«Sender, betterı bylǧarymen qaptalǧan
jalpaq qalqanǧa ūqsas qysyq köz qauymmen
soǧyspaiynşa Qiiamet – Mahşar künı kelmeidı.
Taǧy da sender, kiız etık pen kiız baipaq kigen
qauymmen soǧyspaiynşa Qiiamet – Mahşar
künı kelmeidı».
Hadisten
«Bügınde älemde köşpelı halyqtarǧa oryn
joq, onyŋ üstıne olardy qoldan kelgenşe,
barlyq amaldy paidalanyp otyryqşy
ömırge köndırıp jatyr, sondyqtan
«doŋǧalaqtyŋ toqtaityn kezı» de alys emes.
Osylaişa däuırdıŋ aiaǧyna qarai
Qabyl Äbıldı öltırıp bolady».
Rene Genon
«SANDARDYŊ PATŞALYǦY JÄNE UAQYT BELGILERI»
Qazır köptegen avtorlar, olardyŋ ışınde qazaǧy da, basqa ūlty da bar, qazaqtyŋ ūlttyq tektestıgı (identifikasiia) jaiynda, bügıngı etnikalyq dezintegrasiiaǧa, qojyrauǧa, ruhani daǧdarysqa alyp kelgen tarihi joly jaiynda köp tolǧanady. Syrtqary jūrt, būryndary L.N. Gumilev terıske şyǧarmaq bolǧan türık – moŋǧol köşpelılerı turaly aitylatyn «qysas äfsanany» /«Chernaia legenda»/ qaitadan jandandyrmaq bolady. Mäskeulık Geidar Djemal islam düniesı atynan bızdı Enjıl men Qūranda aitylatyn «iajüj ben mäjüjderge» teŋese, belgılı mäskeulık saiasattanuşy jäne mädeniettanuşy aǧaiyndy Şukurovtar «jany aşi otyryp» bylai deidı: «Bıraq qūdai türıktermen tıldespeptı, özındık ūlttyq dın türıkterdıŋ maŋdaiyna jazylmapty. Äbden qalyptanyp ülgıge tüsken örkeniettık jüieler ierarhiiasyna, ūzyn sany onǧa tolar-tolmas jaratuşy-halyqtardyŋ myŋdaǧan jyldar boiǧy ruhani täjıribesınıŋ nätijesı bolyp sanalatyn mädeniet älemıne HH ǧasyrda ǧana enıp, özındık ruhani bolmystan dämelı ekenın bıldırgen türıkterdıŋ endı ǧana qalyptasyp jatqan mädeni tektestıgıne olardyŋ näsıldık belgısı ǧana ūiytqy jäne negız bola alar edı».
Mūndai äŋgımelerge «qaitesıŋ, sart bolǧan soŋ, sarttyǧyn ısteidı de» dep qoldy bır sılteuge bolar edı. Jylqyny alǧaş ret qolǧa üiretken, etık pen şalbardy alǧaş tıkken, er-toqym men üzeŋgını, bükıl at äbzelın alǧaş kım jasaǧan ekenın, özımızdıŋ köne jazu ülgılerımızdı, Syrdyŋ boiyndaǧy qalalyq örkeniettı, adamzattyŋ ekınşı ūstazy Äbunasyr äl-Farabidı, taǧysyn taǧylardy esterıne saluǧa bolar edı. Bıraq būnyŋ bärı «jaratuşy-halyqtardyŋ» būljymas sotynyŋ aldynda aqtalu siiaqty bolyp körıner edı. Aldynala sätsızdıkke būiyrylǧan äreket. Mäsele aqiqatta bolsa, onda L.Gumilevten keiın, tymqūrmasa orys ǧylymynda köşpelılerge degen közqaras tübegeilı özgerer edı.
Bıraq mäsele aqiqatta emes, adam sanasynda ornyqqan qabyldaudaǧdysynda bolyp tūr ǧoi. Köşpelıler jaiyndaǧy būl közqarasty Aqas Täjuıtov «klassikalyq közqaras» dep ataidy. «Küşı jaǧynan tabiǧattyŋ zaŋymen para-par būl közqarasty terıske şyǧaru mümkın emes, ol ūlttyq sanany jyrymdap, qojyratqany sondai, qazaqtar bügınde özınıŋ ötken tarihyn tärk etıp, ötkennen bas tartuǧa mäjbür».(«Megapolis», 21 aqpan, 2002 j). Tumysynda analitikalyq oilauǧa beiım Aqas Täjuıtov problemanyŋ tamyryn tap basyp, älemdık qoǧamdyq pıkırdıŋ bızben, ūly Dalanyŋ köşpelı örkenietı mūragerlerımen «mysyq-tyşqan» oiynyn qandai şarttarmen jürgızetının jüielep aşyp bergen. «Senderdıŋ qalalaryŋ, senderdıŋ ǧalymdaryŋ – şyndyǧynda senderdıkı emes. Senderdıŋ jerlerıŋde bolǧanymen olar mūsylmandyq – irandyq örkenietke jatady. Edıl patşa men Şyŋǧys han – senderdıŋ babalaryŋ emes, sondyqtan olardy maqtan tūtuǧa haqylaryŋ joq, bıraq sender, senderdıŋ babalaryŋ solardyŋ ordasynyŋ qūramynda boldy, iaǧni sol şapqynşylyqtyŋ zardaby – senderdıŋ moiyndaryŋda». A.Täjuıtov aitqan depressivtık äser, basqanyŋ emes, qazaqtyŋ ǧana sanasyn ezgıleidı, basqa halyqtar baiaǧyda ornyn tauyp ornalasyp alǧan. Mysaly ūiǧyrlar, Ūiǧyr qaǧanatyn jäne özderıne eş qatysy joq halyqtyŋ ūly ısterın maqtan etedı. Negativtık äserden, olar, özınıŋ ündıevropalyq tegın qalqan etıp qorǧanady. Aimaqtaǧy basqa halyqtar da osyndai amaldy paidalanady. «Kınälılık kompleksı» («kompleks viny») qazaq sanasyna ǧana egılgen. Qazaq qana özınıŋ qandy bolsa da erlık tarihyn maqtan ete almaidy.
