Ötken jyly Qoişyǧara Salǧaraūlynyŋ «Ejelgı türıkter», «Ortaǧasyrlyq türıkter», «Şyǧystaǧy türıkter» dep atalatyn üş kıtabyn, biylǧy jyly «Myŋǧūl men monǧol jäne üş Şyŋǧysy» men «Möde han» degen kinoromanyn oqyp şyqtym. Onyŋ özı aitqandai, «ömır boiy zerttep, jazǧan-syzǧandarynyŋ» denı osynda eken. Şyndyǧyn aitu kerek, osynyŋ özı – bır qalamgerge jetıp artylar, tıptı asyp-tögıler eŋbek.
Qoişyekeŋdı halqymyzdyŋ tarihyn zerttegen özgelerden oqşaulandyryp tūrǧan tūsy – ol «adamzat tarihyn tarazylaǧanda mındettı türde türık tarihymen bailanystyrmai qarau mülde qate» degen ūstanymy. Tıptı, düniejüzıne belgılı degen tarihşylardyŋ talasqa tüsıp, olardyŋ da olqylyq jıbergenın däleldeuge tyrysady. Osylai aitpasa «sözdıŋ atasy ölıp» qana qoimaidy, tarihymyzdyŋ qatesı de tüzelmei ketetını ras qoi. Bıreu aitu kerek edı. Ony qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerı – Qoişyǧarasy aitty. Ūlt üşın ärqaisymyz osylai şama-şarqymyz jetkenşe adal ıs atqarsaq, şırkın, bız el-jūrt aldyna baiaǧyda tüser edık.
Türıkterdıŋ tarihy jaily onyŋ 3 tomdyǧy halqyn süietın är qazaqtyŋ üiınde tūratyn qūndy dünie ekenı dausyz. Jalǧan düniedegı jan dosy bolǧan Aqseleu Seidımbektıŋ «Qazaqtyŋ auyzşa tarihy» degen eŋbegınen özge jaŋaşa baǧytta jazylǧan mūndai kıtaptardyŋ jaryq körgenınen oqyrman retınde menıŋ habarym joq.
Köpşılık Qoişyekeŋdı qarapaiym jan dep tanidy. Menmensıŋgen tūsyn eş körgen emespız. Elestete de almaisyŋ. Al tyndyrǧan ısı erekşe ırı eken. Köşkınşı halyqtardyŋ ejelgı tūrmysynan bastap, köne tarihymyzdy tūtastai alyp qaraudy maqsat etıp qoiu – batyrlyq emei nemene?! Eŋ negızgısı sol – avtor maqsatyn abyroily oryndap şyqqan. Sondyqtan ol qandai madaq pen marapatqa bolsyn laiyq. Oǧan avtordyŋ jazuşylyq-jurnalistık qabıletı men zertteuşılık yjdaǧattylyq qasietı köp kömegın tigızgen tärızdı. Onyŋ üstıne «ūzaq jyldar boiǧy ızdenıstıŋ» arqasynda ǧana osyndai nätijege jetse kerek edı.
