Ortalyq Aziia jerlerınen qazırgı Germaniiaǧa deiın, Qara teŋızden Baltyq teŋızıne deiıngı keŋ-baitaq aumaqty baǧyndyryp, Europa tarihynda «Täŋır qamşysy» degen atpen qalǧan Batys Ǧūn imperiiasynyŋ ūly kösemı Attila turaly az jazylǧan joq. Alaida onyŋ köpşılıgınde ony «qanışer», «jauyz», «varvar», «basqynşy» retınde suretteu basym. V ǧasyrda ömır sürgen ǧūn bileuşısı Attila (Edıl) bükıl Europa halyqtary men patşalarynyŋ üreiın ūşyrdy. Ol Europanyŋ ortasynda qūrylǧan köşpendılerdıŋ Ūly Ǧūn imperiiasyn odan ärı küşeitıp, eldı keŋeitu maqsatynda qūdırettı Rim imperiiasyna qarsy kürestı. Sonymen, Attila babamyzdyŋ öz basyna toqtalaiyq.
«Attila esımı adamzat tarihyndaǧy ūly adamdar – Aleksandr Makedonskii men Iýlii Sezardyŋ qatarynan oryn alady»
A.TVERRİ. «Attila tarihy»
Attila Batys Ǧūn imperiiasynyŋ aty aŋyzǧa ainalǧan äigılı bileuşısı, adamzat tarihynda özındık orny bar tarihi ırı tūlǧa. Ony Europa tarihşylary «Atilla», «Atil», «Ettli», «Etsel» dep te ataidy. Iаǧni Europany mekendegen halyqtar öz tılınde ärtürlı ataǧan. Onyŋ esımı ūzaq uaqyt kärı qūrlyqta ürei tuǧyzǧany sonşa, ony qūdaidyŋ bızge jıbergen jazasy – «Täŋır qamşysy» dep ataǧan. Ol turaly Vizantiianyŋ ataqty jylnamaşysy, V ǧ. ömır sürgen 448 jyly Atillanyŋ qabyldauynda bolǧan elşı Priisk Paniiskii «Vizantiia tarihy» eŋbegınde bylai dep jazady: «Ol bükıl halyqtardy sılkındıru üşın jaratylǧan er edı. Bükıl elderge sūmdyq bolyp tidı, bärın de qaltyratyp jıberdı, ol turaly habardyŋ özı qorqynyşty edı. Onyŋ jürgen jürısı maŋyzdy, közqarasy men qimyl qozǧalysy asa tektılıktı körsetedı. Soǧysty jaqsy körgenımen tonauşylyǧy az boldy, oi qabıletı öte joǧary edı, sūrauşyǧa qaiyrymdy, sengen adamyna öte meiırımdı». Būl sipattama Attilanyŋ ırı tarihi tūlǧa, dana bileuşı, ädılettı patşa bolǧandyǧyn bıldıredı.
Germandyqtardyŋ belgılı epikalyq şyǧarmasy bolyp tabylatyn «Nibelungtar turaly jyrda» jäne özge de german eposynyŋ şyǧarmalarynda, skandinav sagalarynda Attila Rim imperiiasynyŋ qolastyndaǧy halyqtardy azat etuşı retınde sipattalady. Attila turaly tarihi derek közderı bırşama bar. Bıraq, ökınışke qarai, ūly ǧūn kösemı Attila jaiynda Europa tarihnamasynda qaişylyqty şyǧarmalar da jeterlık. Atap aitqanda ony «taǧy», «qanışer», «jauyz», «varvar», «basqynşy» retınde suretteu basym.
Al latyn tarihnamasynda «dınsız» jäne «qiratuşy» Attilaǧa hristiandyq Rim imperiiasyn qarsy qoiyp, hronikalarda ūly kösem halyqty rimdıkterden qorǧauşy retınde beinelenedı. Sondai-aq, keiınırek fransuz jazuşysy Jan-Jak Russo da: «Ädılettı Attilany qanışer dep bükıl älemge jalǧan söz tarata, köpe-körıneu būra söilep, jala japqan taǧy kım?» dep baǧa berse, Aleksandr Diuma öz eŋbegınde: «Qūdırettı täŋırım, menı ärqaşan qoltyǧymnan demep, är kez alǧa jeteleidı degen eken Attila» dep, ūly ǧūn bileuşısı turaly öz oi-pıkırın bıldıredı.
Adamzat tarihynda öz ornyn tapqan ǧūn bileuşısı turaly qazaq topyraǧynda eŋ alǧaş qalam terbegen ǧalym Şoqan Uälihanov bolsa, ǧūn mäselesı turaly tūŋǧyş zerttegen ǧalymdardyŋ bırı – tarihşy Samat Öteniiaz. Ol özınıŋ «Attila» degen kıtabynda bylai dep jazady: «Attilanyŋ öz basyna Europada (Türkiia men Vengriiadan basqa elderde) ekı türlı közqaras bar. Bırı hun korolıne hristian dını äserımen neşe türlı jauyzdyqty jamasa, ekınşılerı Attilanyŋ Europa tarihyndaǧy öz ornyna ädıl baǧasyn bergender».
