zattaryn satady. Mūnyŋ özı nemısterdıŋ köşpelıler örkenietıne qyzyqqandyǧy. Älem tarihynda köşpendıler däuırı dep ata­latyn däuır bar. Atalmyş däuır sonau ǧūn-türık zamanynan Şyŋǧys han, Ämır Temır zamanyna deiın älemdı baǧyndyru, asqan äskeri önerı, myqty qaru-jaraǧy, salt atty sarbazdary, damyǧan auyz ädebietı siiaqtylarymen erekşelenedı. Menıŋşe, nemıster köşpendılerdıŋ osy erekşelıgıne qyzyqsa kerek. Dünie-jüzılık ekı soǧysty özderı bastap, özderı jeŋılgen el üşın tarihtan sabaq alu, basqalardan önege alu qajet şyǧar.
– Sızdıŋ jolyŋyz qalai tüsıp jür būl elge?
– 2011 jyly «Qytaidyŋ Iýan jäne Min patşalyǧy tūsynda jasalǧan kar­ta­lar­daǧy Euraziia» degen taqyryp boiyn­şa Gumboldt qoryna ötınış joldadym. Būlar dereu şaqyrtty. Tört äigılı ǧalym (Resei, Qytai, Japoniia, Germaniia) menıŋ zertteuımmen, baǧyt-baǧdarymmen tanys­ty. Sodan berı osy baǧyt boiynşa Ger­ma­niiada zertteu jürgızıp jatqan jai bar.
– Būl kartanyŋ erekşelıgı nede? Özı­ŋız aityp otyrǧan tarihi derekke öte bai el osy kartaǧa nege qatty qy­zyq­ty eken?
– Būl karta «Kannido» dep atalady, ortaǧasyrlyq qytai tılınde jazylǧan. Qytai, japon, korei ǧalymdary da osy karta boiynşa köptegen zertteu jürgızdı. Japoniia, Koreia elderınıŋ aralasuymen būl kartanyŋ şyǧys bölıgı jetkılıktı zer­delendı. Japon ǧalymdary atalmyş kar­tanyŋ batys bölıgın ortaǧasyrlyq Eu­ro­pa kartalarymen salystyryp zert­tedı. Al, men mūny ortaǧasyrlyq arab-par­sy kar­talarymen salystyryp zert­tedım. Nätijede mynadai qorytyndy şyǧardym: atalmyş kartanyŋ batys bölıgı islam kar­tasynyŋ qytaişa varianty. Qazaqs­tannan bastalyp, Şyŋjaŋ ölkesımen jalǧasyp, aqyry Parijge deiın barady, jer attary arab mänerımen ataldy. Kar­ta­daǧy jer-su attary orta­ǧasyrlyq qytai tılınde jazylǧandyqtan, olardy qalpyna keltıru üşın, orta­ǧa­syrlyq qytai tılınıŋ fonologiiasyn (dybystaluyn) bılu kerek, sonda ǧana dūrys oquǧa bolady. Qazırgı qytai tılınıŋ oqyluy boiynşa oqysa, keibır ärıpter jaŋsaq oqy­lady. Şyǧystanu instituty osy bölıgıne köbırek üŋılgısı, zerttegısı keledı.
– Tarihqa qatysty bız bolaiyq, bas­qa bolsyn, köbıne Qytai derekterı men jaz­balaryna köp jügınedı. Qytai de­rekterınıŋ artyqşylyǧy nede sonda?
– Öitkenı, qytai jazbalary beretın de­rekterdıŋ däldıgı arab, parsy, armian derekterıne qaraǧanda joǧary. Arnaiy jarlyq berıp, kündelıktı diplomatiialyq qarym-qatynastardy hatqa tüsırıp otyr­ǧan. Kelıp-ketken elşılermen bolǧan äŋgı­me, är eldıŋ elşısı bergen mälımetter, aitqan äŋgımelerdıŋ maŋyzdylary nazardan tys qalmaǧan. Osy jaǧynan qytai arhivterınen alynǧan qūjattardyŋ ma-ŋy­zy zor. Patşalyq qūlap, bilık auysqan kezeŋderde de arhiv sol qalpy saqtalyp otyrǧan. Osy jaǧynan da qūny arta tüse­dı. Jalpy, qytai bilıgı qai zamandarda da arhivke qiianat jasamauǧa tyrysqan. Bärı asa däldıkpen, saqtyqpen zertteledı. Qytaidyŋ 24 resmi tarihynda aŋyzdyq derekter joqtyŋ qasy.
