Bütkıl Europany bilegen kök türıkterdıŋ qūdıretı nede? «Sūltan Süleimen» serialynyŋ şyndyǧy qaisy? Atatürık aŋsaǧan azattyqtyŋ bastauy ne? Belgılı jurnalist, qoǧam qairatkerı Ahmet Aliaz myrzamen äŋgımemızge sonau Osman imperiiasynyŋ tarihy men bügıngı Türkiianyŋ qalyptasu kezeŋı arqau bolǧan edı.
– Keşegı Osman imperiiasynan bügıngı Türkiia memleketıne deiıngı kezeŋ qalai qalyptasty? Ne özgerdı? Türık memleketı osy uaqyt aralyǧynda ne joǧaltty?
– Türıkter alǧaş ret Anadoly jerıne Seldjuk memleketı men Vizantiia memleketınıŋ arasyndaǧy «Malazgirt» soǧysynan keiın köşe bastaǧan. Sol soǧysta Sūltan Alparystan qazırgı Qyzylordanyŋ tübındegı Jent qalasynda özınıŋ äskerın daiyndap, Türkiianyŋ Müş degen qalasyna kelgen. Keŋ aimaqty alyp jatqan maidan dalasynda türıkter 30 myŋ äskerımen 200 myŋ äskerı bar vizantiialyqtarmen soǧysady. Vizantiialyqtardyŋ sol kezdegı basşysy Roman Diogen degen imperator bolǧan. Osy soǧysta türıkter jeŋıske jetıp, imperator qolǧa tüsedı. Būl jeŋısten keiın Türkiia territoriiasynyŋ teŋ jartysyn beru turaly kelısımge qol qoiylady. Kelısım boiynşa, Vizantiia elı jyl saiyn türıkterge salyq töleitın bolady. Alparystan äskerı oǧyzdar men qypşaqtardan tūrǧan.
– Qanşa mölşerde tölep otyrǧan?
– Jylyna 360 myŋ Vizantiia altyny. Sūltan Alparystan qolǧa tüsken imperatordan: «Eger men senıŋ qolyŋa tüskende, ne ıster edıŋ?» dep sūraidy. Ol: «Men senı aiamai, basyŋdy şauyp alar edım» deidı. «Saǧan ne ısteiın?» degende, «Sen de menıŋ ıstegenımdı ısteitın şyǧarsyŋ», – deidı. «Joq, men senıŋ ıstegenıŋdı ıstemeimın» dep, Sūltan generaldy kelısımge keltırıp, öz elıne qaitarady. Bıraq Vizantiiada töŋkerıs bolyp bilıkke İmperator Dukas keledı. Ol būl şeşımdı qabyldamaidy. Diogendı elden quady. «Bız sızderdıŋ kelısımderıŋızdı qabyldai almaimyz. Bız öz kegımızdı qaitaruǧa daiynbyz» degen hat jıberedı. 1176 jylynda, ekınşı ret soǧys bastalady. Būl soǧysta da türıkter jeŋıske jetedı. Sodan keiın türıkter Anadoly jerınıŋ qūjatyn naqty qolyna tigızgen. Anadoly jerıne türıktıŋ on alty taipasy qonys tepken. Eŋ ülken taipalarynyŋ oryn tepken jerı Koniia qalasy boldy. Anadolyǧa kelgenge deiın Biık-Seldjuk memleketı dep atalsa, Anadolyny jaulap alǧannan keiın Anadoly-Seldjuk memleketı bolyp qaita qūrylady. Sol seldjukterdıŋ eŋ kışkentaiy Osman taipasy bolǧan eken. Taipa Osman bi basşysynyŋ esımımen atalǧan. Būlar sany jaǧynan öte az halyq bolǧan. Ärı eŋ jauynger halyq ta osy osman taipasy bolypty. Osman taipasy Vizantiia taipalarymen şaiqasa otyryp, bırtındep şaiqasqan aimaqtaryn jaulap alyp otyrǧan. Jeŋısten jeŋıske jetıp, är jeŋısten ǧanibet tüsırıp baiyp, baiyǧannan keiın, özınıŋ ainalasyndaǧy körşı türkı taipalaryn özderıne qosyp otyrǧan. Türkiianyŋ bügıngı Bursa qalasyna qarasty Bilejik degen kışkentai qala bar. 1299 jyly sol qalada imperiianyŋ negızı qalanyp, Osman imperiiasy memleket retınde alǧaş ret qūrylady. Onyŋ negızın qalauşy – Osman bi. Osman bi ölerınıŋ aldynda balasyna ösiettep: «Men ölmei tūrǧanda, jasyl jelekke malynǧan Bursa qalasyn syiǧa tartasyŋ» dep aitqan eken. Bursa qalasynyŋ tabiǧaty bızdıŋ Almatymen säikes keledı. Kökpeŋbek