Attila beinesı köptegen jazuşylardyŋ, komozitorlar men suretşılerdıŋ nazaryn özıne audartty. Olardyŋ ışınde Rafaeldıŋ Vatikandaǧy «Attila men qasiettı Lev papanyŋ kezdesuı», P.Korneldıŋ «Attilanyŋ tragediiasy», italian kompozitory Djuzeppe Verdidıŋ «Attila» operasy, Z.Vernerdıŋ «Attilanyŋ romantikalyq tragediiasy» jäne t.b. belgılı. Qazaq mädenietınıŋ tarihynda özındık oryn alatyn tuyndy İtaliianyŋ ataqty kompozitory Djuzeppe Verdidıŋ «Attila» operasy. Verdi Ǧūn imperatoryn İtaliiany Rim qyspaǧynan azat etken daŋqty qolbasşy beinesınde därıpteidı. Qūldyq qoǧamdy joiǧan, Europaǧa dala demokratiiasyn darytyp, damudyŋ jaŋa kezeŋıne ǧūmyr bergen öz däuırınıŋ körnektı reformatory edı deidı. Erjürek qolbasşy retındegı dara qasietterın aşyp körsetumen bırge öz zamanynyŋ dana diplomaty bolǧanyn da däleldegen.
Europa memleketterı moiyndap, Rim papasynyŋ özı tızesın bügıp, şapanynyŋ şalǧaiyn süigen Attila babamyzdyŋ erlıgı nelıkten bızdıŋ jadymyzda saqtalmai jür? Babamyzdyŋ bükıl düniege aty şyqqan ataqty Şyŋǧyshanmen qatar tūrǧan tarihi tūlǧa ekendıgın halqymyz qaşan tolyq moiyndaidy? Qynjyltatyn taǧy bır jaǧdai: barlyq oqu oryndarynda oqytylyp jürgen Qazaqstan tarihy oqulyqtarynda ūly ǧūn kösemı Attila turaly aqparattar bes-alty söilemmen şektelıp qalǧan. Bükıl halyq bolyp Attilanyŋ adamzat tarihy men örkenietıne qosqan ülesın moiyndap, onyŋ erlıkterın paş etıp, ülgı tūtatyn uaqyt äldeqaşan jetken sekıldı.
Būryn-soŋdy köşpelıler imperiiasynyŋ tarihynda, onyŋ ışınde Ǧūn memleketınıŋ ǧūmyrynda älemdı auzyna qaratyp, dünie tarihynda aŋyz retınde qalǧan adamdardyŋ sany üşeu ǧana. Şyǧysta – Möde, türkı qaǧanatynda – Estemi, Batys Ǧūn ordasynda – Attila (Edıl). Alaida osy üşeudıŋ arasynda bükıl bır qoǧamdyq qūrylysty joiyp, qūldyqtyŋ qūruyna sebepker bolǧan jäne bügıngı İtaliia, Grekiia, Fransiia, Germaniia, Rumyniia, Vengriia ıspettı memleketterdıŋ bytyraŋqy kınäzdıkterınıŋ basyn qosyp, olardyŋ tūtas ūlt esebınde qalyptasuyna ūiytqy jasaǧan Attilanyŋ jönı müldem bölek.
Öz kezegınde «Täŋır qamşysy» (Bich Bojii) degen at alǧan Attila patşanyŋ tuyluy är derekte ärtürlı jazylyp keledı. Mysaly, otandyq attilatanuşynyŋ bırı M.Bazarbaev 392 jyly dese, Moris-Buvo Ajan men E.Omarov eŋbekterınde 395 jyl, al Ūlttyq ensiklopediialarda 400 jyl – Qara teŋızdıŋ soltüstıgı dep berılgen. Keibır tılşılerdıŋ Attila turaly jazǧan maqalalarynda 403 ben 406 jyldar aitylady. Iаǧni, Europany dür sılkındırgen Ūly ǧūn bileuşısınıŋ tuǧan jerı men jylyn körsetetın naqty tarihi qūjattyŋ bolmauyna bailanysty älı naqtylanbaǧan.
Attilanyŋ şyǧu tegın jazuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbai öz eŋbegınde bylaişa taratady. 374 jyly Batys (Europa) Ǧūn imperatorlyǧynyŋ negızın salǧan Balaämır (Balamber, Balamer) 400-jylǧa deiın basqarǧan. Ol qaitys bolǧan soŋ, taqqa onyŋ ūly Jūldyz (Ulduz han), odan keiın bilık Jūldyzdyŋ ūly Qaratünge (Karaton) köşedı. Onyŋ ataqty üş ūly – Ruǧila (Rugila, Rula, Ruas), Aqtar (Oktar) jäne Myŋzyq (Mundzuk) boldy. Ruǧila şamamen 412 jyly taqqa otyryp, 434 jyly qaitys bolǧanǧa deiın bilıgın jürgızıp, Batys (Europa) Ǧūn imperiiasyn odan ärı küşeittı. 434 jyly Ruǧila qaitys bolyp, jastaiynan jetım qalǧan Myŋzyqtyŋ ūldary Bleda (Blede) men Attila (Edıl) bilıktı özara bölısken.