– Aŋyzǧa qūrylǧan derekter joq, demek. Bızde kerısınşe siiaqty. «Aŋyz­dyŋ tüp törkını – şyndyq» (M. Äuezov) dei­mız de, aqiqatty aŋyzdardan ızdei­mız. Osynyŋ paidasy bar ma jalpy? Qa­zaqtyŋ şejı­relık sipattaǧy auyzşa aitylatyn tarihy bügıngı bızdıŋ ǧylymǧa qandai üles qosa alar edı?
– Öte paidaly. Şejıre deisız be, batyrlar jyry, ǧaşyqtyq dastandar, el auzynda saqtalyp kelgen ädebiet ülgılerı deisız be, bärı-bärınde mol derekter saqtalǧan. Ökınıştısı, bızdıŋ ǧylym osyny paidalana almai keledı. Tıptı, qolǧa almady deuge bolady. Osy mūralardy tolyq igerıp alyp, ındete zerttep, ǧylymi tūr­ǧy­da basqa derektermen salystyryp, tolyqtyryp baryp, naqty pıkır aitsaq, aqiqattan alys kete qoimaimyz. Jäne qadap aitatyn bır närse: bızdıŋ aŋyzdaǧy şyndyqty bız ǧana däleldep bere alamyz. Öitkenı, bız qazaq tılın, köne türkı tılın bılemız. Ondaǧy säl tūspal sözdıŋ özı bız üşın – Temırqazyq. Europaŋyz assa parsy, qytai derekterı negızınde, syŋar­jaq qorytyndy jasauy mümkın. Nemıs­terdıŋ menı qalap şaqyrtyp otyrǧany da sol.
– Jaŋa aittyŋyz, sonda da, naqty­lai tüssek: Bızdıŋ tarih nemısterge ne üşın kerek? Mūnaiymyzǧa, qazba bailyq­ta­ry­myzǧa qyzyqsyn-aq, tarihymyz olar­ǧa qandai paida äkeledı degen sū­raq tuady. 
– İmperiia ǧoi ol. Gumboldt kezınde bükıl Afrikany şarlap şyqqan. Al, Af­ri­kanyŋ nemısterge ne qajetı bar edı? Kerek bolsa, Gumboldttyŋ tynymsyz jürdek aiaǧy Altaiǧa, Barnaulǧa, Öske­men­ge, Ertıske deiın jetken, Saryarqa­nyŋ soltüstık jiegın boilap Kaspiidı ja­ǧalap elıne qaitqan. Sonyŋ paidasyn körıp otyrǧan joq pa qazır. Europanyŋ köptegen jihankezderınıŋ bız turasyn­daǧy jazbalary talai düniege jolbasşy bola alady. Ǧylymdaǧy yqpalyn saqtap qalu – olar üşın ülken mäsele. Dünie-jüzılık ekınşı soǧysta Ämır Temır turaly aŋyz-äŋgıme bar. Sovet arheologtary Samar­qan­dtan Ämır Temırdıŋ qabırın aş­qan künı German-Sovet soǧysy bas­talǧan. Onyŋ aldynda aq säldelı qart adam ar­heo­logtarǧa kelıp: «qabırdı aşpaŋdar, kı­tap­ta jazylǧan, qabır aşylsa arty jaman bolady» degen. Arheologtar onyŋ sözın elemegen. Üstımızdegı jyldyŋ mausym aiynda Berlindegı Ortalyq Aziiaǧa qatysty ǧylymi konferensiiada osy qaz­baǧa qatysty derektı filmdı kördık. So­vet odaǧy tūsynda osy derektı film jariia etılmei, qūpiia ūstalypty. Attila­nyŋ, Şyŋǧys hannyŋ, Ämır Temırdıŋ ja­han­­dy qalai jaulap alǧandyǧy olardy öte qyzyqtyrady.