taulardyŋ ortasynda tūr. Ǧajaiyp qalanyŋ äsem kelbetı Osman bidı de erekşe baurasa kerek. Vizantiialyq taǧy bır şaiqasta Osman bidıŋ balasy Bursany jaulap alyp, äkesınıŋ ösietın oryndaidy. Bursa qalasy Osman imperiiasynyŋ alǧaşqy astanasy bolyp bekıtıledı. İmperiia bolyp negızın qalaǧan osmandyqtar Vizantiiaǧa qarsy şabuyldy üdete bastaidy. Jaqyn maŋdaǧy türıkterdı jaulamai, vizantiialyqtarmen küresuınıŋ de özındık sebebı bar. Türıkter eşqaşan bırın-bırı talamaǧan. Vizantiialyqtar türıkterden Anadoly jerın qaitaryp aludy közdep, qaita-qaita Krest joryǧyn ūiymdastyryp otyrǧan. Türıkterdıŋ Vizantiiaǧa şabuyl bastauynyŋ syry osynda. Bırınşıden, olar Krest joryǧyn toqtatu bolsa, ekınşıden, olarǧa qarsy soqqy beru. Üşınşıden, Anadoly jerın naǧyz türıkterdıŋ Otanyna ainaldyru basty maqsat bolǧany anyq. Söitıp, HV ǧasyrǧa deiın türıkter bügıngı Balqan tübegındegı elderdıŋ bärın tügelımen özıne baǧyndyryp alady. Arada tek qana Vizantiia elı ǧana qalady. Vizantiia memleketı Stambūlda ornalasqan. Stambūl qorşalǧan jetı qamaldan tūratyn. Vizantiianyŋ da özındık bır erekşelıgı bar edı. Ol bükıl hristian arhidom sevastiiandarynyŋ ortalyǧy bolyp esepteledı. Özınıŋ şekarasy kışı bolsa da, bügıngı katolikterdıŋ ortalyǧy Vatikan siiaqty missiia atqarady. Olar jiı-jiı krest joryqtaryn ūiymdastyryp, mūsylmandarǧa öşpendılıktı oiatudy basty maqsattaryna ainaldyrady. Olardy toqtatpai Anadoly jerıne tynyştyqtyŋ joq ekenın türıktıŋ sūltandary jaqsy bıledı. Oǧan ülken soqqyny beretın Sūltan Baiazit bolady. Stambūldy aluǧa Sūltan Baiazit köp küş jūmsaidy. Bırneşe ret şabuyl jasau üşın daiyndyqtar jürgızedı. Ökınışke qarai, Sūltan Baiazit sol kezderı Timurmen (Aqsaq Temırmen) bolmaşy närsege bola renjısıp, sodan keiın soǧysuy türkılerdıŋ Anadoly jerınde toqyrauyna alyp keledı. Būl on besınşı ǧasyrdyŋ alǧaşqy jyldary bolatyn. Timur men Baiazittıŋ arasynda osylaişa soǧys bastalady.
– Timur da türkı patşasy. Ekı bırdei qandas patşalyqtyŋ soǧysuynyŋ sebebı nede?
– Ekeuı de türkı. Bırı – Anadoly da, bırı – Orta Aziia jerınde. Timurdan ekı taipanyŋ basşysy /Jalaiyr sūltany Ahmet pen Qaraqoiyndar sūltany qara Jüsıp/ qaşyp, Osman imperiiasynyŋ qoltyǧyna tyǧylady. Timur Baiazitke: Ekı taipanyŋ basşysyn qaitaryp beruın jäne özınıŋ üstemdıgın moiyndauyn sūraityn hat jıberedı. Baiazit bolsa, «bızdıŋ zaŋymyzda, elımızge kelıp syiynǧandardy qaitaryp beru degen joq jäne senıŋ üstemdıgıŋdı moiyndamaimyn» dep jauap qaitarady. Osylaişa, ekı patşanyŋ arasynda bır-bırınıŋ namysyna tietın sözder jazylǧan hattar jiılei bastaidy. Būl hattar ekı patşalyqtyŋ arasynda soǧys örtınıŋ tūtanuyna äkelıp soqtyrady. 1402 – jyly Timur özınıŋ äskerımen keledı de, bügıngı Ankara qalasynyŋ maŋaiynda ekı armiia arasynda qiian-keskı ūrys bastalady. Negızınen, Baiazittıŋ da armiiasy osal bolmaǧan. Bıraq Timur soǧysqa özınıŋ pılderın paidalanǧan eken. Bırınşı kezekte, jüzdegen pıldı soǧysyp jatqan armiianyŋ üstıne qarai jıbere salady. Pılder armiiany taptap, oryndarynan qozǧaǧan kezde, äskerın jıbergen. Baiazit pılderge qarsy myŋdaǧan jylqyny alǧa salady. Timurdyŋ ailasyn osylaişa toqtatady. Ökınışke