Şekarasy şaiylǧan osyndai özındık tektestık ahualǧa belgılı därejede qazaqtardyŋ özderı de kınälı. Ūlttyŋ qalyptasuy negızınen tömendegıdei ekı jolmen jüredı. Bırınde, küştı taipa basqa älsız taipany assimiliasiialap özıne baǧyndyrady (sol sebeptı negızgı subetnostyŋ mifologiiasy men ideologiiasy jalpyūlttyq deŋgeige köterıledı). Ekınşısınde, özınıŋ ainymas belgılerın saqtaǧan rular men taipalar odaq bolyp bırıgedı. Būl odaqtar älsın-älsın ydyrap, türlı qūramda qaita qalypqa kelıp otyrady, sondyqtan ornyqty, bırtūtas mifologiia men tarih ta qalyptaspaidy. Qazaqtar dünienı, bolmysty ru-taipa deŋgeiınde qabyldaǧan, özınıŋ keŋdıgınen älı künge deiın auqymdy oilap, qandas, tıldes, dın qaryndas ızdeuge beiım (sol ūmtylysynda ūlttyq müddeden qalai attap ketkenın özderı de baiqamai qalady). Qazaqtyŋ, özınıŋ tarihy barysyndaǧy şekken şyǧyny men körgen teperışın ūmytyp, köşpelı örkeniet masştabynda, bükıltürık bırlıgı, islam oikumenasy masştabynda oilau daǧdysy ūlt üşın qisapsyz problema tudyryp otyr. (Özındık tektestık problemasy da osydan tuyndap otyr). Barlyq deŋgeide memleket — etnostar baiaǧyda bölısıp qoiǧan düniede, bız, osy daǧdymyzdan tüsınıksız, tıptı deseŋız, yŋǧaisyz jaǧdaiǧa qalyp otyrmyz. Sonymen qatar, qazaq mınezıne ǧana tän osy aşyqtyqtyŋ astarynda qazaq janynyŋ syry, onyŋ tūŋǧiyq arhetiptık qabattary jatyr. Būl, äsırese, bızge qaraǧanda äldeqaida pragmatik, qazaqqa senbei, kümänmen qaraityn bızdıŋ «qandas» aǧaiyndardyŋ mınezımen salystyrǧanda anyq baiqalatyn belgıler.
Ūrpaqtary Qazaq Ordasynyŋ negızın qalaǧan jäne barlyq uaqytta qazaq memleketınıŋ altyn dıŋgegı bolǧan Şyŋǧys han jaily soŋǧy kezde etek alǧan diskussiiada bızderge, HHI ǧasyrǧa aiaq bassa da özınıŋ ūlttyq bet-bederın älı anyqtai almai otyrǧan qazaqtarǧa tyǧyryq situasiiadan şyǧudyŋ joly ūsynylyp otyr: bız, batystyq jäne mūsylmandyq variantta jetken liberaldyq-demokratiialyq qūndylyqtardyŋ paidasy üşın jihanger babamyzdan bas tartuymyz kerek eken. Batystyq liberaldyq-demokratiialyq jüienıŋ «ekı standarty» («dvoinoi standart») baiaǧydan belgılı. İslam örkenietınıŋ pretenziialary jaiynda bız keiınırek arnaiy aitamyz. Äzırge problemanyŋ mūndai «ädemı şeşımınıŋ» nendei ūlttyq jäne geosaiasi saldary bolmaq – sony äŋgımeleiık.
Qazaq qoǧamyndaǧy köptegen jıkke endı bır jık qosylǧaly otyr. Endı bız, Şyŋǧys şapqynşylyǧyna deiın progreske, otyryqşy ömırge, islam örkenietıne telıngen evropatiptes momyn türıkter jäne osylardy haq joldan taidyryp, köşpelılıktıŋ tyǧyryǧyna tıregen moŋǧoltiptes jabaiy türıkter bolyp bölınedı ekenbız. Bıraq būl jerde üş kıltipan bar: bırınşıden, qazaq halqynyŋ denı sol moŋǧoltiptes «jabaiylardyŋ» tıkelei ūrpaqtary bolyp tabylady; ekınşıden, eŋ «taza» degen türıktıŋ boiynda, şamasy köşpelılıktıŋ «genı» bolǧan, sebebı, Şyŋǧys han ölgennen keiın de olar özderınıŋ handaryn bas etıp 7 ǧasyr boiy saharady «qaŋǧyryp» jürdı (būl kezde «denı dūrys» halyqtar özderın jaulaǧan basqynşylardy otyryqşylandyryp, al köp ūzamai olardyŋ bilıgınen qūtylyp ta bolǧan); üşınşıden, baiyrǧy Horezmnıŋ zaŋdy mūragerı bolyp sanalatyn bauyrlas Özbekstan özınıŋ ūlttyq qaharmany retınde Altyn Ordany talqandaǧan Ämır Temırdı köterıp jatqanda, babalarymyzdyŋ jarymynan astamyn jabaiy, basqynşy dep jariialap, al solardan jeŋılıs tapqan Horezm şahtyŋ därgeiındegı vassaly Qaiyr handy ūlttyq batyr qylyp kötergen bız kım bolǧanymyz? Kelesı qadamymyzda Şaibani Äbılqaiyrǧa «jaulyq» ıstegen, özderıne ergen köşpelı rulardy alyp, Kök Ordadan bölınıp şyqqan «separatister» — Kerei men Jänıbek handardy aiyptaiyq. Sodan keiın solardyŋ ūrpaǧy, San-Taşta özbek-moŋǧol armiiasymen şaiqasta otyz jetı sūltanmen jäne özınıŋ toǧyz ūlymen bırge qaza tapqan Toǧym handy aiyptaiyq. Aqyr soŋynda beldıgımızdı moinymyzǧa salyp, İslam akanyŋ aiaǧyna jyǧylyp, bızdı qaitadyn örkeniet aiasyna al dep ötıneiık.
Älemdık qauymdastyq jariialaǧan liberalizm men demokratiialyq qūndylyqtardy ūstanǧan, ärine, jaqsy ǧoi. Äitse de, bügıngı düniede memlekettık jäne ūlttyq müdde alǧa qoiylady, barlyq elder basşylyqqa sony ǧana alady. Bız de, qandai da bolmasyn tarihi problemany talqylaǧanda, osyndai üdeden şyǧyp otyruymyz kerek. Otyrar bızdıŋ Borodinomyz bola almaidy.
Formaldık tūrǧydan alǧanda būl, bızge tıkelei qatysy joq ekı memlekettıŋ qaqtyǧysy. Onyŋ üstıne, tıptı, bügıngı halyqaralyq qūqyq tūrǧysynan alatyn bolsaq, 1216 jyly moŋǧol äskerıne eşqandai sebepsız şabuyl jasaǧan (jäne äskerınıŋ bırneşe ese köp ekenıne qaramastan jeŋılıp qalǧan), Otyrardaǧy moŋǧol elşılıgın qyryp salǧan, sodan keiın mäselenı şeşpek bolyp kelgen Şyŋǧys hannyŋ elşısın öltırıp tastaǧan Horezm, konflikttıŋ tuuyna sebepşı bolyp tabylady. Elşılık jürgızgen şpionaj, tyŋşylyq jaily äŋgıme – baiansyz äŋgıme, sebebı bükıl älemde, barlyq zamanda diplomatiia – barlauşylyq, tyŋşylyq qyzmettıŋ jamylǧysy, mekemesı bolyp kelgen jäne bola da bermek. Orys tarihşylary moŋǧoldardyŋ, tek qana elşılerdı öltırgen qalalardy qiratqanyn moiyndap boldy.