– Moiyndai bılsek, bız qalai aitsaq ta imperiia bola almaimyz. Ötpelı ke­zeŋ­demız dep jürmız ǧoi. Bolaşaq jaily armandar bolmasa… Mıne, osy ke­zeŋ­de, tarihqa qatysty bız özımızdı qalai ūstauymyz ke­rek? Kımnen nenı üirenuge tiıspız?
– Bırınşıden, ejelgı qytailardan üirenuımız kerek. Olar ekı myŋ jyl bū­ryn­ǧy jazbalarynyŋ arqasynda älem­dık tarih ǧylymyna qandai yqpal jasap otyrǧanyn aittyq. Özıne qatysynyŋ bar, joǧyna qaramastan estıgenı men körgenın jazyp, saqtai bergen. Bız, mıne, bügınde amal­syz solarǧa jügınemız. Köşpendı imperiialar qytailardy talai jaulap alǧan, al qytailar olarǧa baǧynǧan, alai­­da özderınıŋ ūlttyq mädenietın damyta bergen, mädenietı, örkenietı arqyly özın baǧyndyrǧandardy 2-3 ǧasyrdan soŋ qytailandyrǧan. Qytailarda «Şöp kürkege üş ret baru» degen mätel bar. Liu Bei (161-223) degen äigılı patşa jauyn je­­ŋıp, qytaidy bırlıkke keltıru üşın, äigılı ǧūlama Chjuge Liandy (181-234) üş ret ızdep barady, aldyŋǧy ekı rette şöp kür­kesınen şyqpai jatqan ǧūlama, patşa üşın­şı ret kelgende ǧana syrtqa şyǧady. Chjuge Liannyŋ aqylymen Liu Bei jaularyn jeŋedı. Bügıngı Germaniia bır kezdegı Qytaidyŋ osy ūstanymyn negızge alyp otyr. Bılım ielerın qūrmetteidı, oqu-aǧar­tuda özındık jüielerı bar. Nege de bolsa aqşany aiamaidy (oǧan tolyq müm­kın­dıgı bar!). Bız siiaqty är eldıŋ ǧalymda­ry­men bırıgıp, köptegen zertteuler jürgızıp jatyr.
Ekınşıden, äigılı Toniuqūqtyŋ ideiasyn jaŋǧyrtuymyz kerek. Kök Türıkterdı aman alyp qalu üşın, sol kezdegı tarihi ja­ǧ-dai­ǧa sai, Toniuqūq türıkterdıŋ hram salyp būtqa tabynuyna qarsy şyqty, köş­pen­dı ömır süruge, qala salmauǧa şaqyrdy, qala salsaŋ, qytaidyŋ jemı bolasyŋ dedı. Toniuqūqtyŋ osy ideiasynyŋ dūrys­ty­ǧyn keiıngı tarih däleldedı.
Üşınşıden, elımızdıŋ bılım beru jü­ie­sın nyǧaitudyŋ joldaryn qarastyru kerek. 1882 jyly japondar eldıgın nyǧaitu üş­ın Europaǧa tekserıp-zertteu üiırmesın jı­bergen. Soŋynda Germaniianyŋ eldık ül­gısın taŋdap, Japoniiany şyǧys aziia­daǧy damyǧan, küştı elge ainaldyrdy.