Al got tarihşysy İordannyŋ aituynşa, Bleda men Attila bır äke-şeşeden taramaǧan. Ruǧila üş aǧaiyndy bolsa (Ruǧila, Aqtar, Myŋzyq), Bleda – Aqtardyŋ, al Attila – Myŋzyqtyŋ ūly bolǧan. Sol sebeptı aǧaiyndylar arasynda bilık üşın özara qarama-qarsylyq bolǧan. 433-434 jyldary Attila Bledany öltırıp, bükıl bilıktı öz qolyna alady. Derekterde Batys (Europa) Ǧūn ordasynyŋ negızın salǧan Balamer (Balamber) patşanyŋ b.z.b. 209 jyly Ǧūn memleketınıŋ negızın salǧan Möde qaǧannyŋ (Maodun şaniui) 15-şı ūrpaǧy ekenı aitylady.
Sonymen, Attila ǧūn kösemı, imperator ärı älemnıŋ ūly qolbasşysy boldy. Elı üşın eŋırep tuǧan Attila Batys Ǧūn ordasynyŋ taǧynda 19 jyl otyrdy. 434 jyly Ruǧila qaitys bolyp, elge Bleda bilık jürgızgende ordanyŋ yntymaǧy būzylyp, bırneşe bölıkke bölınıp ketu qaupı tuady. Sondai-aq, jaŋa joryqtar kezınde de Attila men Bleda arasynda kelıspeuşılıkter oryn alady. Mūnyŋ aqyry 445 jyly Attilanyŋ Bledany öltırıp, bilıktı öz qolyna tolyq aluymen aiaqtalady. Taq üşın küres hanzadalar üşın taŋsyq dünie emes. Bıraq ta Attilanyŋ mūndai qastandyqqa baruynyŋ ülken memlekettık maŋyzy boldy. Bledanyŋ kezınde Ǧūn ordasy ydyrauǧa ainaldy. Bleda qyzǧanşaq ärı özımşıl, elden görı öz basyn joǧary qoiatyn. Būl – antalaǧan dūşpannyŋ ortasynda tūrǧan ǧūndardyŋ tūqymy qūryp ketedı degen söz. Onyŋ üstıne Rim imperiiasynan yǧysqan ostgottar (şyǧys gottary) men vestgottar (batys gottary) Dunai özenıne tyǧylyp, büiırden qanjardai qadalyp tūrǧan. Attila erıksız tuysyna qol jūmsady. Onyŋ būl qastandyǧyn batys tarihşylary aqtap jazady. Qalai bolǧan künde de Attila ǧūn patşalyǧynyŋ taǧyna küşpen otyrdy .
434 jyly Attila Vizantiia imperiiasymen kelıssöz jürgızıp, Şyǧys Rim oǧan jylyna 700 litr (230 kg) altyn tölem töleuge kelısken soŋ, ol şyǧys aimaqtaǧy jerlerdıŋ mäselesımen ainalysa bastady. Konstantinopolmen jasalǧan kelısımşart 7 jylǧa sozylyp, būl uaqyt aralyǧynda Attila Soltüstık Kavkazdy Ǧūn imperiiasynyŋ baqylauyna aludy közdedı. Sonymen bırge Ortalyq Aziia men Qara teŋızdıŋ soltüstıgınde ornalasqan taipalardy özıne baǧyndyryp, bilık etu aimaǧyn keŋeittı. Alaida Attilanyŋ osy mäselemen Kavkazda jürgenın paidalanǧan Vizantiia imperatory jyldyq tölemdı keşıktırıp, tölemei bastaidy. Mıne, osy uaqytta Attila bastaǧan ǧūn armiiasy Kavkazdan oralyp, Dunai jaǧalauyna şyǧady. Osy jerden Attila Şyǧys Rim mäselesın bırjola şeşudı oilap, jaŋa joryqqa daiyndala bastady.
440-441 jyldary Attilanyŋ Vizantiiaǧa alǧaşqy joryǧy bastalyp, Balqan tübegıne bırneşe baǧytpen basyp kıredı. Pannoniianyŋ (Vengriia) būrynǧy ortalyǧy bolǧan Singidunum (qaz.Belgrad), Viminasium, Sirmium jäne basqa da bırneşe qalalardy baǧyndyrdy. Osylaişa, 441 jyly Vizantiia tarapynan qatty qarsylyq körmegen Attila bükıl Balqan tübegıne öz baqylauyn ornatady. Arada 5 jyl ötıp, 446 jyly Vizantiiaǧa jaŋa joryq bastalady da, ekı rim armiiasy talqandalyp, 70-ke juyq qala baǧyndyryldy. Attila oŋtüstıkte – Fermopilge (Grekiia), şyǧysta – Gallipolige deiıngı jerdı basyp alyp, Konstantinopol qabyrǧasyna kelıp jetedı. Ǧūn bileuşısı Vizantiia bileuşılerınıŋ zäresın ketırıp, astanany qiratyp, jermen-jeksen etetının mälımdeidı. Attilaǧa baǧynyp, salyq töleuden basqa amaly qalmaǧan Vizantiia imperatory Feodosii masqara kelısımşartqa qol qoiady. Būl kelısım boiynşa ol Attilaǧa bır mezette 6000 funt altyn berıp, jyldyq tölemdı 2000 funtqa jetkızıp, uaqtynda töleuge uäde beredı.