Konflikttıŋ etnikalyq jaǧyna nazar audaratyn bolsaq, ekı jaqtyŋ da qaitpai soǧysqan bahadürlerı özımızdıŋ babalarymyz ekenın köremız. Tarihta būl jiı qaitalanatyn qūbylys. Babalarymyz dalalyq etikaǧa säikes dūşpannyŋ erlıgın qūrmettei bılgen. Batys älemı bırtındep osy baǧytta jyljydy. Monarhiialyq Angliianyŋ astanasyndaǧy alaŋdardyŋ bırınde Karl I korol men sonyŋ basyn alǧan Oliver Kromvelge qoiylǧan eskertkışter tūr. Ärbır aǧylşyn osy ekeuınıŋ qaisysynıkı dūrys, qaisysynıkı qate ekenın özı şeşe alady, bıraq aǧylşyndar özınıŋ ötkenın qūrmettei alady, tarihqa orasan yqpal etken adamdardy tarih köşınen laqtyryp ketu, atyn öşıru eşkımnıŋ de oiyna kelmeidı. Bız ǧana ünemı «taŋdau» üstındemız, Şyŋǧys han ba, älde Qaiyr han ba, Beibarys pa, älde Ket-Būǧa ma, Äbılqaiyr han ba, älde Baraq sūltan ba, Jäŋgır me, älde Mahambet pe – qaisysyn qaldyruymyz kerek – ünemı osyǧan bas qatyrumen jüremız.
Būnyŋ barlyǧy türlı tarih şytyrmanynda özınıŋ jäne ūlttyŋ müddesın türlışe tüsıngen kesek tūlǧalar. Al, endı dalalyq etikany ūmytqan ekenbız, olai bolsa tymqūrmasa, örkeniettı dünieden öz tarihymyzdy jäne onyŋ qaharmandaryn qūrmetteudı üireneiık.
Būl programma – minimum ǧana, al programma – maksimumnyŋ mänı ūlttyq tarihty kezdeisoq oqiǧalardyŋ jiyntyǧy dep emes, konseptualdyq tūrǧydan paiymdaudy üirenude, oqiǧanyŋ syrt kelbetınıŋ astarynan onyŋ negızgı maǧynasyn ajyrata bılude jatyr. Būnyŋ syrtynda aitarymyz, ūlttyŋ keşegısı men bügının paiymdau üşın, ūlttyq ideologiiany qalyptastyru üşın qazaq tarihynyŋ filosofiiasyn tiianaqtau kerek.
Atalmyş maqala Şyŋǧys han turaly polemikany tiianaq ete otyryp, osyndai meta-tarihqa kırıspe jazudyŋ talpynysy bolyp tabylady. Būl oidan şyǧarylǧan problema emes, būnyŋ tasasynda qazaqtyŋ özındık tektestıgı mäselesı tūr. Öz maqalamyzda bız älemdık äleumettık pıkırdıŋ oiyn şarttaryn saqtai otyryp, töl tarihymyzdyŋ «qysas äfsanasynyŋ» köleŋkesınde qalǧan syrlaryn aşyp körsetuge tyrysamyz.
TARİH ŞUMERDEN BASTALADY
Kezınde ülken sensasiia bolǧan S.Kramerdıŋ tarihi bestsellerı osylai dep atalady. Būl tūjyrymdy Mūrat Äuezovtıŋ Gilgameş pen Enkidu jaily eposqa jasaǧan taldauy da, Oljas Süleimenovtıŋ «Az i Iа»-sy da rastaidy. Al A.Dugin, nemıs zertteuşısı G.Virttı qoldai otyryp, būl tarihtyŋ tüp tamyryn odan ary, myŋjyldyqtyr qoinauyna, älmisaqqa, giperboreilerge qarai jyljytady. Onyŋ pıkırınşe giperboreilerdıŋ ūrpaqtary özınıŋ Arktikadaǧy qasiettı otanynan ekı lek bolyp jyljyǧan: Evraziia kontinentınıŋ soltüstık-batysynan oŋtüstık-şyǧys baǧytqa qarai atlanttar jaulaǧan, al soltüstık-şyǧystan Tūrannyŋ neolittık sakraldık ortalyǧy ornalasqan Sıbır arqyly, Kışı Aziiaǧa, Balqan men Anatoliiaǧa deiıngı aralyqta türık-şumer halyqtarynyŋ migrasiia joldary ornalasqan.
«Türık-moŋǧol halyqtary tarihi qalyptasqan salt boiynşa araǧa bırneşe jüz nemese myŋdaǧan jyldar salyp köne migrasiia joldaryn qaitalauǧa qaita ūmtylatyn» (Būl jerde jäne osydan keiın, türık-şumer mäselesıne kelgende bız, evropalyq dästürşıl-radisionalisterdıŋ zertteulerın qorytyndylap jüielegen A.Duginnen sitata keltırıp otyramyz).
«Atlantikalyq ūrpaq özınen keiın myzǧymaityn, bar syry syrtqy bederınen körınıp tūratyn, batystyq-sentristık menmendıkke suarylǧan rasionaldyq mädeniet qaldyrsa, türık-şumer mūrasy, erlıgı eş kem bolmasa da qarapaiym, öz özıne tūiyqtalǧan interiorly, köpsözdılıkten ada, jäne mädeni minimalizmge beiım, bolmystyŋ tüp negızı – Evraziianyŋ jym-jyrt biık aspanynyŋ syryna ūmtylady. Sondyqtan, atlantizm öz syryn özı aitady, al turanizm jaiynda, evraziiaşyldyq jaiynda bız tek qana joramaldai alamyz, bız ony kontinentaldık missiianyŋ ūmytylǧan köne qainar közı dep ızdeuımız kerek. Şved mistigı Svedenborg būl turasynda: «Eldıŋ bärı ūmytqan köne, tylsym Sözdı bız endı Tatariianyŋ paiǧambarlarynan sūrauymyz kerek» degen».