Germaniiada mansap, aqşa, abyroi-at­aq eşkımdı qyzyqtyrmaidy. Bılımıŋ bolsa qūrmettelesıŋ, ädıl baǧaŋdy ala­syŋ. Professor men studentter tepe-teŋ, oi-pı­kır­lerın almastyryp jüre beredı. Elımızde ǧy­lymǧa degen közqaras basqa­şalau. Sanyn därıpteidı, sapasyna män bermeidı. Özın ǧalymmyn, doktormyn degen adam­dar­men tıl tabysu öte qiyn. Gazet-jurnal­dar­dy oqysaŋ özın aka­de­mikpın dep ata­ǧan jarnamalardy köresıŋ, adam estı­megen ǧylymi ataqtardy oqi­syŋ. Bas­qasyn aitpai-aq qoiaiyn, därıger­lık jaǧyn ǧana aitaiyn, eldı ötırık emdei­tın qalyŋ emhanalar aşylypty. Sonda jas qazaq elınde olarǧa tyiym salatyn zaŋ joq pa? Osy salany basqaratyn şe­neu­nıkter ne bıtırıp otyr? Germaniiada därıgerdıŋ rūqsa­tyn­syz jas balalarǧa därıhanalarda därı satpaidy.
– Germaniia tarihy dese, bız Gitlerdı aldymen aitamyz. Būl töŋırekte ärqily pıkırtalastar da jürıp jatyr. Gitlerdı nemısterdıŋ özı qalai baǧalaidy?
– Nemıster üşın Gitler – Germaniiany qūrtyp ketken adam. Oǧan qarsy şyq­qan­dar kezınde de bolǧan. Soǧan qatty ökınedı būl halyq. Tıptı, Gitler būl ūly halyqtyŋ betındegı şırkeu dese bolǧandai. Mem­le­ket­tı ǧana emes, halyqtyŋ ruhyn tabanǧa tap­tatyp, mädenietın oirandap ketken dep baǧalaidy. Nemıstıŋ qazırgı ūrpaǧy sol joǧaltqan ruhyn älı taba almai jür. İme­nıp tūrady. Jaltaqtap tūrady. Bıraq sol qatelıktı tüzeu jolynda bar müm­kındıktı paidalanyp jatyr.
– Bızdıŋ şejıremız bar, älemnıŋ eş­bır elıne ūqsamaityn rulyq-tuystyq qa­tyna­sy­myz bar. Qazaq maqtan üşın ai­tatyn (!) aŋyz­dar bar. Osylarǧa älem­dık ǧylym osy mäselege qalai qa­raidy? Älemdık ǧy­lym degendı qalai tüsınuge bolady jalpy? Ol kımge qyzmet etedı?
– Älemdık ǧylymdy europalyqtar qalyptastyrdy. Solardyŋ közqarasy, yqpaly negızınde jasalyp keldı. Solar maqūldaǧan derek – aqiqat dep tanylady desek artyq ketpeimız. Būl – zaŋdy da. Olar köp eŋbektenedı, jan-jaqty zert­teidı. Qai qiyrǧa da baruǧa aianbaidy. Al, bızdıŋ ūlttyq erekşelıgımızge kelsek, rulyq qatynasymyzdyŋ tarih ǧylymyn­daǧy rolı de erekşe. Bız rulyq qatynasty – tuystyqpen şatastyrmauymyz kerek. Būl kezge deiın aitylyp ta keldı, rulyq bölı­nıs – äskeri-äkımşılık qūrylym ǧana bolǧan. Otyryqşylardyŋ ölkelık bölınısınıŋ köşpendılık sipaty ǧana.
– Bızdegı rulyq qatynas köp nä­r­­­­senı şatastyryp jıberetın de jaǧ­daiy bar. Qazaqta töre degen el bar, bılesız. Şyŋǧys han ūrpaqtary. San ǧasyr boiy qazaqty bilegen aqsüiek qauym. Şyŋǧys hannyŋ tegı turasynda talai-ta­lai daudyŋ basyna su qūidyq. Bıraq aq­yr­ǧy şeşım älı aitylǧan joq. Şyŋ­ǧys handy türkınıŋ ūly eken dep jüruşı edık, endı, naqtylai tüsıp, Jalaiyr ek­en degen pıkırler aitylyp jür. Söitıp, Jalaiyr men töreler tuysyp şyǧa kelmek… Älemdık ǧylym Şyŋǧys handy jaqyn arada moŋǧoldan qazaqqa berıp jıbere qoimaityn tärızdı…
– Būl tartystyŋ basty sebebı, eldık­ten airylǧan, künımız orysqa qaraǧan uaqytta dästürlı – tarihi közqara­sy­myzdyŋ bū­zy­luy. Täuelsızdık alǧan soŋ, tarihi ūs­ta­ny­my men dästürınıŋ ortasyn­daǧy bırtek­tılık joiylǧan būrynǧy bodan, bügıngı jas memlekette bır top tarihşylar sahnaǧa şyqty. Käsıbilıkten görı äuesqoilyq basymdau. Sapyrylysyp jat­qan qoǧamdaǧy söz bostandyǧy logikalyq tūrǧyda (naqty emes) tarih jasauǧa jol berıp aldy.