qarai, ūzaqqa sozylǧan soǧystyŋ nätijesınde Baiazit jeŋılıske ūşyraidy. Jeŋılıstıŋ sebebı, Qara tatarlardyŋ jäne taǧy ekı taipanyŋ Timurdyŋ jaǧyna ötıp ketuı. Baiazittıŋ äskerınıŋ oŋ jaǧy älsırep qalady. Oŋ jaǧy qūlaǧan soŋ, äskerdıŋ älsırep qalatyny belgılı. Būl sättı Timur oŋdy paidalanyp ketedı. Baiazit qolǧa tüsedı, onymen bırge balalary da qoldy bolady. Bır balasyn patşa etıp, Anadoly jerınde qaldyrady. Timur Anadoly jerındegı bükıl taipalardy özıne baǧyndyryp alady. Osylaişa, on jyldai Osman imperiiasy älsıreidı. Türık elı bilık talasynan qūtyla almai qalady. Timur qaitys bolady. Timur qaitys bolǧannan keiın Baiazittıŋ balalary qaityp keledı. Baiazittıŋ qolyndaǧy jüzıkte u bolǧan eken. Timurǧa qolǧa tüskennen keiın, Baiazit sūltan sol udy ışıp öldı degen derekközderde aitylady. Būl jalpy türkılerge bergen Timurdyŋ eŋ ülken ziiany desek bolady. Türık tarihşylary, «būl şaiqas Stambūldy jaulaudy elu jylǧa keşıktırdı» dep jazady. Ärı būl uaqyt vizantiialyqtardyŋ, europalyqtardyŋ es jinauyna mümkındık beredı. Ekınşıden, Timur Osman patşasynyŋ balalary arasynda taqqa talas degen äŋgımenı uşyqtyrdy. Būryn türıkterdıŋ salty boiynşa, Osman imperiiasynda eŋ ülken bala mūrager bolyp qalatyn edı. Oǧan qūryltai taŋdau jasaityn edı. Negızı äkesı qaitys bolarynyŋ aldynda öz mūragerın taǧaiyndap ketetın. Timurdyŋ zamanynda būl ürdıs būzylyp, taqqa talas küşeidı. Taq üşın aǧanyŋ ınını, ınınıŋ aǧany öltıruı bastalady. Bızdıŋ tarihymyzda būl kezeŋ «araqaşyqtyq kezeŋ» dep atalady. Būl aralyq elu jyldy qamtidy. Bauyrdy bauyrdyŋ, ınını aǧanyŋ, aǧanyŋ ınını öltıruı Bırınşı Ahmettıŋ kezeŋıne deiın toqtaǧan emes. Būdan keiıngı tarihi kezeŋ – Stambūldyŋ azat etu kezeŋı. Stambūl ol kezde vizantiialyqtardyŋ bilıgınde bolǧan. Vizantiialyqtardyŋ öz halqyna degen qatygezdıgı, zūlymdyǧy küşeigen kezeŋ edı. Vizantiialyqtardyŋ poptary aitty degen mynadai derekter bar. Türıkterge qarsy soǧysta Vizantiia patşasy katolikterdıŋ kösemderınen kömek sūraidy. Sonda katolikter öz mazhabyn tastap katolik mazhabyna ötpeseŋder, senderge kömektespeimız deidı. Osy jauapqa yzalanǧan vizantiialyq poptar «Katolikterdıŋ bas kiımınen mūsylmandardyŋ säldesı artyq» dep qatolik mazhabyna kıruden bas tartady. Iаǧni, Stambūldaǧy halyq Osman imperiiasyna berıluın ıştei qalaǧan.
– Osman imperiiasynyŋ dını islam boldy ma?
– Osmandyqtar mūsylman halqy boldy. 1453 jyly jūma künı namazdan keiın, soŋǧy şabuyl jasalady. Vizantiianyŋ ülken jetı qamaly alynyp, söitıp Vizantiia memleketı qiraidy. Osylaişa, tarihtan joiylyp ketedı.
– Jaulap alǧan ūlttar türıkterge sıŋısıp kettı me sonda?
– Stambūldy jaulap alǧan Fatih Sūltan Mehmet sol künı mynadai ükım şyǧarady: «Bügınnen bastap, menıŋ elımde qandai tılde, qandai dınde bolmasyn, bärıŋız de azatsyzdar. Eşqaisylaryŋyzdy da qūldyqqa almaimyz. Jäne öz tılderıŋızdı, öz dınderıŋızdı saqtauǧa tolyq mümkınşılık bar» dep aitady. Fatih Sūltan Mehmet kezınde salynǧan meşıtterge qarasaŋyz, ärbır meşıttıŋ janynda bır-bır şırkeu bar. Nemese ärbır şırkeudıŋ janynda bır-bır meşıt bar. Nemese meşıtke şırkeu jaqyn ornalasqan. Osylaişa, dınderdıŋ bırlıgı berık bolǧan.