«Köşpelı «varvarlar» — «sanasyz» jabaiylar emes edı… Olar sakraldık (kielı), erekşe, qysqa da tūjyrymdy formalardyŋ iesı edı… «Varvarlar» köne Sıbır sakraldıgınıŋ keibır jekelegen aspektılerın ǧana iemdengen, al köne Kielı Jer jūrt közınen tasada qalyp otyrdy… Sıbır «mäjüsi» bolǧanymen, şyn mänısınde ruhani ömır keştı, ärbır jürek lüpılımen tazalyqtyŋ ǧalamdyq impulsterın tırıltıp, Evraziia örkenietterın qasiettı bolmysqa oiatyp otyrdy».
Atlantistık evrosentristık teoriialardyŋ osal jerı – şumerlerdıŋ şyǧu tarihyn tüsındırüınen baiqalady. Şumer mädenietınıŋ eŋ köne qabattary atlantistık mädenietke jatpaidy, odan būrynǧy mädenietterden habar beredı (älbette, būl intelektualdyq, ruhani deŋgeiı joǧary mädeniet). Onyŋ üstıne būl şumerlık mädeniet Oŋtüstık Rus pen Oŋtüstık Sıbırdıŋ neolittık eskertkışterıne jaqyn tūr. Būǧan, jūmbaǧy aşylǧan şumer tılı men türık tılderınıŋ taŋǧajaiyp ūqsastyǧyn qosyp qoiyŋyz. G.Virt eskimos mifologiiasynan «Kün adamdary» — «Tanardyŋ adamdary» dep atalatyn, joiylyp ketken köne äulet turaly mälımetter tapqan. Eskimos tılındegı «Tanar», şumer tılındegı «Dingir» jäne türık tılındegı «Täŋır» — Jaratuşynyŋ köne atynyŋ türlı fonetikalyq varianttary. Būl at Tynyq mūhit araldarynda da belgılı.
HH ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın qazaqtyŋ dästürlı mädenietınıŋ ielerı (nositeli tradisionnoi kultury) mūhittyŋ tübıne batqan, köne, bai örkeniet Atlantida jaiynda äŋgımelegen. Ärine, olar Atlantida degen qūrlyqtyŋ atauyn bılmegen, bıraq «Myŋ bır tün» jäne taǧy basqa köne ädebiet ülgılerın osyndai yŋǧaida talqylaǧan. Onyŋ syrtynda Ǧajam – qazırgı İran men İraktyŋ jerı, qazaq sanasynda jädıgöi siqyrşylardyŋ ordasy degen maǧynada taŋbalanǧan.
Türık dästürınıŋ ielerı lek-lek bolyp oŋtüstıkke qarai, odan ary İrannyŋ Kelat degen qalasyn Mysyr piramidalarymen jalǧaityn doǧa ıspettes jolmen jüretın bolǧan. Mysyr, bır kezdegı Atlantidanyŋ köne, qūpiia ılımderınıŋ mūragerı ekenın eskersek, türık qana emes, basqa da köşpelılerdıŋ myŋdaǧan jyldar boiy Mysyr tarapqa üzbei joryqqa attanyp otyrǧanyn eskersek, onda Ket-Būǧanyŋ İrannan batysqa, Palestinadaǧy Mysyr mamliukterıne qarsy joryǧynyŋ mänı müldem basqa qyrynan aşylady.
QABYL MEN ÄBIL
İran men Tūran – mäŋgılık qarsylyq. Būl qarsylyq näsılşıldıkten tumaǧan. «Evraziialyq doktrinada jäne bır mändı punkt: Tūran men İrandy, soltüstık dalalyq köşpendılık pen oŋtüstık jazyqtaǧy otyryqşylyqty, dinamizm men statikany, ruh pen mädeniettı bır-bırıne qarsy qoiu bar» (A.Dugin). Duginnıŋ, aq jäne qara – ekı İran jaily konsepsiiasyna säikes türık sanasynda da İrannyŋ ekıjaqty beinesı qalyptasqan: bırınşı közqaras boiynşa İran – siqyrşy, jädıgöilerdıŋ, satymsaq saudagerler men satqyndardyŋ elı, ekınşı közqaras boiynşa İran – köne dästürı bar, dınge bas ūrǧan imandy, öner qonǧan önerlı, Homeinidıŋ bastauymen azattyqqa jetken er qauym. Būnyŋ qarsysynda köşpelınıŋ – jabaiy, qiratqyş, örkeniettıŋ yqpalymen ǧana, irandanudyŋ arqasynda ǧana adam keipıne keletın köşpelı qauym beinesı tūr.
Evropa örkenietınıŋ, Evropa qaruynyŋ soŋǧy bırneşe ǧasyrda üstem şyǧuynyŋ jäne attyly-köşpelı örkeniettıŋ tauy şaǧylyp jeŋıluı, örısınıŋ taryluy saldarynan būl san ǧasyrlyq teketıres İrannyŋ, ündıevropalyq älemnen tamyr tartatyn otyryqşy mädeniettıŋ paidasyna şeşıldı. Älemdık tarihtyŋ ainymas deregı bolyp tabylatyn osy oqiǧanyŋ tasasynda onyŋ metafizikalyq mänı körınbei qalady. Rene Genon otyryqşylyq egınşılık pen köşpelı malşylyqtyŋ arasyndaǧy qarsylyqty, jaratyndy men substansiia, uaqyt pen keŋıstık, aspan men Jer, qozǧalys pen statika, eru men qoiulanudyŋ arasyndaǧy qarsylyq siiaqty negızgı ǧaryştyq dualdılıktıŋ bırı dep qaraidy. Būr qarsylyqtar bır-bırımen ruhani jäne täni deŋgeide astasyp, jarasymda, tepe-teŋdıkte tūrǧanda ǧana būl dünie osy qalpynda bolmaq. Ǧaryştyq sikldyŋ soŋyna qarai dünie san menen materialdylyqqa qarai jyljyp «qataia» bastaidy, būl «ruhanilyqqa qarsy, bolmystyŋ qalypty aǧynyna qarsy qaterlı qozǧalys». «Otyryqşy halyqtar bırtındep köşpelı halyqtardy jūta bastaidy: Qabyldyŋ Äbıldı öltıruınıŋ äleumettık jäne tarihi mänı osynda».
Köne ösiette (Vethii Zavet) aitylǧandai, Qabyl – ülken aǧa, jer öŋdegen egınşı, qala salǧan qūrylysşy, jerdegı, tarihtaǧy «fiksasiianyŋ», «qataiudyŋ» beinesı. Äbıl – kışı ını, malşy. Köşpelı malşylyqtyŋ keiınnen qalyptasqan öndırıstıŋ jetılgen türı ekenın eske sala ketu artyq bolmas. Enjıldıŋ oqiǧasyna berılgen kommentariilerde Qabyldyŋ qūdaiǧa qūrbandyqqa dep närsız, baǧasyz önımderdı äkelgenı, äkelgende de kekıreiıp, meimanasy tasyp tūrǧany, al Äbıldıŋ aqsarbasty qūrbandyqqa şalǧanda bas iıp moiynsūnǧany aitylady.