Şyŋǧys handy qazaqqa telu – qate. Qa­lai tyraştansaŋyz da ol moŋǧol bolyp qala beredı. Bıraq türkıge qatysy joq dep taǧy aita almaisyz. Bızdı şatas­ty­ryp jürgen närse de osy tūstan şy­ǧady. Tılı, tegı moŋǧol bolǧanmen, ol ejel­gı tür­kılık dästürdı jalǧastyrdy. Naiman jazuy (ǧylymda ūiǧyr jazuy) negızınde moŋ­­ǧol jazuyn jasap, hanzadalaryn oqytty. Türkı älemın jaŋaşa qalyptady. Bilık basyndaǧy azǧantai toptyŋ tegı men tılı – moŋǧol, qalyŋ būqara – türkı bol­ǧan­­da, basqalai boluy mümkın de emes edı. As­similiasiiaǧa ūşyraǧan moŋǧoldar köp uaqyt ötpei mädenietı, örkenietı jaǧynan türkıge sıŋısıp kettı. Al, moŋǧoldyŋ tıkelei jalǧasy dep kelgen joŋǧarlardyŋ Şyŋ­ǧys hanǧa asa jaqyndyǧy joq. Olar şy­ǧystyq dästürge boi ūrdy da, budda dının ūstanyp kettı. Al, Şyŋǧys hannyŋ dıni senımı – bızdıŋ täŋırşıldık dästürdıŋ üdesınen şyǧady. Şyŋǧys han özı qūrǧan alyp imperiiada köşpelılerdı ūltqa bölmegen. Köşpelıler älemınıŋ patşasy. Bır auyz sözben osylai deuge bolady. Mū­­syl­mandar Mūhammed paiǧambardy arabtan şyqqan dep, terıs ainalmaidy ǧoi. Baiyrǧy qazaqtyŋ Şyŋǧys hanǧa de­gen qūrmetı de däl osyndai. Al, keiıngı töre tūqymy, Şyŋǧys hannyŋ assi­mi-
lia­siiaǧa ūşyraǧan ūrpaǧy. Qazaqtaǧy «Töre­sız el bolmas, töbesız jer bolmas» degen ma­­qaldar osy tarihi şyndyqtyŋ je­mısı.
– Şyŋǧys hanǧa qatysty ekıūşty pı­kırdıŋ aityluyna maqtauly Batys tarihşylary da az üles qosqan joq. Osy uaqqa deiıngı Şyŋǧys hannyŋ beinesı – qiratuşy, qanypezer, atynyŋ tūiaǧy jetken jerdı qanǧa böktırgen… – osylai kete beredı. Bıraq ǧasyr aiaǧynda ekın­şı on myŋ jyldyqtyŋ eŋ ūly tūl­ǧa­sy degen tituldy atyşuly qaǧanǧa ber­ge­nınen stereotiptı būl közqarastyŋ jūmsarǧanyn da aŋǧaruǧa bolady. Qazır Batys ne dep jür būl tarapta?
– Batysta asa bır betbūrysty aŋ­ǧa­ra­­myz dep aita almaimyn. Bıraq özımnıŋ baiqaǧanym, Germaniia ädılın aituǧa tyrysady. Al, on myŋ jyldyqtyŋ ūly tūlǧa­sy atanuyna bırden-bır sebep, qazırgı ja­­han­danu mäselesıne qatysty. Älemdık tarih ǧylymy jahandanudyŋ basyn Şyŋ­ǧys hannan bastaidy. Odan bölek, sonşama jerdı at tūiaǧymen-aq jaulap alu būl kün­ge deiın eşbır äskeri-strate­giialyq qū­rylymnyŋ şamasy jetpegen qūbylys.