– Tılı, dını, dılı bölek bolu Osman imperiiasynyŋ ışkı saiasatyna kerı äser etpedı me?
– Sol kezdegı jaǧdai boiynşa, olar memlekettık qūrylymǧa aralasa almaidy. Olar halyq bolyp, ūlttyŋ qūramynda qala beredı. Tiesılı salyqtaryn töleidı. Memlekettıŋ zaŋyna baǧynady. Memlekettıŋ zaŋyna baǧynbaityn bolsa, onda tiıstı şaralar qoldanylady. Bır mūsylman men bır hristiannyŋ arasynda qandai da bır mäsele tuyndaityn bolsa, Stambūl sottarynda özderınıŋ dınındegı adamdardy kuälıkke tartatyn boldy. Al negızgı qūqyq mūsylman bilıgınde bolǧan. Stambūldy alu turaly aŋyzǧa ainalǧan bırneşe oqiǧalar bar. Stambūl strategiialyq aimaqta ornalasqan. Būǧazdyŋ ekı jaǧyna da, joǧarǧy jäne tömengı jaǧynda şynjyrmen bailap qoiǧan. Ol şynjyrlardan eşqandai keme öte almaidy. Keme ötpese, Qara teŋız jaǧynan, Aq teŋız jaǧynan kömek kelıp, olardy alu mümkın bolmai qalady. Sol üşın Fatih Sūltan Mehmet kemelerdı taudyŋ basyna qoidyrady da, bır tünnıŋ ışınde kemenı osy şynjyrdyŋ ortasyna tüsırıp jıberedı. Būǧan vizantiialyqtar taŋ qalǧan desedı. Stambūldy alǧannan keiın Fatih Sūltan Mehmet arnaiy qor qūryp, sol qordan tüsken aqşaǧa Aiia-Sofiia meşıtın jerımen qosa tolyq qorǧa satyp alady jäne ony meşıtke ainaldyrady. Aiia-Sofiia meşıtı jaiynda mynadai ösiet qaldyrady. «Būl meşıttı meşıtten basqa närsege paidalanuǧa rūhsat bermeimın. Kımde-kım meşıttı basqa närsege ainaldyratyn bolsa, Allanyŋ laǧnetı bolsyn», – deidı. Bıraq būl meşıt qazır muzeige ainalyp ketken.
– Fatih Sūltan Mehmet tūraly tarqatyp aitsaŋyz?
– Fatih Sūltan Mehmet kezeŋı Osman imperiiasynyŋ naǧyz örleu kezeŋı bolyp sanalady. Öitkenı, Fatih jastaiynan patşalyqqa beiım, erjürek azamat bolǧan. Öte bılımdı, ädıl patşa bolǧan eken. Sūltan Mehmet jetı tıldı meŋgergen patşa. Sūltan Mehmet alǧaş ret taqqa on ekı jasynda otyrǧan. Äkesı Mūrat: «Men endı qartaidym. Qartaiǧan sätımde öz balamdy mūrager etıp, taqqa öz qolymmen otyrǧyzaiyn» degen nietpen Qūryltaidy jinap, öz şeşımın jetkızedı. Patşanyŋ şeşımıne uäzırler qarsy bolady. Uäzırler Europa krestke daiyndalyp jatyr. On ekı jasar balamen joryqqa şyǧa almaimyz. «On ekı jasar balanyŋ taqqa otyrǧanyn estıse, bırden krest joryǧyn bastaidy. Sondyqtan, sız mūny doǧaryŋyz» dep aitady. «Joq. Menıŋ şeşımım osy» dep, patşa öz şeşımınen ainymaidy. Osylaişa, krest joryǧy bastalady. Uäzırler krest joryǧy bastalǧanyn aityp, patşaǧa qaita keledı. «Armiianyŋ basyna özıŋız kelmeseŋız, jaǧdaiymyz qiyn bolady», – deidı. Sol kezde Sūltan Mūrat könbei qoiady. «On ekı jasar bolsa da, ol menıŋ balam. Sonymen bırge barasyŋdar», – deidı. Äkesın köndıre almaǧan soŋ, uäzırler balasyna barady. Fatih äkesıne kelıp: «Äke, sızderdıŋ äskerıŋız osylai dep jatyr» degende, äkesı könbei qoiady. Sonda balasy: «Äke, eger men patşa bolatyn bolsam, sızge būiyramyn. Äskermen bırge barasyz. Eger men patşa emes, sız patşa bolsaŋyz, onda onsyzda baruyŋyz kerek» deidı. Balasynyŋ sözınen jeŋılgen Sūltan Mūrat balasyn ertıp, joryqqa özı barady. Bügıngı Kosovo degen jerde ülken şaiqas bastalady. Sol şaiqasta Osman imperiiasy jeŋıske jetedı. Söitıp, elge jeŋıspen oralady. Fatihtyŋ ör mınezı el arasynda aŋyz-äŋgımege ainala bastaidy. 1451 jylynda qaita taqqa otyrady. On toǧyz jasyna kelgen kezınde Stambūldy aludy oilai bastaidy. Jiyrma bır jasynda Stambūldy jaulap alady. 1453 – älem tarihynda orta ǧasyrdyŋ aiaqtalyp, jaŋa ǧasyrdyŋ bastau kezeŋı bolyp esepteledı.