Jaratuşyǧa degen osyndai türlı yqylas motivınıŋ zertteuımız üşın ülken mänı bar. Bibliiada jünnen toqylǧan nemese qoi terısınen tıgılgen kiım – haq joldaǧy adamnyŋ, paiǧambardyŋ atributy. İslam örıstegenge deiıngı kezeŋdegı arabtar jünnen toqyǧan kiımdı äulielıktıŋ belgısı sanaǧan. «Sufi» sözı – «jün», «jünnen toqyǧan kiım kietın adam» degen maǧynany beredı. Hadisterde türık-moŋǧoldardyŋ kiızden tıkken kiımderı basa aitylady. Joǧaryda aitylǧandy eske tüsırseŋız, būnyŋ jai etnografiialyq belgı, detal ǧana emes ekenıne közıŋız jetedı. Keibır ortaǧasyrlyq illiustrasiialarda Äbıldıŋ şalǧan qūrbandyǧynyŋ tütını aspanǧa tık şanşylǧan, al Qabyldyŋ qūrbandyǧynyŋ tütını şiratylyp, jer bauyrlap jatyr. Traibalizm turaly maqalada vertikal ahualdyŋ simvolizmı, Evraziianyŋ kşatrii äuletı – türık köşpelılerınıŋ aspan men jer arasyndaǧy dänekerlık rölı aitylyp ketken.
Evrosentrizm aiasynda tärbielengen adamdar üşın Qabyldyŋ Äbıldı öltıruı tarihi şyndyqqa janaspaityn äfsana, sebebı, olardyŋ öz ūǧymynda, şyn tarihta, qalalarǧa üstı-üstıne şabuyl jasaǧan, egınşılerdı, qalalardyŋ halqyn qyryp-joiǧan basqa emes, jabaiy köşpelıler. Bıraq, basqa emes sol Köne ösiettıŋ kommentariilerınıŋ özınde-aq Äbıldıŋ öz aǧasy Qabyldan küştı bolǧany, eges kezınde ony jeŋgenı, Qabyldyŋ sauǧa sūrap jalbarynǧany, vl Äbıl sözge senıp qoia bergende ony aiarlyqpen öltırgenı aitylǧan.
Tarihqa jügıneiık: L.Gumilev, köşpelı türıkterdıŋ qytai egınşılerı jäne qolönerşılerımen adal aiyrbas-sauda jasamaq bolǧany aitady. Bıraq Qytai imperiiasy üşın būl adam tözgısız qorlyq bolyp sanalǧan.
Öz elınıŋ zarar şegetının bıle tūra, Qytai ükımetı būndai saudaǧa tyiym salǧan, ol az bolsa köşpelılerge qarsy soǧys aşyp, aŋ qūsatyp aulamaq bolǧan. Köşpelı taipalarǧa jasalǧan būl basqynşylyq kezınde Qytaidyŋ tūraqty armiialary bır-bırın almastyryp türıkterge es jiǧyzbaǧan. Ondaǧan jyldarǧa sozylǧan būl basqynşylyq türık sanasynda qytaiǧa degen öştık sezımın tudyrǧan. Şäibanilerdıŋ Kök Ordasynda da bileuşılerdıŋ yqylasy ünemı otyryqşy el jaǧynda bolǧan, būnyŋ qandai qantögıske aparyp tıregenı belgılı. 1931-33 jyldardyŋ genosidı osy bükılälemdık tragediianyŋ eŋ «jarqyn» epizody. Älbette, köşpelıler sonşama qorǧansyz emes edı. Äbıl qaşan da Qabyldan küştı bolǧan: bıraq myŋdaǧan jyldarǧa sozylǧan äskeri üstemdıktıŋ barysynda, bükıl älemdegı barlyq tırşılık ielerın teŋ qylyp jaratqan Bır Jaratuşy ideiasy köşpelılerdıŋ qolyn tejep kelgen. Bızdıŋ babalarymyz, Täŋırı är halyqty özı ǧana bıletın bır maqsatpen jaratqan dep sengen, sondyqtan, eşkımge eşqaşan genosid jasamaǧan. Köşpelıler bırde-bır halyqty joiǧan joq, sondai-aq, bırde bır haiuannyŋ näsılın, tıptı deseŋız, aqtyly malynyŋ jaiylymyn otap ketıp otyrǧan milliondaǧan bas kiıkterdıŋ üiırlerın de joiǧan joq, aŋşylyq kezınde keregın ǧana atty.
Vladimir Solovev HIH ǧasyrda tūjyrymdaǧan «ūlttyq ideia degenımız, halyqtyŋ özı jaily oilaǧany emes – qūdaidyŋ sol halyq jaily oilaǧany» degen ideiaǧa köşpelıler myŋdaǧan jyl būryn jetıp qoiǧan.
TÜRIK-MOŊǦOL KÖŞPELILERINIŊ MİSSİIаSY
Sonymen, qūdai köşpelıler jaiynda ne «oilady» eken, köşpelıler ruhynyŋ erekşelıgı nede, türık-moŋǧol köşpelılerınıŋ būl düniedegı missiiasy ne eken? Bılımdı ūstaz R.Genon ǧana emes, Mūhammed paiǧambardyŋ özı köşpelıler düniesınıŋ eshatologiialyq män-maǧynasyn aityp ketken emes pe? Bırqatar hadisterde, türıkterge özderıŋ baryp tiıspeŋder, mūsylman men türık-moŋǧol köşpelılerı soǧyssa – ol zamanaqyrdyŋ kelgenı dep mūsylman qauymyna eskertu jasalady. Paiǧambar arabtardyŋ, jalpy mūsylmandardyŋ türık-moŋǧol taipalarmen soǧysatynyn, mūsylmandardyŋ jeŋıletının boljap ketken. (Qaraŋyz: M.Būlytai. Ata-baba dını. Türkıler nege mūsylman boldy? A.2000. 190-195 better).