Şyŋǧys han däuırınıŋ arǧy-bergı ke­ze­ŋın­de köşpendıler otyryqşylardy közge ılmegen. Qazırgıdei tehnika joq zamanda tırşılıgı jerge bailanǧan otyryq­şy­lar­dyŋ küşı (äskeri) bızden äldeqaida tömen jatqan. Qola, temır önerı Qytaiǧa köş­pen­dıler arqyly engen, arheologiia ǧyly­my mūny däleldedı. Bylaişa aitqanda, jer – otyryqşylardyŋ taǧdyryn bel­gıle­gen; köşpendıler – jerdıŋ taǧdyryn bel­gılegen. Qytai Ūly qorǧanyn tūrǧyzdy: Köşpendılerdıŋ şabuylynan seskenıp. Bıraq ony da qiratyp kettı. Qazırgısı sonyŋ jūrnaǧy ǧana…
– Būlai dep babamyz osyndai edı dep maqtanǧanda nemese ruhymyz jy­ǧyl­maǧan, älemge üstem qaraityn kezı­mız­­dı aŋsap ketkende ǧana aitatyn siiaq­tymyz. Sondai jer täŋırısı bolǧan köş­­pendı jūrttyŋ otyryqşylardyŋ bo­dauynda ketkenı bır qaraǧanda, qyzyq körınedı… Qatelık qaidan bastalyp edı?
– Tehnikanyŋ (ot qaru) paida boluymen tüiındep jürmız ǧoi. Bıraq köş­pen­dı­ler­dıŋ taǧdyryna otyryqşylardyŋ közı­men qarauǧa bolmaidy. Ekeuı – ekı älem. Batysta ot qaru bolsa, bızde san ǧasyr boiy qalyptasqan äskeri öner, suyq qa­ruy­myz, batys äskerınıŋ apşysyn tūia­ǧy­men quyrǧan jylqymyz bar edı. Jeŋılıs­tıŋ basqa da sebepterı jeterlık. Ot qaru eşqaşan älemnıŋ taǧdyryn şeşken emes. Ony şeşetın saiasat. Bız saiasattan ūtyl­dyq. Basty qatelık te osynda. Akademik Bolat Kömekovtyŋ aituynşa, arab derek­terınde qypşaqtarda bır tūiaq maldan bes-alty töl alatyny jaiynda aitylady. Qazır joq qoi. Qytai derekterınde ǧūndar Qytaidy jaulaǧan joryqta tört türlı at mınıp kelgen eken. Aq at bölıgı (orysşa polk sözı, türıkşe bölık sözınen şyqqan), qara at bölıgı, jiren at bölıgı degen siiaq­ty jeke-jeke. Būl degenıŋız öner ǧoi. Mal­dy asyldandyryp otyrǧan. Keiındep, osy artyqşylyǧynan aiyryla bastady.