Sūltan Mehmet vizantiialyqtarmen bolatyn soŋǧy şaiqastyŋ aldynda türkı taipalarynyŋ bärın özınıŋ qol astyna baǧyndyrady. Bırın soǧyspen, bırın beibıtşılıkpen. Türkı bırlıgın eŋ alǧaş bastaǧan Fatih Sūltan Mehmet bolady. Sūltan ömırden jas ketedı. Ony qyryq toǧyz jasynda ulap öltıredı. «Evrei därıgerler ulap öltırdı» degen derekter bar. Därıgerı evrei bolǧan eken. Sebebı, Fatih ölerınıŋ aldynda İtaliiaǧa sapar şegudı josparlaǧan eken. Sol sapardy boldyrmau üşın aldyn-ala ulap öltıredı. Ulap öltırmegende, İtaliia jerı Osman imperiiasynyŋ bilıgıne öter me edı, kım bılsın?! Sūltan Mehmetten keiın patşa taǧyna balasy ekınşı Baiazit jaiǧasady. Odan keiın – Iаvuz Sūltan Selim. Türıktıŋ patşalarynyŋ ışındegı eŋ jauyzy, eŋ jauyngerı atanǧan batyr patşalardyŋ bırı bolǧan.
– Ne sebeptı jauyz atanǧan?
– Sūltan Selimge būl atty bergen sol kezdegı İran şaihy /patşasy/ eken. Sebebı, Iаvuz Sūltan Selim bügıngı Trobzon qalasynyŋ jastaiynan äkımı bolady. Sol kezeŋde İran şaihymen bırneşe ret şaiqasady. Şaiqasta körsetken batyrlyǧy üşın, ony «jauyz» dep ataidy. Bır derekterde jauyz ataǧan türıktıŋ äskerı dese, endı bır derekterde irandyqtarmen soǧysta İran äskerın aiamai qyrǧany üşın irandyqtar qoiǧan dep jazylady. Onyŋ taqqa otyruy da qyzyq bolady. Selim patşanyŋ kışı ūly bolǧandyqtan, taq onyŋ ülken aǧasy Ahmetke tiesılı bolǧan. Bıraq Ahmettı Jaŋaşary äskerlerı moiyndamai, patşalyqqa Selim laiyq dep bas köteredı. Baiazit sūltan bastapqyda Jaŋaşarylardyŋ ūsynysyn eskermei, Ahmettı sūltan dep jariialaidy. Mūny estıgen Iаvuz on myŋ äskerımen äkesıne qarai şabuylǧa şyǧady. «Sız siiaqty batyr, erjürek jan patşa bolmasa, memleketımız qūridy» dep uäzırler ony äkesıne qarsy şyǧarady. Äkesınıŋ jüz elu myŋ äskerın jeŋu Selimge oŋai bolǧan joq. Bıraq bıraz jeŋıske jetedı. Sol kezde körsetken erlıgı üşın äkesı balasyna jaza bermeidı. Iаvuz qaitadan Trabzon qalasyna baryp, öz ornyna jaiǧasady. Ärı äkesınen öz qylyǧy üşın keşırım sūraidy. Keşırım sūratyp, uäzırlerın jıberedı. Äkesı balasynyŋ būl qylyǧyn keşıredı. Söitıp, äkesı Iаvuzdyŋ batyldyǧyn baiqap, onyŋ taqqa otyruyn qoldaidy. Osy arada bauyry Ahmet Koniia qalasyna qaşady. Äsker jinap Iаvuzben şaiqasady. Būrsa qalasyndaǧy soǧysta Ahmettı jeŋıp ony öltırtkızedı. Osylaişa taqqa Selim otyrady. Iаvuz bar-joǧy segız jyl ǧana taqta otyrdy.