Mahmūt Qaşqari jäne bır hadistı keltıredı. Ol hadis boiynşa Alla taǧala paiǧambarǧa «Şyǧysta menıŋ türık degen äskerım bar. Kımge qaharymdy töksem soǧan sol äskerdı jıberem» degen eken (sonda, 261-bet). Būl – apokriftık hadis, sebebı, Alla taǧalanyŋ sözı, janr tūrǧysynan alǧanda paiǧambardyŋ hatqa tüsırılgen öz sözı bolyp keletın hadisterge emes, Qūranǧa kıru kerek qoi. Bıraq osy jaǧdaidyŋ özınde-aq būl qūndy mälımet, sebebı, ortaǧasyrlyq adamdardyŋ türık düniesı jaily tüsınıgın aina-qatesız beinelep tūr. Būl tüsınık folklorǧa ǧana emes, janama türde evropalyq ǧalymdardyŋ zertteulerıne de engen.
Atalmyş tüsınık ülken ekı derekke negızdelgen. Bırınşıden, kontinenttı bırneşe qaitara jaulaǧan türık-moŋǧol taipalarynyŋ äskeri önerı men äskeri ruhy bärınen biık bolǧan. Ekınşıden, türık-moŋǧol köşpelı halyqtary, o basta bükıl adamzatqa tän, adam ataulyǧa ortaq, bıraq basqa halyqtar tarih barysynda joǧaltyp alǧan monoteizmdı saqtap qalǧan. Būl pıkırdı M.Būlytai sılteme jasaǧan bırqatar evropalyq jäne türık ǧalymdary da ūstanady. Būl oidy äigılı dın tarihyn zertteuşı Mircha Eliade de uaǧyzdaidy.
O bastaǧy bır Jaratuşyǧa degen senım köşpelıler arasynda bärınen ūzaq saqtalǧan, semitter būl senımdı aqyrynda joǧaltyp aldy, olardy monoteizmge qaitadan alyp kelu üşın paiǧambarlar aian beru kerek bolsa, türık-moŋǧoldar būl senımın bızdıŋ däuırımızge deiın alyp keldı dep jazady ol. Ärine, būl ılkı monoteizm uaqyt öte türlı yrym-nanymdarmen, aŋyzdarmen astasty, tolyp jatqan ekınşı därejelı qūdaişalar paida boldy, bıraq köşpelıler būnyŋ barlyǧy bır Täŋırınıŋ türlı kebı, aian bolǧan formalary ekenın eşqaşan ūmytqan emes.
«Traibalizm, ūlttyq ideologiia jäne ūlttyŋ bolaşaǧy» atty maqalamyzda türık-moŋǧol köşpelılerınıŋ kontinenttık masştabta alǧanda kşatrii, Evraziianyŋ jauyngerlerı ekenı, olardyŋ dünietanymy, önerı, etikasy, jalpy ömır salty Namys, Paryz, Adaldyq siiaqty äskeri arhetip ülgısımen qalyptasqandyǧyn aitqanbyz. Köşpelılerdıŋ, otyryqşy halyqtar tüsıne almaityn osy mınezın L.N.Gumilev ünemı basa aityp otyrǧan.
Kşatriidıŋ ömırınıŋ mänı, onyŋ Jolynyŋ mänı – İege qyzmet etuınde. Türık-moŋǧoldar adamzattyq ürdıstı qabyldamady, Bır Jaratuşyǧa degen senımın saqtap qaldy, öz ömırınıŋ mänın, mūratyn eŋ biık ie – Täŋırge qyzmet etude, sonyŋ Ämırın oryndauda dep ūǧyndy. Olar özderın Jaratuşynyŋ semserımız dep tüisındı.
Dästürlı közqaras tūrǧysynan alǧanda jauyngerdıŋ qaruy jauyngerdıŋ öz basynan qymbat, qarudyŋ simvolizmı adam tūlǧasynyŋ aiasyna syimaidy. Äskerdıŋ qaruy – Täŋırlık atribut, adamdy Jaratuşymen jalǧap tūrǧan ruhani taǧdyr-talaidyŋ belgısı. «Qūdai jıbergen qaru men amaldardyŋ alǧaşqysy – naizaǧai bolyp tabylady. naizaǧai – Sözdıŋ, Ilkı sananyŋ belgısı, ol türlı yrymdyq skipetrlermen, mysaly, induistık jäne buddistık ikonografiiada vadjramen taŋbalanady», — dep jazady T.Burkhardt. Qazaqtyŋ bas qaruy «naiza» men «naizaǧaidy» salystyryŋyz.
Aita keteiık, qazaqta jauyngerdıŋ boiynda bes qarudyŋ boluy şart. Al buddizmde hanzada Budda Sakiamuni düniege kelgen alǧaşqy kebınde «Bes qaru asynǧan hanzada» dep atalady. Bes türlı qaru – qoldaǧy bes sausaq, köşpelılerde qaşanda Jaratuşynyŋ simvoly bolyp sanalǧan qol.
Qaru – tıptı, deseŋız rudyŋ, taipanyŋ menşıgı emes. Qaru – Jaratuşydan kelgen nesıbe, börızat adamnyŋ erekşe talaiy. Sondyqtan, Er Töstıktıŋ qaiynatasy qyzynyŋ jasauyna atadan kele jatqan qaru-jaraq pen sauyt-saimandy, mäŋgı ot pen biık sananyŋ simvoly – tūlpardy, ǧaryş pen uaqyt keŋıstık bırlıgınıŋ simvoly – aruanany beredı. Qaraman batyr Alpamysty quǧanda üstındegı qaru men sauyt-saimanyn şeşıp tastaidy, osylaişa ol özınıŋ täŋırlık nesıbesınen, biık maǧynasynan aiyrylyp jeŋılıske ūşyraidy. Köşpelıler jauyngerlık önerdı inisiasiialyq jol dep tüisıngen. Qazaqtyŋ alys auyldarynda ötken ǧasyrdyŋ 50-60-şy jyldaryna deiın jasalǧan äskeri yrym kezınde inisiasiianyŋ şeberı – ūsta, ūl balaǧa «Sen qaru-jaraq pen sauyt-saimandy jerasty patşasy Bapy hannan syiǧa aldyŋ. Bıraq jüregıŋ men tänıŋ temırge ainalmasyn. Jauynger bol, bıraq jendet bolma» deitın bolǧan.