Aldyna ainymas maqsat qoiǧan avtor atynan at ürketın būrynǧy zertteuşılerdıŋ saiasilanǧan sürleuıne tüspei, köşkınşılerdıŋ atam zamannan qalyptasqan özındık tabiǧaty, bolmysy, tynys-tırşılıgı tūrǧysynan kelıp, mifologiialyq, hronologiialyq, genologiialyq (DNK), lingvistikalyq derekközderge süiene otyryp paiymdaidy. Zertteu jūmysynyŋ osyndai metodologiialyq ädıs-täsılı öz jemısın bergen. Ol ǧylymi stilge tän qalyptasqan qasaŋ tılmen emes, barynşa ūǧynyqty, qazaqi psihologiiaǧa tän tūrǧyda äŋgımelenedı. Iаǧni jeŋıl oqylady. Bır ättegen-aiy, köbıne Qytai mūraǧattarynda saqtalǧan derekközderge süienıp jazylǧandyqtan, adam esımderı men jer-su attary este saqtauǧa qiyndyq tudyrady. Ärı olardyŋ qatary tym köp bolǧasyn, qaisybırın jattap alasyŋ. Ärine, būl «joqqa jüirık jetpeidınıŋ» kesırınen oryn alyp otyrǧan olqylyq ekenı belgılı. Öitkenı, ejelgı türıkterdıŋ tarihyna bailanysty köne jädıger jazbalar tek Qytai mūraǧattarynda ǧana kezdesedı. Al keiınırek evrosentristık közqaras tūrǧysynan jazylǧan zertteuler sol tūstaǧy saiasat yǧynan asa almaǧany taǧy ras. Sondyqtan avtor būǧan deiın qalyptasqan sürleuden sanaly türde bas tartady. Mysaly, «Tonykök pen Qorqyttyŋ bır adam boluy da mümkın» degen siiaqty kısını oiǧa qaldyratyn tosyn pıkırı zertteuşılerge jaŋa baqyt nūsqaitynyna kümän joq. Sol siiaqty este joq eskı zamannan bastap «türık» halqynyŋ tarihyn taratuǧa bailanysty özındık konsepsiiasy tarihymyzdyŋ kömeskı tartqan beimälım tūstaryn jüielep ūǧynuǧa mümkındık beredı.
Iаǧni türıkterdıŋ tüp törkını, şyqqan tegı – kezınde grekter «skif», parsylar «saq», qytailar «säi-jın» atandyryp, osy attarmen tarihqa engen halyqtardyŋ tüp-törkınımen tamyrlas, ortaqtas degen tūjyrym jasaidy «Ejelgı türıkter» degen eŋbegınde (Astana: Foliant, 2012, — 188-b.). Soǧan orai adamzat balasynyŋ näsılın keskın-keipıne qarai bölgende ejelgı türıkterdı mongoloid tipındegı taipalarǧa jatqyzu da qate tūjyrym dep tanidy zertteuşı.
«Ejelgı türıkter evropoidtyq näsılge jatady. … Al qazırgı ǧylymda qazaq halqynyŋ keskın-keipın jatqyzyp jürgen «Tūran», bolmasa «oŋtüstık sıbır» dep atalatyn antropologiialyq tip keiıngı myŋjyldyqtardyŋ jemısı» dep oiyn anyq aitady (Būl da sonda, 189-b.).
Būl pıkırdıŋ dūrystyǧyn qazır özge ǧalymdar da däleldep jatyr. Mysaly, ötken aptada «Aiqyn» gazetınde «Babalarymyzdyŋ bet-älepetın bılemız be?» degen tanymdyq maqala jariialandy (Q. Törejan, 2014, 1 säuır). Onda: «Jaqynda reseilık antropolog ǧalymdar Batys Qazaqstan oblysyndaǧy Qosqūdyq qorymynda bızdıŋ däuırımızge deiın törtınşı myŋjyldyqta jerlengen adamnyŋ bas süiegı arqyly onyŋ bet-älepetın qalpyna keltırdı. Būl jūmystarmen ainalysqan ǧalymdar «Qazırgı qazaq jerın mekendegen ejelgı köşpendılerdıŋ bet-pışınderı evropalyqtarǧa keledı» degen tūjyrym jasap otyr» delıngen. Bızdıŋ zertteuşımız ondai şeşımge būdan äldeqaida būryn kelgenıne joǧarydaǧy sılteme būltartpas dälel.
Osylaişa qazaq halqynyŋ tarihyna qatysty ärkım ärtürlı közqaras tūrǧysynan qarastyryp jasaǧan būrynǧy boljamdar negızınde bızge syrttai tanylǧan jasandy belgılerdı terıske şyǧarady.