Qazır Batys ǧalymdary Şyŋǧys han sonşama jerdı qalai jaulap alǧan dep bas qatyryp jatyr. Bıreuler, sol kezdıŋ kli­maty Şyŋǧys hanǧa qyzmet etken dei­dı. Taǧy bır pıkır – onyŋ äskerı otyryq­şy­lar­dyŋ zeŋbıregın paidalanǧan degendı aitady. Is jüzınde olai emes. Attyŋ küşı edı sonyŋ bärı. Onyŋ üstıne salt atty sar­baz­dardy qarulandyratyn qola, temır ken­derın meŋgerdı, osy tarihi kender Ūly Otan soǧysy tūsynda da öz maŋyzyn joi­ǧan joq. Eŋ basty sebep – at jalyn tar­­typ mınetın azamattar tügelımen aldyŋǧy şepke attandy, otyryqşy elde mūndai äskeri qūbylys bolmaǧan, öitkenı, olarda ärbır azamat mınetın jylqy bolmady, jylqy bolǧan künde de olar bala kezınen jattyqpaǧandyqtan, at mınuge köşpe­lılerdei jatyq bolmady. Ospan batyr dalalyq äskeri önerdı soŋǧy ret qol­da­nyp ketken qolbasşy. Jolym tüsıp Ürım­jıde bolǧanymda, emhanada jatqan qart qytaimen kezdeisoq äŋgımelesıp qaldym. Qazaq ekenımdı bılıp, Ospan batyr jaily äŋgıme qozǧady. Jas kezınde armiiada bolyp, būiryqpen Ospanǧa qarsy soǧysqa attanypty. Ospan batyrdy Usyman tufei (Ospan bandit) dep ataǧan ol Ospannyŋ äskeri taktikasyn ömır boiy ūmyt­pai­tynyn, sol kez älı köz aldynan ketpeitının äŋgımeledı. Qarly dalada sendelgen olar ūiyqtaǧanda da myltyqtaryn qūşaqtap ūiyqtaǧan eken, öitkenı, tau-tasqa bekın­gen Ospan jasaq­tary köz ılestırmei paida bolyp, qytai jasaqtaryn qyryp ketedı eken. Äbden tityqtaǧan qytailar, jazyq jerlerge şyǧyp jüruge mäjbür bolǧan. Tamaq ışkende qoralai otyryp, jan-jaǧyna küzetşı qoiyp, apyl-ǧūpyl tamaq­tanady eken. «Ainalamyz midai jazyq, on neşe şaqyrym alystaǧy jerler anyq körınıp tūrady, apyl-ǧūpyl tamaqtanamyz, bıraq qaidan şyqqany belgısız, Ospan jasaq­tary otyrǧandardy qyryp kettı» deidı sol qyrǧynda aman qalǧan qytai şal.
Ospan jasaqtaryna qazaqtardy salyp jeŋgen soŋ, qaraly köş Tibet asyp, Batysqa ketedı. Soŋynda tübı bır türkı tuystaryn tabady, alaida, jol-jönekei qyrylyp, onnan bırı qalǧan edı…
– Şyŋǧys han joryǧynyŋ adamzat antropologiiasyna äserı boldy ma? Bız­dıŋ (qazaq) türımız europalyqtarǧa ja­qyndau edı, közımız kök, qabaǧymyz biık, sa­ry bolǧan degendı estıp qalamyz. Moŋ­ǧoldyŋ basqynşylyǧy saldarynan bet-pışınımız özgerıske ūşyraǧan dei­dı. 
– Mūnymen kelıspeimın. Türkı däuı­rınen qalǧan tas müsınderge qaraŋyz: betı jal­paq, maŋdaiy jazyq, közı qysyqtau. Bügıngı qazaqtyŋ kelbetıne keledı ǧoi. Odan artyq dälel keltırudı artyq körıp otyrmyn…
– Elımızdegı qandai da bır şaraǧa qūr­mettı qonaq retınde şaqyrylǧan Batys saiasatkerlerınıŋ Qazaqstan jaily taŋ­danyspen bastalyp, süisınıspen aiaq­talatyn maqtauly pıkırlerıne kende emes­pız, şükır. Sız jürgen elde şalǧai­da­ǧy bızdıŋ el jaiynda ne desedı? Qa­zaq­stan dese olardyŋ esıne aldymen ne tüsedı eken degen qyzyq sūraq tuyndaidy.