1517 jyly mysyrlyqtarmen bolǧan soǧystan keiın, Paiǧambarymyzdan qalǧan amanattardy Stambūlǧa alyp keledı. Türıkterdıŋ halifat bolyp moiyndaluy osy kısımen bastalady. Būl patşanyŋ eŋ ülken ıstegen erlıgı – islam bırlıgı boldy. Segız jyldan keiın özınıŋ omyrtqasyna şyqqan şiqannyŋ kesırınen 49 jasynda qaitys bolady. Selim patşany da ulaǧan degen derekter bar. Iаvuzdan keiın onyŋ jalǧyz balasy Süleimen taqqa otyrady. Sūltan Süleimen qyryq alty jyl taqta otyrady. Eŋ ūzaq taqta otyrǧan kısı de Süleimen patşa bolady. Sūltan Süleimennıŋ kezınde Osman imperiiasynyŋ territoriiasy on bes million şarşy metrge jetedı. Bügıngı Kavhaz elderı, İrannyŋ teŋ jartysy, Afrikanyŋ ortasyna deiın, Marokko jerlerı tügelımen Osman imperiiasyna baǧynady. İmperiianyŋ negızgı maqsattarynyŋ bırı de, Europadaǧy alynbai jatqan esık Zigetvar /Nungariia jerı/ qalasyn alu edı. Ökınışke qarai, Zigetvar qamaly būzylatyn kün Süleimen patşa jasy egde bolǧandyqtan, 1566 jylynda 71 jasynda maidan dalasynda qaitys bolady. Qaitys bolǧannan keiın bas uäzır Soqully Mehmet Paşa jäne patşanyŋ kışı balasy Selim «patşanyŋ ölgenın aitsaq, äskerımız tarqap ketedı, jeŋılıske ūşyraimyz» dep, olai bolmas üşın, sūltandy özınıŋ şatyryna kömıp qoiady. Osy uaqyttarda aianyşty bırneşe jaǧdailar oryn alady. Ataqty nemıs tarihşysy Hemmerdıŋ aituy boiynşa, «Selim özınıŋ ekı bırdei aǧasyn aiamai tūnşyqtyryp öltırtkızedı». Soǧysty jeŋıspen aiaqtaidy. Äkesınıŋ ölgenın 41 kündei jasyrady. Aqyry taqqa mūrager retınde jalǧyz özı qalǧannan keiın qaiǧyly jaǧdaidy jariialaidy.
– Süleimennıŋ öz balasy Mūstafany öltırtkızgenıne ne deisız?
– Qazır Sūltan Süleimen turaly serial jürude. Sol serialda körıp tūrǧandai, Süleimen öz balasy Mūstafany, türık äielınen tuǧan balasyn saraida jürgen ärtürlı missiia ökılderınıŋ arandatuymen öltırtkızedı. Keiın būl qylyǧy üşın ökınedı. Öz qatelıgın keş tüsınedı. Uäzır Rüstem paşa Mūstafanyŋ äkesınen keiın taqqa otyruyn qabyldamai äkesı men balasyn bırın-bırıne aidap salady. «Balaŋyz köterılıs jasap bilıktı qolǧa almaqşy» deidı. Mūstafaǧa yzalanǧan patşanyŋ yzasyn ketıru üşın Mūstafaǧa äkesınen keşırım sūrau kerektıgın aitady. Mūstafa äkesıne qarsy jaman oiynyŋ joq ekenın tüsındırıp, keşırım sūrau üşın öz äskerımen Nahchivanǧa saparǧa attanǧan äkesıne ılesedı. Oiy syrtta jürgen äkesınıŋ keşırımın alu. Alystan äkesınıŋ armiiasyn köredı. Sol jerge balasy da öz äskerımen qonystanady. Arandatuşy uäzırler äkenı balaǧa aidap salady. Mūstafanyŋ negızgı maqsaty – äkesınıŋ keşırımın alu edı. Bıraq onyŋ būl oiyn Süleimen sūltan basqaşa tüsınedı. Osylaişa, äkesınıŋ şatyryna kırgen balasyn äkesı tūnşyqtyryp öltırtkızedı. Äkesınıŋ aldynda Mūstafa aqtala almai qalady.
– Bügıngı körsetılıp jatqan serialdyŋ şyndyǧy qandai?
– Būl serialdaǧy şyndyq äkesınıŋ balasyn öltıruı. Serialda äke men balanyŋ arasyndaǧy arandatu körsetılmei qalǧan. Äkesı men balasynyŋ bırın-bırı öltıruınıŋ negızgı sebebı, Süleimennıŋ äkesı Selımnıŋ atasy Baiazitqa qarsy şabuynda bolyp tūr. Süleimennıŋ äkesı Selim öz äkesıne qarsy şyqqan. Taq üşın. Özınıŋ äkesı atasyna qarsy şyqqannan keiın, «balam da özıme qarsy şyǧady» dep oilaidy. Būl serialda körsetılmeidı. Hiurrem sūltannyŋ arandatuy bolyp körsetılgen.
– Süleimen patşa qaida jerlengen?