Qūs ūşsa qanaty talatyn şetsız de şeksız Qazaq dalasy nebır syrlardy bauyryna bügıp jatqanyn ışımız sezedı. Osyny oiǧa alǧanda taǧy da tarihqa jügınesıŋ. Bıraq bızdıŋ tarih özgenıŋ qolymen jazylyp, halqymyzǧa erıksız tanylǧan tarih ekenın, nesın jasyramyz. Kezınde «Qazaqtyŋ qysqaşa tarihy», «Qazaqtyŋ qily tarihy» siiaqty, taǧy basqa da bıraz eŋbekterdı qarap şyqqannan keiın, şırkın, osynyŋ bärınıŋ basyn qosatyn, sonau köne däuırden berı qarai köktei şolyp baiandaityn bır saliqaly dünie qaşan jazylar eken dep armandaityn edık. Qoişyekeŋnıŋ joǧaryda atalǧan eŋbektermen tolyq tanysqasyn sol armanymyzdyŋ tösı qyltiǧandai boldy.
Būryn jaryq körgen ärtürlı eŋbekterde ärqily baiandalatyn tarihymyz jaily üzık-üzık boljamdardyŋ basyn qosa almai, oǧan degen qyzyǧuşylyǧymyz su sepkendei basylatyn. Ary qarai zerdelep oquǧa bettei almai, tosyrqaǧan attai boldyryp orta jolda qalatyn edık. Osyǧan keiıgen avtor: «… qazaq handyǧy bölınıp şyǧyp, öz aldyna otau tıkkenşe jer atauynda da, el atauynda da tūraqtylyq bolmaidy. Būǧan qarap, būl ölkenı tūraqty mekendegen eşqandai tūrǧylyqty jūrt bolmaǧandai, kıleŋ taǧdyr tolqynynda bır-bırın yǧystyra sapyrylysqan türlı halyqtar sätıne qarai säl tūraqtap, erulep ötıp kete bergen-au dep oilauǧa mäjbürsıŋ», – deidı.
Alaida, osy jerden tabylǧan arheologiialyq qazba mūralar da, halyqtyŋ auyzşa tarihy – şejıre-aŋyzdar da, sondai-aq sonau eskı zamandardan üzılmei jalǧasyn tauyp, sabaqtasyp kele jatqan olardyŋ salt-dästürlerı men ädet-ǧūryptary da būl dalada, kımnıŋ qalai aitqanyna qaramastan, avtohtondyq qūqy bar bır halyqtyŋ – tektes, tıldes türık halqy ūrpaqtarynyŋ sonau eskı zamandardan berı ǧūmyr keşıp kele jatqanyn däleldeidı («Ejelgı türıkter», 22-b.).
Būdan ary: «VI ǧasyrda şaŋyraq kötergen ataqty Türık qaǧanatynyŋ tarihyna barynşa baiyppen zerdelei üŋılgen jön», – deidı avtor. «Sonda öz zamanynyŋ zaŋǧar oily bileuşısı bolǧan Bumyn (Momyn) qaǧannyŋ töŋıregınde teŋdesı joq quatty memleket qūruǧa baǧyt alǧanda ony basqa emes, nege «Türık» dep ataudy qalaǧanyn paiymdauǧa mümkındık tuady. Öitkenı, Bumyn qaǧan özderınen būryn bır kezde töŋıregıne tügel bilık jürgızgen äigılı türık degen ataqty memleket bolǧanyn jaqsy bıledı. … Bumyn özın sol ejelgı türıkterdıŋ ūrpaǧymyn dep sanauy da bek mümkın ǧoi. … Osyǧan orai jujandar bodandyǧynda jüdep-jadap jürgen türık tektes taipalardyŋ (halyqtardyŋ) basyn bır şaŋyraq astyna bırıktırıp, azattyq äperudı közdegende Bumyn jūrttyŋ sol bır daŋqty Eldıktı, qaharmandyq Erlıktı aŋsaǧan arman-aŋsaryn eskerıp, soǧan sai osy ejelgı türıkterdıŋ ataq-daŋqyn qaita jaŋǧyrtyp, bız de osyndai el bolamyz dep, ony halyq ruhyn köterıp, azattyqqa qūlşynuǧa paidalanǧan», – deidı. Oǧan tarihtan taǧy bır mysal keltırıp: «Osman imperiiasy qūlauǧa ainalǧanda halyq ruhyn köteruge türık atauyn tu qylyp köterıp, oǧyzdardyŋ bır būtaǧynyŋ Türık elıne ainalǧanyn» eske alady.
