Halyqtyŋ ruhani ösu deŋgeiı jazu-syzuymende ölşenedı desek, qadym zamandarda ärıptı tasqa şapqymen oiyp, mal terısıne temırmen qaryp jazǧan köŋılı jüirık būrynǧy ata-babalarymyz soŋyna az mūra qaldyrmaǧan ǧoi. Söz joq, osy ūşan-teŋız mädeni bailyqtyŋ tuu törkınıne syryn bılu şaŋ basqan tarihymyzdyŋ «aqtaŋdaq» betterınıŋ bır parasyn anyqtauǧa sebı tierı anyq.
Osyndai oraida, elımızdıŋ baǧzy tırşılıgınen, ruhani ömırınıŋ är kezeŋınen keŋınen maǧlūmat berer asa qūndy salanyŋ bır aluany — dana da şeber halqymyzdyŋ besaspap qolynan tuǧan zergerlık önerı dep bılemız. Keiuana-äjelerımızdıŋ kündelıktı taǧatyn şaşbau-şolpylary, syrtqy kiım tüimelerı, saqina-bılezık, syrǧa-jüzıkterı, olardyŋ är qily stilmen kömkerılgen oiu-örnekterı tylsymnan syr tartyp, kökeige neşe türlı ädemı oilar ūialatatyndai. Degenmen, osyndai äşekei-aişyqty, zıbı-zınnät būiymdardyŋ atyn babalar mirasynan, daǧdy-dästürınen qol üzıp ketken, urbanizasiialanǧan qazırgı buynnyŋ bıle bermeitını orny tolmas ökınıştı jait. Mūndai mūraly önerdı şyn mänındegı ūlttyq käsıpke ainaldyra bılsek, köp närseden ūtarymyz kädık. Osy taqylettes ūltymyzdyŋ erekşe būiymdaryn syrttan kelgen qonaqtarǧa ǧana syi-siiapat üşın tyqpalai bergenşe, kündelıktı qoldanylar tūrmys saltymyzǧa engızse ǧoi. Būlar basqasyn bylai qoiǧanda, sualyp bara jatqan tıldık qorymyzdyŋ bır arna-közı emes pe. Mäselen, altyn men kümıs qūiǧan baiyrǧy şeber zergerlerımızdıŋ este joq eskı kezeŋderden berı altynnyŋ salmaǧyn ölşeitın jetı ölşemı bar tarazy-aspaby bolǧan deidı. Tarazydaǧy jetı ölşemnıŋ eŋ kışısı, eŋ ūiasyzy «mysqal» atalǧan. Kädımgı Estai aqynnyŋ qyz näzıktıgın jyr qylyp «salmaǧyŋ bılınbeidı bır mysqaldai» deitını osy mysqal. Bügıngınıŋ jastary da, jasamysy da tıptı jiı söz bolatyn, bır özı jüz qanşa būiymnan qūralatyn kiız üidegı zattardyŋ atauyn tap basyp, däl atai alatynyna ülken kümän keltıremız.