Osylaişa, Attilanyŋ Vizantiiaǧa (Şyǧys Rim) qarsy soǧysy sättı bastalyp, nätijelı aiaqtaldy. Şyǧys Rim imperiiasynyŋ Dunaiǧa deiıngı qalalaryn bırınen soŋ bırın basyp alyp, Balqanǧa keler jol boiyndaǧy bekınısterdıŋ bärın talqandady. Alǧaşqy şaiqastyŋ özınde Rim äskerın bırjola qiratty. Attila Vizantiiamen kelısımge kelıp, Pannoni men Frakiia arasyndaǧy köp jerdı özıne qaratyp Vizantiia tarapyna ötıp ketken qaşqyn ǧūndardy qaitarudy talap ettı. Ǧūn bileuşısı Konstantinopolge üş ret elşı jıberedı. Vizantiia bilıgı ǧūn elşılerınıŋ bärın syilap, qoiyn-qonyşyn altynǧa toltyryp otyrǧan. Bırde Konstantinopolge elşı bolyp Attilanyŋ keŋesşısı Edikon (Edıge) keledı. Attila özıne ūnaǧan adamdarynyŋ bärın Vizantiiaǧa elşı etıp jıberıp otyrdy, sebebı onda barǧan adam altynǧa qaryq bolyp qaitatyn.
448 jyly Attila saraiyna Vizantiiadan elşılık kelıp, onyŋ qūramynda grek tarihşysy Priisk Paniiskii men ǧūn tılın bıletın bırneşe adam bolǧan. Elşılık ekı maqsatpen kelgen. Bırınşısı, ǧūndarmen ūzaq merzımdı bıtımge kelu, olarǧa alym-salyqty uaqtynda töleu. Ekınşısı, mümkınşılıgı bolsa, Attilaǧa qastandyq jasap, ǧūn bileuşısın öltıru. Priisktıŋ jazuyna qaraǧanda, olar Attilaǧa u berıp öltıruge onyŋ ūstazy Edikondy (Edıge) azǧyrady. Qariiany būǧan köndıru üşın 50 funt altyn jūmsap, Attilany Vizantiia elşılerın qabyldau kezınde öltırudı josparlaidy. Bıraq Edikon satqyndyqqa barmai, vizantiialyqtardyŋ josparyn Attilaǧa büge-şıgesıne deiın aityp beredı. Attila būl zymiiandyqqa qatty aşulanyp, qalai da Vizantiiamen qaqtyǧysuǧa sebep ızdeidı.
«Ǧūndar diplomatiia küşsız bolǧanda ǧana soǧysqa kırısuı kerek, alaida soǧys jaŋa diplomatiianyŋ bastaluyna da türtkı bolady!» degen qanatty sözdı Attila aitqan desedı. 1989 jyly AQŞ-ta Uess Robertstıŋ «Attila hannyŋ basqaruşylyq önerı» degen kıtaby jaryq körıp, sol jyly jürgızılgen zertteulerdıŋ nätijesınde ziialylar men käsıpkerler arasynda eŋ köp oqylǧan tuyndy retınde tanylǧan. Atalmyş kıtap odan keiın de üş märte san myŋdaǧan taralymmen qaitadan basylyp şyqqan. Eşbır jarnamany qajet etpei-aq ısker jandardyŋ «üsteldık kıtabyna» ainalǧan şyǧarmany oqyǧandar «kıtaptaǧy ūstanymdar eşqaşan eskırmeidı», «damudyŋ, köşbasşylyqtyŋ şeberlıgın Attiladan üirenuge bolady», «eger Attila bügınde ortamyzda bolsa, äigılı diplomat, naǧyz reformator, älemdı auzyna qaratqan saiasatker bolar edı» degen maǧynada bırneşe ondaǧan maqalalar jaryq köredı.
Endıgı kezekte qūdırettı Ǧūn bileuşısınıŋ memlekettı qalai basqaru, el basqaratyn adamdardy qalai taŋdap daiyndau kerektıgı turaly saiasatyna toqtalsaq. Qazır älemde Şyŋǧyshandy ūlyqtap, onyŋ adamzat tarihynda qaldyrǧan ornyna jaŋa közqaraspen qarap, onyŋ ıs-äreketterıne oŋ baǧa beru keŋ örıs aluda. Alaida bızdıŋ söz etıp otyrǧan Ǧūn bileuşısı Attilany da qūdırettı monǧol qaǧanymen teŋ därejede ūlyqtauǧa qūqymyz bar dep esepteimın. Sebebı, Attila kezınde batys zertteuşılerı jazǧandai tek ǧana «varvar», «basqynşy», «jabaiy», «qatygez» bolǧan joq. Attila adamzat tarihynda köptegen oŋdy ısterımen de qaldy.