Sol siiaqty Qytai jazbalaryndaǧy aŋyz deregıne qarap, Aşynany «türıkterdıŋ tüp atasy» dep jürgen tūjyrymnyŋ qate ekenın, «aşynanyŋ» bar-joǧy ejelgı türıkterdıŋ «būrynǧy», «äuelgı», «alǧaşqy» degen ūǧymdy bıldıretın qarapaiym «aşnū» («aşynū») degen söz ekenın, soǧan orai resmi tarihta qalyptasqan «aşina türık» tırkesınıŋ maǧynasynyŋ da «Būrynǧy türık» nemese «Äuelgı türık», basqaşa aitqanda, «Bırınşı Şyǧys Türık qaǧanaty» degen ūǧymdy bıldıredı dep anyq aita alamyz. Mūnyŋ bärı qalai bolǧanda da, Türık atauynyŋ VI ǧasyrdan da būryn bar, ejelgı atau ekenın aiǧaqtasa kerek», – degen dälelın qalai qūlaqqa ılmeuge bolady?!
Ǧalym-jazuşynyŋ tosyn pıkırlerı men batyl boljamdaryn bylai qoiǧanda, onyŋ qazırgı qazaq tarihyn zertteuşılerge qaratyp aitqan oryndy uäjderı men ötkır syndary – negızınen tarihty endıgı jerde mülde jaŋa ǧylymi konsepsiia tūrǧysynan qarastyru kerek degen ūstanymynan tuyndaidy. Osy bır özektı mäselenı jetege jetkıze jazyp, köpşılıktıŋ kökeiıne qūiyp beruı jazuşylyq qabılet-qarymǧa da tıkelei bailanysty ekenı dausyz. Oqyrman kökeiınde tittei de bolsa kümän qalmas üşın, ärı este saqtauǧa qiyn qytai tılındegı esımder men jer-su attary jattalyp qalsyn degen nietpen negızgı oidy atalǧan eŋbekterdıŋ är tūstarynda qaitalap pysyqtap otyru ädısın avtor sanaly türde paidalanǧanǧa ūqsaidy. Dei tūrǧanmen, tarihi bır derektıŋ är kıtapta ärtürlı baiandaluy, keide oi qaitalauǧa, tıptı logikalyq qaişylyqqa ūryndyrǧan tärızdı.
Mysaly, «Mūŋǧūldy «türık» dep şatastyruymyz – bäiterektıŋ dıŋın būtaǧymen şatastyryp, dıŋı qaisy dese, būtaǧyn, būtaǧy qaisy dese, dıŋın körsetkenmen bırdei. Öitkenı, türık – bütkıl türık tektes halyqtardyŋ dıŋı. …al mūŋǧūl men tatarlar – sol dıŋnen önıp-ösıp taraǧan köp būtaqtardyŋ bırı ǧana» dep körsetedı avtor «Şyǧystaǧy türıkter» degen kıtabynyŋ 78-şı betınde. Söitedı de kelesı bette: «… baiyrǧy mūŋǧyl halqy da, tatar halqy da türık tılınde söilegenımen, olar äu basta türık tektes bolmaǧan, syrttan kelıp, olarǧa sıŋısıp ketken kırme halyqtar sekıldı», – deidı. Būl ekı boljamnyŋ qaisysyna senemız? Sonda mūŋǧyl men tatar türık deitın daraqtyŋ «önıp-ösıp şyqqan» öz būtaǧy ma, joq, älde, avtor aitpaqşy «syrttan kelıp sıŋısken», iaǧni budandastyrylǧan basqa būtaq pa?! Menıŋşe, avtor baiyrǧy türıktı mäuelı «daraqqa» teŋegen sättı teŋeuıne oqyrmandy ilandyramyn dep otyryp, tarihşyldyǧynan görı jazuşylyq bolmysyna erık berıp alǧanǧa ūqsaidy. Bolmasa, sol kıtaptyŋ 349-şy betınde: «Şejırelerde mūŋǧūl men tatardy bır kısınıŋ, iaǧni Alaşa hannyŋ balasy etıp körsetkenmen, būlardy bır kezderde türık elınıŋ qūramyna kırgen, keiın bölınıp, öz aldyna jeke-jeke handyq qūryp ketken ekı el dep ūqqan jön» dep jazbas edı.