– Süleimennıŋ balasy Selim /Tarihta sary Selım bolyp atalady./ Zigetvar soǧysynan keiın, Vengriia jerınen airylǧanǧa deiın, äkesınıŋ ölımın aitady. Äkesınıŋ jalǧyz mūragerı bolǧan soŋ, qūryltai ony taqqa otyrǧyzady. Äkesınıŋ ışkı aǧzalaryn ölgen jerıne, ülken bır töbenıŋ basyna jerleidı. Vengriialyqtar Süleimennıŋ kezınde özderıne jasaǧan kömegı üşın qūtqaruşy patşa retınde köredı. Sol üşın sūltan Süleimenge ülken eskertkış ornatyp, qūrmet körsetedı.
Denesın Stambūlǧa alyp keledı. Bügıngı özı saldyrǧan Stambūldaǧy Süleimen meşıtınıŋ aulasyna jerleidı.
– Serialdaǧy negızgı rölderdıŋ bırı – Hiurrem sūltan ekenı belgılı. Būl röl turaly da sanaluan pıkırler aitylady. Sızdıŋ közqarasyŋyz qalai?
– Bızdıŋ tarihta aitylyp jatqan, tarih kıtaptarymen ündesıp jatqan ekı mäsele bar. Bırınşıden, Hiurrem Osman patşalarynyŋ äielderınıŋ ışındegı eŋ köp qaiyrym jasaǧan jäne eŋ köp monşa, meşıt, mektep salǧan hanşaiym retınde belgılı. Şyndyǧynda da solai. Aiia-Sofiiaǧa barsaŋyz, sonyŋ tura tübındegı salynǧan monşa bar. Hiurrem sūltandy naǧyz patşaǧa berılgen azamatşa retınde bılemız, bırınşıden. Ekınşıden, Hiurrem Süleimennen erte qaitys bolady. Serialda bırge jüredı. Üşınşı mäsele, Hiurrem sūltan saraiǧa on üş jasynda kelgen. Qyrymdyq türıkterdıŋ Ukrainamen aradaǧy şaiqasynda qolǧa tüsedı. Bır poptyŋ qyzy bolady. Saraida tärbie alady. Mūsylmandyqty qabyldaidy. Garemde türıktıŋ salt-dästürın üirenedı. Bır künı patşanyŋ közıne ılınedı. Patşa ǧaşyq bolady, Hiurrem de patşaǧa ǧaşyq bolyp qalady. Hiurrem sūltannyŋ saraidaǧy oryn alyp jatqan alaiaqtyq oiyndaryn tügeldei Süleimen patşanyŋ bılmeuı nemese bılse de şara qoldanbauy, mümkın emes. Özınen tuǧan balany aiamai öltırtken patşa anandai äielge qanşa ǧaşyq bolsa da, eldıŋ, memlekettıŋ igılıgı üşın şydauy mümkın emes edı. Esesıne qanşama patşalyqtyŋ ışınde bolyp jatqan oiyndardyŋ bärın bılıp otyrdy. Hiurrem sūltandy, jalpy, keiıngı kezderı tarihty orientalist közqarastaǧy batystyq tarihşylar jazady. Olardyŋ tüsınıgımen bızdegı tüsınık müldem bölek. Mäselen, Garem degen söz, ol kezde saraidaǧy qyzdardyŋ oqityn mektebı. Iаǧni, tärbielenetın mektebı. Būl patşanyŋ känizaktary emes. Ol kezde saraida Osman imperiiasy mynadai jüie qalyptastyrǧan. Özge ūlt ökılderınıŋ zeiındı balalaryn, äke-şeşesı joq jetım balalardy taŋdap, Garemde oqytady. Erkekterın basqa mektepte, qyzdaryn garemde oqytqan. Ekı mekteptı bıtırgen balalar bır-bırımen üilenıp otyrady. Er balalarǧa basşylyq qyzmet beredı. Basşylyq qyzmet bergen adam toǧyz-on jasynan bastap, saraidyŋ ışınde ösedı. Keiın saraidyŋ tärbiesınde ösken balalarǧa syrttan qyz alularyna rūhsat etılmeidı. Syrttan qyz köp almaidy. Syrttan alsa, ışkı saiasatqa aralasa bastaidy dep oilaidy. Söitıp, bır-bırımen üilendırıp, basşy qyzmetke jıberıledı. Eger patşa islam dınınıŋ halifasy bolsa, onyŋ qasynda dıni ǧalymdar bolsa, patşanyŋ tört äielden artyq äiel aluǧa bolmaitynyn bılse, ol qalaişa ondai qadamǧa bara alady. İslamnyŋ şariǧaty boiynşa bır adamǧa tört äielden artyqqa rūhsat berılmeidı. Odan qalǧanynyŋ bärı zina bolyp esepteledı. Ol ülken künä. Garemdegı qyzdardyŋ bärı patşanyŋ mülkı emes. Syrttaǧy adamdar, syrttan kelgen elşıler özderınıŋ elındegıdei oilaidy. Senıŋ saltyŋdy, dästürıŋdı bılmeidı. Ol kezde şariǧattyŋ eŋ küştı kezeŋı bolatyn. Osman imperiiasy şariǧat zaŋyna baǧyndy. Esesıne tarihi derekter Süleimen patşanyŋ tört äielı baryn aitady. Olar: Fülane/, Hiurrem/1558/, Mahideuran /1581/ jäne Gülfem /1562/.