Atalǧan kıtapta batys tarihşylarynyŋ erterekte Attilany qatygez, soǧysqūmar qolbasşy, mädeniet pen örkeniettıŋ külın kökke ūşyrǧan jauyz retınde sipattaǧan keibır syŋarjaq tūjyrymdary osylaişa joqqa şyǧarylǧan. Attila zamanynda ǧūn halqy qyryqpyşaq bolyp qyrqysyp jatqan edı. Sondai bei-bereket auyr kezeŋde älemdı jaulap alu tügıl öz halqynyŋ basyn bırıktıru qiyn bolatyn. Al Attila bilıkke kelgennen bastap qolastyndaǧy halyqty bır ortalyqqa baǧyndyryp, ǧūndardy Europaǧa üstemdık jürgızuge deiın kötergen daŋqty bileuşı boldy. Köptegen taipalar men halyqtar Attilanyŋ joryqtary arqasynda san ǧasyrdan berı kele jatqan Rim qūl ielenuşılık qoǧamynyŋ tūtqynynan bosap, qazırgı ırgelı elderdıŋ qūryluyna sebep boldy.
Ǧūn bileuşısı Ruǧilanyŋ kezınde Rim imperiiasymen jasalǧan şartqa negızdele otyryp, 12 jasar Attila Rimge kepıl retınde jıberılıp, Ǧūn ordasyna Aesii esımdı bala kepıldıkke berıledı. Keiınırek taǧdyr būl ekı balany 451 jyly Katalaun dalasynda bır-bırıne jau etıp kezdestırdı. Attila Rimde jüre kele onyŋ ışkı-syrtqy saiasatyn, armiiasynyŋ artyqşylyqtary men kemşılıkterın jıtı zertteidı. Sonymen qatar elşıler men ökılder arasyndaǧy kelıssözderdı, kezdesulerdı, köşbasşylyqtyŋ qyr-syryn, jazu-syzu men ıs qaǧaz jūmystaryn üirenedı. Şyn mänınde, Rimnıŋ ar-namys sotynda jürgen kezınde Attilanyŋ kökeiıne bükıl älemdı jaulap aludyŋ strategiialyq motivı tuǧan.
434 jyly Ruǧila qaitys bolyp, bilıktı aǧaly-ınılı Bleda men Attila özara bölısedı. Bleda eşteŋege qyzyqpai, uaqtyn köŋıl köteru, saiatşylyqpen ötkızse, al Attila kerısınşe körşı taipalardy baǧyndyryp öz ielıgın keŋeite tüsedı. Bledanyŋ kezınde ǧūndardyŋ auyzbırşılıgı ketıp, olar özara qyrqysa bastaidy. Attila Ǧūn ordasynyŋ bolaşaǧy üşın tumasyn öltırıp, bilıktı jeke-dara öz qolyna aldy. Ol kezde ǧūndar patşany moiyndaǧanmen negızınen ǧūn qoǧamyna aqsaqaldar üstemdık jürgızetın. Attila aimaq basşylary bolǧan aqsaqaldarmen tyǧyz qarym-qatynas ornatyp, tez tıl tabysyp, bırtındep olardyŋ senımıne kıredı jäne olardy özıne tarta bıldı. Onyŋ qabyldaǧan är şeşımı ornyqty, ädıl de taza ömırşeŋ bolǧandyqtan Attilanyŋ abyroiy halyq arasynda tez asqaqtady.
Şyŋǧyshan siiaqty Attila da el basqaratyn adamdardy şyqqan tegı men äleumettık jaǧdaiyna qarap emes, olardyŋ aqyly men danyşpandyǧyna, söz tapqyrlyǧy men ailasyna, äsırese adaldyǧyna qarai otyryp ırıktep, bilıkke äkeldı. Köptegen ǧalymdar Attilanyŋ kömekşılerı bolǧan Edikon (skif), Orest (got), Onogez (alan) siiaqty tūlǧalardyŋ ǧūn bolmaǧandyǧyna qaramastan olar bileuşıge adal bolyp, oǧan eşqaşan qiianat jasamaǧanyn aitady.
Batys zertteuşılerı Attilany qanşa jek körse de, onyŋ keremet şeşen, ailaker saiasatşy, mämıleger diplomat, ūly qolbasşy, daryndy el basşysy ekenın moiyndaidy. Attila öz erkımen qaqpasyn aşqan qalany qiratuǧa jol bermei, tek salyq alumen şektelgen. Al qarsylyq körsetıp, ǧūn sarbazdarynyŋ qany köp tögılgen qalalar söz joq talqandaldy. Attilanyŋ būl äreketın bız keiınırek ūly qaǧan Şyŋǧyshannan da köremız. Attila aldap-arbau, ozbyrlyq, uädenı oryndamau, qastandyq degen närselerge köz jūmyp qaramaityn. Sondyqtan da köptegen basqa taipanyŋ basşylary «Rimnıŋ syily azamaty bolǧanşa, Ǧūn bileuşısınıŋ qyzmetkerı boludy» artyq sanaǧan. Köptegen Europa korolderı Attila saraiyna öz balalaryn jıberıp, onyŋ el basqaru önerın üirenudı nasihattaǧan.