Tarihty zertteu bar da, ony köpşılık paidalana alatyndai etıp jazu bar. Osy ekeuı bır adamnyŋ boiyna toǧyssa, nūr üstıne nūr. İsai Kalaşnikovtyŋ «Jestokii vek» degen şyǧarmasynyŋ qoldan tüspeitındıgı, oqyrmandy baurap alatyn qūdıretı osynda. Demek, bızdıŋ avtordyŋ artyqşylyǧy da sol bolu kerek. Ol qandai tarihi oqiǧany jazbasyn sol kezeŋnıŋ körınısın däl beruge tyrysady. Mysaly, «Biık alaŋ – Şytqa ornalasqan han ordasy» dep bastalatyn söilemdegı «şyt» sözın zertteuşı tügıl jazuşylardyŋ özı sirek paidalanady. Nemese «Keŋ jozynyŋ üstı ūlttyq tamaqqa toly» degendegı «jozy» degen könergen sözdı oryndy qoldanu oquşynyŋ tarihi şyǧarmaǧa degen senımın arttyra tüserı sözsız.
Ebe-abyz (halyqqa qarap): – Ua, halaiyq! Hanzadamyz han boldy, el tılegıne sai jan boldy. Endı ata-baba dästürımen ūly hanǧa laiyq jaŋa esım beruımız kerek. Men Täŋırı bergen aian boiynşa, onyŋ jaŋa esımın «Şyŋǧys» dep atadym. Būl «Täŋırdıŋ küşı», «Täŋırdıŋ jerdegı ämırşısı» degen maǧynany bıldıredı. Müde hanzadanyŋ endıgı aty – Şyŋǧys. Şyŋǧys han».
Ary qarai türık tektes halyqtar arasynda «Şyŋǧys» degen qaharly lauazymǧa eŋ alǧaş Müde hanzada ie bolǧanyn, būdan keiın būl lauazymdy bes ǧasyr ötkende osy halyqtyŋ ekınşı bır perzentı Atilla, odan keiın taǧy da bes ǧasyr ötkende Temujin ielengen edı degen derektı alǧa tartady «Müde han» degen eŋbegınde.
Şyŋǧys han demekşı, Qoişyekeŋnıŋ «Mūŋǧūl men moŋǧol jäne üş Şyŋǧys» dep atalatyn eŋbegı HIII ǧasyrdan berı türlı pıkır talasyn tudyryp kele jatqan moŋǧol halqy men Şyŋǧys hanǧa qatysty jaŋa oi-tūjyrymdardy alǧa tartady eken.
«Orhon özenınıŋ boiynan tabylǧan eskertkışterdegı qūpiia jazulardyŋ «kıltı» tabylyp, ondaǧy tasqa basylǧan būltartpas tarihi aiǧaq-derekterdı düniejüzı tanyp-bılmegende bügıngı türık tektes dep jürgen halyqtarymyzdyŋ bärı qazırgı tüsınıktegı moŋǧol tektes halyqtardyŋ bır būtaǧyna ainalyp kete baruy ǧajap emes edı. Hristianşa jyl sanaudan keiıngı VI ǧasyrda türık degen halyqtyŋ «Mäŋgı el» dep atalatyn asa ırı dalalyq memleket ornatqanyn jäne sol türıkterdıŋ sol ūlaŋǧaiyr aimaqqa üş ǧasyrǧa juyq bilık jürgızıp tūrǧanyn bıldı. Osydan keiın baryp qana tarihşylar būrynǧy moŋǧol atauynyŋ aldyna endı kelıp, türık atauyn qosaqtauǧa mäjbür boldy» (98-b.).