Būl jerde türık mifologiiasyn «Mahabharatamen» jäne t.b. ündıeuropalyq nūsqalarmen salystyruǧa maqalanyŋ kölemı mümkındık bermeidı. Saqtardyŋ ülken semser beinesındegı soǧys qūdaiyna tabynǧandyǧyn aita ketuge bolady. Osetin eposynda soǧys qūdaiy Batrazd ta otqa qyzarǧan semser kebınde beinelenedı. Qazaq eposynda batyrdyŋ bır qaruy – ot şaşqan beren. Mifologiiadaǧy metafora – ädebi täsıl emes, ondaǧy zat pen qūbylys özınıŋ simvoldyq maǧynasy boiynşa balamaǧa ūşyraidy. Qazaq ertegılerınde köp rette batyrdyŋ jany öz tänınde emes – onyŋ qanjarynda nemese qylyşynda saqtauly, dälırek aitqanda, qanjardyŋ özı batyrdyŋ jany bolyp tabylady, sol sebeptı satqyndyqtyŋ saldarynan qanjarynan airylǧan batyr ölımnen de auyr ūiqyǧa batady.
Mysaldardy köptep keltıruge bolady. Qazaqtyŋ dästürlı ädebietı, onyŋ soŋǧy ökılderı – HH ǧasyrdyŋ ūly jyraulary, adamnyŋ mūraty, ömırınıŋ mänı qandai jaǧdaida bolsyn Jaratuşyǧa adal bolu, soǧan ūmtylu, soŋǧy demı bıtkenşe soǧan qyzmet etu degendı uaǧyzdaǧan. Būl köne arhetip islamdy qabyldaǧannan keiın şahidtık formasyna (haqtyŋ jolynda jau qolynan qaza tabu) auysty.
Köşpelılerdıŋ özderı ǧana emes, basqa halyqtar da jüregı sakraldık aqiqatty qabyldai alatyndai taza, imany kämıl kezınde türıkterdıŋ missiiasyn osylai dep tüsıngen. Edıl patşany künäǧa batqan Europa halyqtaryn jazalauǧa kelgen «Täŋırınıŋ qamşysy» dep ataǧan. Türıkterdı «islamnyŋ almas qylyşy» atandyrǧan, olardyŋ islam dınınıŋ ornyǧuyna etken eŋbegın, islam dının qorǧaudaǧy teŋdesı joq erlıgın M.Būlytai öz kıtabynda aşyp körsetken. Sol sebeptı, Europa men Rossiianyŋ bükıl aktualdık aristokratiiasy türık näsılınen tamyr tartady (A.Dugin), al Şyǧystaǧy bileuşı dinastiialardyŋ denı köşpelılerden taraǧan, osy äuletterdıŋ bilıgı kezınde şyǧys halyqtary mädeni jäne ekonomikalyq damudyŋ biıgıne köterılgen.
KÖŞPELILER JAIYNDAǦY «QYSAS ÄFSANA»
Köşpelıler jaiyndaǧy «Qysas äfsana» («Chernaia legenda») Batys äleumetı dästürlı joldan, sakraldık tärtıpten qiys ketken künı etek ala bastaidy. HH ǧasyrda köşpelılerdıŋ mäselesı tolyqtai şeşılıp bolǧan, köşpelıler älemı kışkentai ǧana araldar men ülken «etnoparkter» bolyp qana qalǧan. Kezınde köşpelı «memleket – äsker-halyqtyŋ» aty bolǧan «orda» sözı endı jabaiylyqtyŋ sinonımıne ainaldy. Lingvister men mädeniettanuşylar «orda» sözı, elitarlyq äskeri jäne ruhani ūiym degen maǧyna beretın «orden» sözınıŋ fonetikalyq varianty ekenın, jäne de būl söz adamzattyŋ köp bölıgıne ortaq nostratikalyq leksikadan kelgenın, sanskritte būl tübır «rta» küiınde saqtalǧandyǧyn, «tärtıp», «ıs», «jaratu» degen maǧyna beretının bıledı. Būl tübırden «ritual» sözı jäne taǧy basqa tolyp jatqan sakraldık terminder şyqqan. Ǧalymdar būny bıledı, bıraq būny estırtıp aitu, mädenietsızdık bolyp sanalady.
Sondai-aq, köşpelıler – «adamzattyŋ aramtamaqtary», «masyl – parazitterı», önımdı eŋbekke qyry joq, sol sebeptı, otyryqşy halyqtardy tonaumen kün keşken degen stereotip qalyptasqan. Al şyntuaityna kelgende köşpelıler ekvivalenttık adal, tiımdı aiyrbasqa ūmtylǧan, öitkenı egınşıler de köşpelıler öndırgen önımge zäru bolǧan. Būndai stereotipterdı kımnıŋ jäne qandai maqsatpen tudyratynyn L. N. Gumilev aşyp körsetken. Köpşılıktıŋ sanasyna būl stereotipter qalai sıŋdı – ony da tüsınu qiyn emes. Dästürlı qoǧamdaǧy materialdyq öndıruşı, abyz ben jauynger jolynyŋ, qyzmetınıŋ mänın tüsınbeuı mümkın, bıraq dästürlı tärbiege sai ol atalmyş äuletke, onyŋ qyzmetıne qūrmetpen qarar edı, dünie üşın, bolmys üşın osynyŋ bärı kerek degendı ūǧynar edı.
Alaida, bügıngı (iaǧni, dästürden bırjola qol üzgen) toǧyşar, mysaly, ündılık asket nemese mūsylman däruış turaly ne oilauy mümkın? Ol ony psihikasy auytqyǧan syrqat sanamaǧan künnıŋ özınde, jūmys ıstegısı kelmeitın tılenşı dep sanar edı. Toǧyşar adam dästürlı jauynger jönınde, jäne basqa näsılden şyqqan jauynger jönınde ne aita alar edı? Al eger onyŋ sanasyn, sol jauynger äulettı nesıbesınen aiyrǧan, bilıkten taidyrǧandar baǧdarlap, jetektep otyrǧan bolsa şe? Orys mädeniettanuşysy R. Bagdasarovtyŋ aitysyna qaraǧanda, ortaǧasyrlyq qaraqşylar ädette jaudan jeŋılgen, nemese memleket tarapynan tiym salynǧan, magiia önerıne jetık äskeri ordenderdıŋ qaldyqtary bolyp keledı eken.