• Bız, ǧūndar – basqarudyŋ är satylarynyŋ bärınde daryn qabıletı men şeberlıgı jaǧynan özgelerden asyp tuǧan basşylardy ǧana taǧaiyndauymyz kerek;
• Är ǧūn özın ömır boiy şäkırt sanap, barlyq bılım būlaqtarynan üzdıksız susyndasyn;
• Bızdıŋ ūlt ömırlık daǧdymen maşyq bolyp qalyptasatyn şeberlıktı meŋgeru üşın adaldyq pen batyldyqty qasterleuge tiıs;
• Myqty basşy bır künde paida bolmaidy;
• Ädıletsızdıktı tüp-tamyrymen joiyp otyrmasa, ol ünemı jamandyqty şaqyrumen bolady;
• Basşy bıreuge ūnauǧa emes, moiyndaluy tiıs jäne özgenıŋ jaiyn jaqsy tüsınetın, tereŋ sezınetın boluy kerek;
• Jat jūrttyŋ mädenietın, nanym-senımın, salt-dästürın sezınıp, tüsınetın, baǧalaityn adamgerşılıktıŋ bolǧany abzal;
• Qaşan qozǧaludy, qaşan bögeludı, ahualdyŋ barlyq qyrlaryn seze otyryp tez ärı dūrys şeşımdı der kezınde qabyldai bılu. Kümändanyp, özıne senbei ıstı keiınge qaldyru artynan ergenderdı adastyrady jäne jauǧa jem etedı;
• Köşbasşy paryzyn, mındetın oryndaǧanda özıne senımı az bolsa, keiıngılerge onyŋ älsızdıgı dereu baiqalady;
• Elge süieu bolu üşın senımnen özıŋ de şyǧa bıl, özgege ony jüktei bıl;
• Jūrtty artyŋa ertu üşın olardy aialai bıl. Özıŋe baǧynyşty qarapaiym jandardy eşqaşan qorlama, qatesı bolsa keşıre bıl, jasyp jürse jıgerlendır. Jazalauǧa asyqpa;
• Uaqyttyŋ qūnyn bılu – basşy üşın altynmen teŋ. Şeşım keşıkpei, ozbai, däl merzımınde qabyldanuy kerek;
• Basşy özınıŋ de, qolastyndaǧy jandardyŋ da ıs-äreketın kım bolsa da tüsındıre alatyn boluy tiıs;
• Ärdaiym qolyŋmen jasaǧandy moinyŋmen köter. Sözıŋ men ısıŋ dosqa da, dūşpanǧa da senım ūialata bılsın. Senımsız basşyda yqpal bolmaidy;
• Maqsatqa jetetın küş pen tūraqty tabandylyq bolsyn. Saq syndyruǧa, aldanyp-arbanuǧa jol berme;
• Basşy eşqaşan otbasy, oşaq qasynyŋ deŋgeiındegı ūsaq-tüiek ıspen ainalyspauy kerek;
• Basqaruşy tūlǧa ūstamdy, özıne senımı nyq, igılıkten ümıtın üzbeitın köregen bolsa, jeŋılse de moiymaidy, bar mümkındıktı paidalana bılgenıne dän riza qalpynda qala beredı;
• Jeŋımpaz bolu üşın elden oqşaulanudyŋ qajetı joq, kerısınşe senımge selkeu tüsıretın dülei küşterge tosqauyl bolatyn äleuettı quattyŋ, qajymas qairattyŋ, ainymas armannyŋ, jasymas jıgerdıŋ, qaitpas senım men qaisarlyqtyŋ orny airyqşa;
• Öz mümkındıgın tolyq paidalanbaǧan adamdy eşqaşan yntalandyrma, oǧan syi-siiapat jasama. Sen özıŋ jauaptanǧan ısıŋ üşın özgenı jazǧyrma. Al jan aiamai eŋbek etıp, elge mol tabys äkelgen adamǧa özıne laiyqty aqysyn der kezınde berıp, top aldynda madaqta.