Sözımızdıŋ ılämı bop otyrǧany — äielderge arnalǧan äşekei būiymdarda, sändık zattarda körınetın en-taŋbalar. Al būl en-taŋbalardyŋ paida bolu syry nede? Esımı beimälım şeberler jüzık saqina közıne en-taŋbalardy nege oiyp salǧan? Şyndyǧynda būl belgıler halqymyzdyŋ şaruaşylyq esebınde, saiasi ömırınde mänı zor, erekşe maŋyzdy qyzmet atqarǧan. Bızşe, onyŋ şyǧu tegın piktografiialyq-suret jazuynan jäne onyŋ joǧarǧy satysy — ūǧymdy bıldıretın ideografiialyq jazudan ızdegen läzım. Būlar negızınen Ortalyq Aziia men Qazaqstan jerındegı ılgı qauymdyq tırşılıkte düniege kelgen oi men ūǧymdy bıldıretın alǧaşqy jazu ülgılerı boldy. Būl jazu türlerı bızdıŋ jerde ūzaq uaqyt boiy saqtalyp, kele-kele türkı jäne qazaqtyŋ rulyq en-taŋbalaryna, tıptı keiınnen menşıktıktı körseter belgıge ainalyp ketken. Būǧan qazaqtardyŋ ejelden berı ırı qara maly men jylqy sanyna küidırılıp basylatyn köz taŋba, aiyr taŋba, balta taŋba, baqan taŋba,taraq taŋba, şömış taŋba, şylbyr taŋba ıspettı rulyq taŋbalar men ūsaq mal qūlaǧyna salynatyn tılık en, sota tılık en, köz en, jürekşe en, solaq en, qiyqşa en, qiyq en, oiyq en, qūmyrsqa en, kesık en, sydyrǧyş en sekıldı menşıktıktı körsetetın en-taŋbalar kuä. Būl belgılı ūǧymdy bıldıretın ideografiialyq jazudyŋ bır türı. Ūlanǧaiyr qazaq dalasynda köne däuırlerden qalǧan taŋbalar molynan kezdesıp otyrady. Bızdıŋ topyraqta būlardy bır ızge tüsırıp jüieleu jūmystary tym az. Osyndai qalyŋ jazuy bar jerdıŋ bırı — Tamǧaly tas qoi. Onda qazaq ölkesın qonystanǧan taipalardyŋ tasqa qaşap tüsırgen myŋdaǧan taŋbalary, el basşylarynyŋ qol qoiǧan attary, ūrandary, ädemı örnekter naqyştalǧan. Osy «Tamǧaly tas» jazuyna erte kezde tolyq män bergen ǧalym A. İ. Şrenk boldy. Akademik Ä. Marǧūlan özınıŋ «Tamǧaly tas jazuy» atty maqalasynda: «Qazaqtardyŋ qariia sözı boiynşa islam däuırı bastalatyn kezde būl jerdıŋ köp taipalary osy arada bas qosyp, ūly mereke jasaǧan. Barlyq taipalardyŋ ūlys basqaratyn adamdary, ataqty bilerı, asqan erlerı jinalyp, keŋes qūryp, qai taipa qai jerdı qonys etu mäselesın şeşken. Ärbır taipanyŋ özıne arnap taŋba berıp, ol taŋbanyŋ suretın osy tasqa qaşap tüsırgen» — deidı. Mäşhür ǧalym keltırgen osy Taŋbaly tastaǧy qazaq ru-taipalarynyŋ taŋba-belgılerıne nazar audarar bolsaq: Üisın taŋbasy — üş älıp, Qypşaq taŋbasy — ekı älıp (qos köseu), Arǧyn taŋbasy — köz taŋba, Qarpyq taŋbasy — közıldırık, Qoŋyrattıkı — bosaǧa, Naiman taŋbasy — baǧana, Kerei, kereiıt, kışı jüz ketelerınıŋ taŋbasy — aşamaily, Adai taŋbasy — jebe, t.b. bolyp keletının köremız. Al, ör Altai öŋırınıŋ taŋbasy Orhon-Enisei boiyndaǧy runa jazuynyŋ «d» ärpıne üilesedı. Mümkın, dulattardyŋ da taŋbasy da osy boluy bek mümkın. Al tömende keltırıp otyrǧan surettegı jüzık, tüime tanaközderındegı pereze tasqa kümıspen salynǧan taŋbalar sol Tamǧaly tastaǧy qazaq rularynyŋ taŋbalaryna meilınşe ūqsas emes pe?
Būdan şyǧatyn qorytyndy, är ru-taipanyŋ qolynan önerı tamǧan zergerı özınıŋ şyqqan tegın äielder būiymynda, muzykalyq aspap äşekeilerınde, aǧaş jäne bylǧary ydys-aiaqtarynda, qaru-jaraq, er-tūrmandarda körsetıp, keleşek buynǧa ız qaldyryp otyrǧan-au. Būndai bederlı zattardy soqqan şeberler üş jüz rularynan şyqqan önerşıler boluy äbden mümkın-au. Qalai oilaisyz?
Eleujan SERIMOV,
Qaraǧandy,
Abai.kz