«Türık-moŋǧol halyqtary» degen jaŋa tūraqty tırkes osylaişa ǧylymi ainalymǧa endı. Tatar atauy jyly ornyn türıkke berıp, tungustar auylyna qonys audardy» dep ūzaq tarihty qysqaşa qaiyrady. Ary qarai avtor qazırgı moŋǧoldardyŋ Şyŋǧys han zamanynyŋ moŋǧoldaryna ūqsamaityn bırneşe ǧalymdardyŋ jasaǧan tūjyrymdary men özı keltırgen tarihi derekter negızınde täptıştep tüsındıredı. Onyŋ aituy boiynşa: «Şyŋǧys han atalary Ergene-Köŋnen şyqqannan keiın de olardyŋ elı bırneşe ǧasyr boiy qazırgı «moŋǧol» degen ataumen atalmaǧan körınedı. Olar basqa ataumen basqa halyqtardyŋ qūramynda jürgen. Olar tek HII ǧasyrda Borte-chinonyŋ jiyrmasynşy ūrpaǧy Baişynqor kökjaldyŋ balasy Tumbinai şeşennıŋ jetı ūlynyŋ bırı – Kabul qaǧannyŋ tūsynda ǧana «Hamag moŋǧol ūlysy» («Jalpy moŋǧol ūlysy») atalǧan eken.
Endeşe, «… ejelgı myŋǧūldardyŋ tarihy bızdıŋ jyl sanauymyzǧa deiıngı VII ǧasyrdyŋ aiaǧynan bastalyp, bızdıŋ jyl sanauymyzdan keiıngı bırınşı ǧasyrdyŋ soŋymen aiaqtalady. Ejelgı mūŋǧyldar etnoqūramy jönınen tügeldei türık tektı, türık tıldes halyqtarǧa jatady. Al keiıngı moŋǧoldardyŋ tarihy bızdıŋ jyl sanauymyzdan keiıngı VIII ǧasyrdan bastalyp, HIII ǧasyrdyŋ basynda şaŋyraq kötergen Moŋǧol imperiiasynyŋ tarihyna jalǧasady» (131-b.) dep dauly mäselege nükte qoiady.
Halqymyzdyŋ tarihy jaily jazba derekter – olardy bıtıspes jauy, qas dūşpany sanaǧan otyryqşy halyqtardyŋ ökılderı qaldyrǧan jazbalar ekenı köpke aian. Mūndai derektermen jazylǧan tarihtyŋ syŋarjaq bolary dausyz. Mūnda «köşkınşıler tek tonauşy, qaratuşy, kısı öltıruşıler bolsa, otyryqşylar pendege qiianaty joq «perışteler» siiaqty körınedı» (9-b.) dep kıtaptyŋ basynda oqyrmanyna mūŋyn şaǧatyn avtor, atalǧan eŋbekterdıŋ soŋynda osy qiianatty terıske şyǧaryp, «Adamzat tarihyn tarazylaǧanda mındettı türde türık tarihymen bailanystyrmai qarau mülde qate» degen pıkırın, iaǧni özındık ǧylymi konsepsiiasyn Qytai mūraǧattarynda saqtauly qūjattar negızınde, älem tarihşylarynyŋ türık tarihyna bailanysty jasaǧan tūjyrymdary arqyly jäne halqymyzdyŋ aŋyz-äŋgımelerı jelısıne süienıp däleldep şyǧady.
Aŋyz-äŋgımeler demekşı, ol «avtory körsetılmegen tarihty «auyzşa tarih» deimız. Onyŋ avtory – halyq. Demek, auyzşa tarih – halyq tarihy. Mysaly, halyq änınıŋ ışınde jasandysy bar ma? Ärine, joq. Sol sekıldı halyq tarihy da mıne, osyndai. Endeşe, oǧan degen közqaras nege kerısınşe bolu kerek?» (38-b.) deidı. Uälı sözge qosylmasqa laj joq. Ūltymyzdyŋ ūly bailyǧy, ädebietımızdıŋ jauharlary, maŋ dala marjandary – 100 tomdyq «Babalar sözı» bızdıŋ eŋ asyl mūralarymyz emes pe? Al bızdıŋ tarihşylarymyz osyny oryndy paidalanudyŋ ornyna, nege mūrnyn şüiıre qaraitynyna qalai qynjylmassyŋ.
Namazaly OMAŞŪLY,
Jurnalistika mäselelerın zertteu
institutynyŋ direktory,
professor,
«Qazaq ädebietı».