– Älbette, aldymen bügıngı memlekettı tanidy. Orta Aziia dese, aldymen bızdıŋ eldı aitady. Memlekettılıgı jaǧynan moiyndalyp bolǧan, oǧan söz joq. Reseidıŋ qol astynda bolǧanymyz jaily da jet­kılıktı bıledı. Odan keiın, baiaǧy köş­pen­dı Qazaq handyǧyn esıne tüsıredı. Osy tūsta jaŋaǧy Şyŋǧys han töŋıregınen örbitın bır qyzyq­ty jait bar. Qazaq handary Şyŋǧys ūr­paq­tarynan ǧana sailanatyn bolǧan degen derektı jaŋsaq ūǧynǧan qara­paiym jūrt­şylyq: «Kezınde qazaq­tardy moŋ­ǧoldar basyp alyp, qa­zaq­­tar orystar basyp al­ǧanǧa deiın solardyŋ yqpalynda (bodanynda) bolǧan eken ǧoi», – dep oilaidy. Osyǧan orai byltyr Qazaq handy­ǧynyŋ qūryluy turaly aǧylşyn tılınde maqala jariialattym. Sol maqala köp­tegen adam­dardyŋ qyzyǧu­şylyǧyn tuǧyzdy. Qasym han tūsynda Qazaq handyǧy Özbek-Qazaq degen atpen qytai jazbalarynan kezıguı, olar üşın ülken jaŋalyq boldy deuge bolady.
Bızdıŋ tarihtyŋ Sovet Odaǧy ke­zınde jazylǧan nūsqasyna kü­män­men qaraidy. Sene qoimaidy. İdeologiialyq qysymmen būr­malanǧanyn bıledı. Sondyqtan jaŋa köp tomdyq eŋbek jazyp, älem tılderıne audaryp, ta­ratuǧa tiıspız. Sözsız qyzyǧu­şylyq tudyrady.
– Äsırese, qai kezeŋdı qaita qaraudy ūsynar edıŋız?
– Sovet Odaǧy kezınde Türkı däuırı jaqsy zertteldı. Şyŋǧys han, Altyn Orda kezeŋderı būr­ma­lansa da, bırşama jolǧa qoiylǧan. Endı Aq Orda, Kök Orda kezeŋı, Aq Ordadan Qazaq han­dy­ǧynyŋ bölınıp şyǧatyn tūsy ǧylymi tūrǧyda tolyq zerdelenbegen. Jaŋaşa zertteu kerek bolsa, soǧan mümkındık ber­se, men Qazaq handyǧynyŋ qūryluyn Syr boiynan ızder edım. Būl – öte kürdelı mäsele.
– Keide qazaq degen el estelık­ter­men kün keşıp jatqandai körınetını bar. Bügınımız jasandy siiaq­ty. Tıptı, keide ötkendı aityp sarnai bergenşe, bügındı nege aitpaimyz degen de söz­der aitylyp qalady. Bügın men bolaşaq üş­ın tarihtan nenı aluǧa mın­dettımız?
– Ötkendı ūmytu… Mümkın emes qoi. Talai uaqyt boiy töbemızde oinaǧan orys miymyzdy, tarihi jadymyzdy şaiyp tastady. Tarihta ne bar, bärın aluymyz kerek. Tek, orystar jazǧan tarihymyzdy qaita jazuǧa tiıspız. Ol tarih emes, saiasi oiyn ǧana. Özbekterde bırde-bır halyq jauy bolma­ǧan deimız. Al, qazaqtar bır-bırın satqan deidı. Sol üşın köp qyrylǧan desedı. Osy aqylǧa siia ma? Eger şynymen sorly halyq bolsa, bır-bırıne sonşama satqyn, opasyz bolsa san ǧasyr boiy el bolyp tūrar ma edı? Orystar bärın özderı ūiym­dastyrǧan. Aldymen, özderıne qyz­met etetın jandaişaptardyŋ bır tobyn ūiymdastyrǧan. Bylaişa aitqanda, solar arqyly el arasyna ürei, «ındet» taratqan. Qarsy şyqqandardy qyra bergen, qyra bergen. Aqyry, «bız sorlymyz» degen psihologiiany sıŋırıp tynǧan. Qa­zaqtarǧa koloniialyq mınez äbden sıŋgen, qazaqşa söileuge namystanady… Jasyp qalǧan, osynyŋ özı özderın qor, basqa­lardy zor sanaǧandyq qoi. Ūlttyŋ jadyn osydan tazartuǧa qyzmet etu kerek endıgı qazaq tarihy ǧylymy.

Sūhbattasqan Almas NÜSIP,

«Qazaq ädebietı».