Attila öz tūsynda el basqaruşylardy oqytatyn mektep qalyptastyrǧanyn amerikalyq ǧalym, doktor V.Robert özınıŋ ǧylymi maqalasynda erekşe atap körsetedı. Sonymen qatar ǧūndardyŋ ūlylyǧy öz halqynyŋ müddesı üşın jeke bastaryn qūrbandyqqa şala alatyndyqtary bolǧandyǧyn Attila qalyptastyrǧan mekteptıŋ jemısı deidı. Osylai dep artynda özınıŋ önegelı ısı men öşpes ösietın qaldyrǧan Attilanyŋ basqaruşylyq önerın jıtı zerttegen qazırgı amerikalyq ǧalymdar mynadai tūjyrymǧa keledı:
– Han retınde Attila älemdık deŋgeide oilaityn tūlǧa bolǧan;
– Ūlys-taipalarmen tyǧyz bailanys ornata otyryp, basqaruşylyq ılımın halyqpen jıtı sabaqtastyruy sol kezdıŋ özınde demokratiialyq ūstanymdardyŋ bolǧandyǧyn aŋǧartady;
– Attila tua bıtken psiholog ıspettı halyqty öz maŋyna toptastyra bılgen;
– Qara qyldy qaq jarǧan ädıl tūlǧa boldy;
– Şeşım qabyldaǧanda asyqpai jan-jaqty zerdelep, oi elegınen ötkızetın, aqyl salatyn şeber basşy boldy;
– Būl düniege ǧūn bolyp kelgendıgın maqtan tūtatyn, ony özgelerge moiyndatatyn şynaiy ūltjandy patriot retınde tanylady.
Attila däuırındegı eŋ basty ideia – Bostandyq, Rim imperiiasynan täuelsızdık alu bolatyn. Attila ūlttyq salt-dästür men ädet-ǧūrypqa ülken män berdı.
Ol bylai deitın:
* Barlyq ǧūndar, äsırese bızge qosylǧysy keletınder bızdıŋ dästürımızdı üirenuge, beiımdeluge jäne saqtauǧa mındettı. Eger olar ǧūn bolmasa, rimdık nemese Rim imperiiasynyŋ odaqtasy retınde kümändana otyryp, bız olarǧa eskertuler jasauymyz kerek;
* Ärbır ǧūn bızdı bırıktırıp jäne küştı etıp tūrǧan dästürmen qarulanuy tiıs. Bız bır maqsat jolynda bırıguımız kerek;
* Ǧūn üşın «jaqsy» bolǧan närse, ūlt pen taipa üşın de «jaqsy» boluy tiıs. Kerısınşe, ūlt pen taipa üşın «jaqsy» bolǧan närse, ǧūn üşın de «jaqsy» boluy mındettı, äitpese ol Rimge qaşqyn bolyp ketuı mümkın.
Ortaǧasyrlyq öleŋder men aŋyzdarda «Täŋır qamşysy» atanǧan talantty jäne qūdırettı bileuşı turaly estelıkter älı künge deiın saqtalǧan. Būnyŋ özındık sebepterı de bar. Bırınşıden, ol Rim qaqpasynyŋ aldynda tūryp, Lev papanyŋ ötınışımen qalany qiratpady. Ol dındı qūrmettep, Rimdı qasiettı oryn retınde sanaǧan. Būl naǧyz örkeniettı adamnyŋ äreketı. Ekınşıden, Attila öz halqy men baǧynyştylaryna kışıpeiıldı jäne ädılettı boldy. Ol öte qarapaiym boldy, joryq kezınde jauyngerlerımen alau basynda bırge tamaqtanatyn. Qonaqtardy syilap, qonaqjailylyq tanytatyn. Üşınşıden, Attila ūly qolbasşy bolyp qana qoimastan, mädeniettı joǧary baǧalap, özı de aqyldy jäne bılımdı bolatyn. Ärqaşan qasyna bılımdı jäne dana keŋesşılerdı jinady. Osyndai adamdardy jolyqtyrǧanda olardy özıne jaqyn tartatyn. Qalalardy baǧyndyrǧan kezde mädeni eskertkışterdı qiratpauǧa tyrysatyn. Barlyq uaqytta janynda jazuşylar men ǧalymdardy ūstady. Vizantiialyqtar tabandy türde Attilany basqynşy retınde qaralasa da, ol ärqaşan özınıŋ halqynyŋ «varvar» emestıgın däleldeuge tyrysty jäne onysyn däleldedı de. Köşpelılerdıŋ tarihyn jaŋa közqaraspen zerttep jürgen Mūrat Adjidıŋ aituynşa: «ǧūndar Europaǧa aiaq basqan kezde jergılıktı taipalardy özderınıŋ qarapaiymdylyǧymen, äsem jıbek jäne aŋ terısınen tıgılgen kiımderımen, ökşelı bylǧary etıkterımen, ärine qarabaiyr jylqylarymen taŋqaldyrǧan».
Attilanyŋ syrtqy kelbetın jan-jaqty surettegen elşı Prisk pen got tarihşysy İordan bylaişa sipattaidy: «Ol halyqtardy tıtırentıp, elderdıŋ barlyǧyna ürei üimeletıp, barlyq jerde özı turaly öte keŋ ūǧym taratqan eŋıregen er edı. Onyŋ qadamdary paŋ, qaraǧanda janary ūşqyndap, dene qozǧalystarynyŋ özımen aspandaǧan öz quatyn aiǧaqtap tūratyn. Soǧysty süietın ol tırşılıkte qaiyrymdy, bır ret sengenge meiırban bolatyn. Syrttai qaraǧanda tapal, keŋ keudelı, kışkentai közı syǧyraiǧan, buryl tarta bastaǧan sirek saqal, tämpış mūryn, terısınıŋ türı adam jiırkengendei ol öz tegınıŋ bar belgılerın paş etkendei».