– Dın memlekettıŋ saiasatynan joǧary tūrdy ma?
– Dın saiasattan joǧary boldy. Ol kezde şariǧatqa süiendı. İslamnyŋ halifasy – patşa. Patşa anandai qylyq tanytsa, halqy ne ıstemeidı? Ekınşıden, serialdaǧy bolyp jatqan oqiǧalarǧa keler bolsaq. Serialdyŋ avtory qazır qaitys bolyp ketken. Ölerınıŋ aldynda ǧalamtor betterınde, gazet-jurnaldarǧa bırneşe sūhbat berdı. Ol öz sūhbatynda: «Būl körkem serial. Mūny tarihi şyndyq dep qabyldauǧa bolmaidy», – dedı.
– Türkiia memleketınde būl serialdy qabyldamaityndar köp eken. Būl qanşalyqty şyndyqqa janasady?
– Negızınen, halyqtyŋ köpşılıgı qarsy. 17-18 paiyz halyq köredı. Demek, serialdyŋ on millionnan astam körermenı bar degen söz. Premer-ministr Redjep Taiip Erdoǧannan bastap, türıktıŋ tarihşylary būl serialǧa bırınşı künnen bastap, qarsy şyqty. Sebebı, tarih būrmalanǧan. Osman imperiiasynyŋ eŋ ataqty, eŋ daŋqty patşasy Süleimendı bır äieldıŋ soŋyna ertıp qoiǧan dep qabyldamaidy. Hiurrem sūltannyŋ basqa ūlttan bolǧany ras. Ukrain qyzy. Aty – Roksolana. Al keiın mūsylmandyqty qabyldap, Hiurrem degen atty qabyldady. Ol mūsylman bolmasa, türıktıŋ salt-dästürın qabyldamasa, ony patşa da qabyldamas edı. Serialdaǧy kiım kiısıne deiın zamanǧa laiyqtap, jasalǧan. Serialdyŋ avtory alty aidan keiın, ısık auruyna ūşyrap, qaitys boldy. Eldıŋ bärı Süleimen sūltannyŋ, Hiurrem sūltannyŋ äruaǧy atty degen pıkırler aityp jür. Ony bır Qūdai bıledı. Ol kısınıŋ dıni közqarasy zaiyrly bolǧan. Ol kısı öz qabyldauymen tüsırgen dep oilaimyn.
– Süleimennen keiın Osman imperiiasynda qandai jaǧdailar oryn aldy?
– Süleimennen keiın taqqa onyŋ balasy Selim otyrdy. Odan keiın Osman imperiiasynda toqyrau kezeŋı bastaldy. Patşalyqty äielder basqara bastaidy. Onyŋ sebebı, Osman imperiiasynyŋ taqqa otyratyn balalary tym kışkentai boldy. On üş jasta, on ekı jasta boldy. Olardyŋ bırazynyŋ densaulyǧy naşar bolǧandary da ras. Sol sebeptı de bilıktı analary jürgızdı. Būl 150 jyldai uaqytty qamtydy. Osy kezeŋderge qatysty tarihpen däleldengen mynadai mysaldar bar. İranmen türıkterdıŋ arasynda soǧys bastalady. Sol soǧysta türıkter jeŋıske jetedı. Jeŋıske jetkende ǧanibet retınde jüz tüie jıbek sūraidy. Äielderdıŋ üstemdık etıp jatqanyn osydan baiqauǧa bolady. «Er sūltandary bolsa, jer sūraityn edı» deidı tarihşylar. Osyndai el basqarudaǧy körsetılgen älsızdıktıŋ arqasynda bırtındep, imperiia qūldyraidy. Territoriiasyn joǧalta bastaidy. Ekonomikalyq qūldyrau da sebep bolady. Türık tarihynda jas Osman degen patşa bar. Jas Osman alǧaş ret saraidan tys qyz alady. Patşanyŋ syrttan qyz alǧany mūnyŋ soryna ainalady. Būryn patşa qaida barady, qandai saiasat ūstanyp jatyr, mūnyŋ bärı saraidan syrtqa şyqpaityn edı. Endı sarai ışındegı äŋgımelerdıŋ bärı syrtqa şyǧa bastaidy. Saraidyŋ ışkı qūpiialaryna deiın, jariia bola bastady. Mūnyŋ aqyry patşanyŋ darǧa asyluymen aiaqtaldy.
Äŋgımelesken Gülzina BEKTASOVA, «Türkıstan».