ATTİLA TURALY PIKIRLER...
«Attila bytyraŋqy köşpelılerdı bırıktırıp, qūdırettı imperiiaǧa ainaldyrǧan älem jaulauşysy boldy».
«Şyŋǧyshan tärızdı Attila da tek qana soǧys danyşpany ǧana emes, daryndy memlekettık qairatker boldy».
«Attila şaiqas kezınde aiausyz bolǧanymen, tabiǧatynan jauyz bolǧan emes».
«Konstantinopolmen kelıssöz bastaǧan Attila bırınşı kezekte soǧysqa emes, beibıtşılık ornatuǧa ūmtyldy».
G.V.Vernadskii.
«Konstantinopolden Attila ştabyna deiıngı aralyqta būryn tūtqyndyqta, qazır bostandyqta jürgen taipa basşylaryn (grekter) kördım. Olar maǧan Attila patşalyǧynda ömır süru äldeqaida jeŋıl ekenın aitty. Olarǧa äsırese qazynaǧa salyq tölemeitını ūnaityn. Olar maǧan Rimde aqsüiek asyl bekzada bolǧanşa, Ǧūn ordasynda qarapaiym qyzmetşı bolǧan artyq degendı aitty. Attila özıne baǧynyşty halyqtan müldem salyq jinamaityn. Ol alym-salyq jaiyn oilamaityn, sebebı qazyna barlyq uaqyt soǧys oljasy men Vizantiia altynyna tolyp tūratyn».
«Ol bükıl halyqtardy sılkındıru üşın jaratylǧan er edı. Bükıl elderge sūmdyq bolyp tidı, bärın de qaltyratyp jıberdı, ol turaly habardyŋ özı qorqynyşty edı. Onyŋ jürgen jürısı maŋǧaz, közqarasy men qimyl qozǧalysy asa tektılıktı körsetedı. Soǧysty jaqsy körgenımen tonauşylyǧy az boldy, oi qabıletı öte joǧary edı, sūrauşyǧa qaiyrymdy, sengen adamyna öte meiırımdı».
Prisk Panios, V ǧ. ömır sürgen tarihşy jäne elşı,
«Vizantiia tarihy» eŋbegınıŋ avtory.
«Attila örkeniettı qiratuşy, aqymaq jaulauşy bolǧan joq. Onyŋ saiasi basqaru men qoǧamdyq tärtıptı ornatudaǧy jetıstıgı şaiqastaǧy jeŋısterınen eşbır kem tüspeidı».
«421 jyldan bastap Attila bilıkke aralasyp nemere aǧasy Ruǧilanyŋ maŋyzdy tapsyrmalalaryn oryndady. Ruǧila nemere ınısı Bledaǧa qaraǧanda memlekettık maŋyzy bar ısterdı Attilaǧa senıp tapsyratyn. Tek qana kütpegen jäne tosynnan kelgen ajal Ruǧilaǧa taqty Attilaǧa amanattauǧa mümkınşılık bermedı».
Moris – Buve Ajan.
«Ǧūn joryǧy Rim imperiiasy eŋsesın ezıp tastaǧan taipalardyŋ ümıtın oiatty. Ǧūndardyŋ batysqa jasaǧan joryǧynyŋ düniejüzılık tarihi mänı osynda, Attilanyŋ älemdık tarihi rolı de osy».
A.BERNŞTAM.
«Attila esımı adamzat tarihyndaǧy ūly adamdar – Aleksandr Makedonskii men Iýlii Sezardyŋ qatarynan oryn alady».
A.TVERRİ, fransuz tarihşysy.
«Ol halyqtardy tıtırentıp, elderdıŋ barlyǧyna ürei üimeletıp, barlyq jerde özı turaly öte keŋ ūǧym taratqan eŋıregen er edı. Onyŋ qadamdary paŋ, qaraǧanda janary ūşqyndap, dene qozǧalystarynyŋ özımen aspandaǧan öz quatyn aiǧaqtap tūratyn. Soǧysty süietın ol tırşılıkte qaiyrymdy, bır ret sengenge meiırban bolatyn. Syrttai qaraǧanda tapal, keŋ keudelı, kışkentai közı syǧyraiǧan, buryl tarta bastaǧan sirek saqal, tämpış mūryn, terısınıŋ türı adam jiırkengendei ol öz tegınıŋ bar belgılerın paş etkendei».
İordan, got tarihşysy,
«Getter men olardyŋ ıs-äreketı» eŋbegınıŋ avtory.
Bauyrjan AIMANOV,
Jaŋaözen qalasy,
№ 18 orta mekteptıŋ tarih pänı mūǧalımı,
«Türkıstan» gazetı.