Tarihşy Iý. Zuev, qazaqtyŋ tüpatasy bolyp sanalatyn Alaşa han jaily aŋyzdardyŋ köne arhetipten tamyr tartatynyn däleldegen: patşaiymnan tuǧan patşanyŋ ülken ūly taqty iemdenedı de, kışı äielderden nemese qūmalardan tuǧan kışı ūldar jasaq qūryp (ädette qyryq nemese jüz jauynger), negızgı jūrttan alǧa ozyp, äskerdıŋ ertauyl, avangard bölıgı bolady, keiın qudalauǧa, ädıletsızdıkke tözbei, bölınıp şyǧyp, jaŋa etnosaiasi bırlestıktıŋ, rulyq odaqtyŋ ūiytqysyna ainalady. Ortalyq Aziianyŋ tarihynda Qabyl men Äbıl, ülken aǧa men kışı ını bır memlekettıŋ qūramynda san ret bırge tūrdy, bıraq aqyrsoŋynda ämırşı, otyryqşy elge yqylasy auatyn bolǧan, sol sebeptı, memlekettık tepe-teŋdık būzylyp, nätijesınde köşpelıler memleketten bölınıp şyǧatyn bolǧan. Köşpelılerde ülken ūl bölınıp şyǧyp, kışı ūl qara şaŋyraqqa ie bolyp qalatyn dästür, iaǧni «minorat» prinsipı osy atalmyş arhetiptıŋ äserınen qalyptasqan boluy kerek (al otyryqşy halyqtarda, kerısınşe, «maiorat» prinsipı, iaǧni ülken ūl äkenıŋ şaŋyraǧyn iemdenıp qalatyn dästür oryn alǧan).
Köşpelılıktı jaqtauşylar da, dattauşylar da, köşpelı ruh pen otyryqşylyq mädeniet bır-bırımen syiyspaidy degenge pätualasqan (ekı jaqtyŋ bır jerden şyqqan jerı – osy jer). Otyryqşylanǧan türık-moŋǧoldar özderın teŋdesı joq säuletşıler retınde tanyta bıletın, bıraq köşpelıler ruhynan bırjola airylar edı. Qalalyq mädeniet tumysynda, jaratylysynda köşpelı bola almaidy. Türık-moŋǧol halyqtarynyŋ sanasyn soŋǧy ret oiatqan, olardyŋ bükılälemdık missiiasyn qaita jaŋǧyrtqan, qysqa merzımde älemnıŋ etnosaiasi kartasyn tübegeilı özgertken Şyŋǧys qaǧan būny özınıŋ «Iаsasynda» aityp ketken. Myŋdaǧan jyldar boiy sananyŋ tereŋ qabatynda saqtalǧan arhetip oianyp, köşpelılerdıŋ azǧantai ǧana şerıgı otyryqşy halyqtardyŋ jer qaiysqan äskerın kül-talqan qylyp jeŋdı.
L. Gumilevtıŋ pıkırınşe, Şyŋǧys han o basta köşpelı taipalardyŋ basyn bırıktırudı ǧana maqsat etken. Bıraq köşpelı imperiia qūrylǧannan keiın Şyŋǧys han Qytai jäne Horezm siiaqty ejelden köşpelılerdıŋ jerıne köz alartyp kelgen otyryqşy imperiialarmen küresuge mäjbür bolǧan. Sodan keiın soǧys aiasy keŋeie tüstı, jazmyşqa köngen moŋǧoldar barǧan saiyn ūzai berdı. Onyŋ üstıne mūsylman köpesterınıŋ konkurentterı – nestorian dınındegı ūiǧyr köpester Şyŋǧys handy islam memleketterımen soǧysqa itermelep otyrdy. Är joryqtyŋ män-jaiy naqty situasiiaǧa säikes anyqtalyp otyrdy. Mysaly, katolik dınındegı Europaǧa emes, mūsylmandyq Şyǧysqa attanu kerek ekendıgı soŋǧy sätte ǧana kelısılgenı belgılı.
Taǧy da aita keteiık, L. Gumilev üşın mūsylman memleketterıne qarsy joryqtyŋ syry Jıbek Jolynyŋ bilıgıne talasqan köpestık kapitaldardyŋ arasyndaǧy tartysta jatyr. Bıraq onyŋ, būl joryqtyŋ kezdeisoq marşrutpen jürgendıgı jaily pıkırı bızdı qanaǧattandyra almaidy, sebebı, moŋǧoldar būl jerde köşpelılerdıŋ myŋdaǧan jyldyq migrasiia joldaryn qaitalap otyr. Ärine, aqylǧa salsaq būl joryqta köptegen kezdeisoq jaittar bır-bırımen qabat kelgen siiaqty, bıraq şyntuaitynda jihangerdıŋ mūragerlerı būl joryqta genetikalyq jadyna, qannyŋ ūranyna, nemese Aspannyŋ ämırıne ǧana ergen siiaqty.
Möŋke han «Bız, moŋǧoldar aspandaǧy Bır Jaratuşyǧa ǧana senemız, onyŋ ämırın bız säuegeilerımız arqyly bılemız» degen ǧoi. Moŋǧoldar fäni aspan men Jaratuşyny bölıp qaraǧan. Jaratuşyny olar «Mäŋgı aspan» dep, nemese Şyŋǧys hannyŋ sözımen aitqanda «Bızge qaqpany aşyp, jürer joldy körsetken Mäŋgı aspan» dep ataǧan. Aspannyŋ ämırın oryndamaq bolǧan Şyŋǧys han öz ūrpaqtaryna Jıbek Jolyna bilık qūrudy, teŋızden teŋızge deiın, Tynyq mūhittan Atlantika mūhityna deiın üstemdık etudı tapsyrǧan. Būl joryq Evraziia halyqtaryn qaru küşımen baǧyndyrudy ǧana emes, sondai-aq, sakraldık missiiany da közdegen. Mıne, köşpelılerdıŋ osy mäŋgı ainymas mūraty Ket-Būǧa noiannyŋ soŋǧy joryǧynan anyq baiqalady.
KET-BŪǦANYŊ SOŊǦY JORYǦY: SYRTQY SEBEPTER
Ket-Būǧa bahadürdıŋ «Sary krest joryǧyn» («Jeltyi krestovyi pohod») L.N.Gumilev egjei-tegjeilı baiandaǧan, būl hikaiany qazaq jazuşylary da san-saqqa jügırtıp jazǧan. Sonymen, 1253 jyly şaqyrylǧan moŋǧol qūryltaiy hanzada Qūlaǧūǧa, İerusalimnıŋ kielı topyraǧyn mūsylmandardan azat etudı tapsyrady. Moŋǧol qūryltaiynyŋ būl şeşımın tüsınu qiyn, sebebı osynyŋ aldynda ǧana, 1241 jyly moŋǧoldar qazırgı Chehiia jerındegı Legnisa tübınde krestşılerdıŋ bırıkken äskerın talqandaǧan.
Joryqty nestorian dınınıŋ adal joqtauşysy Ket-Būǧa noian bastaidy. Jan-jaqty oilastyrylǧan joryq ülken nätijege jetkızedı, Baǧdat pen Mesopotamiia jerınıŋ jarymynan astamy moŋǧoldar men odaqtas armiandardyŋ qolyna köşedı. 1259 jylǧa qarai mūsylmandardyŋ jalǧyz panalaityn jerı Mysyr edı. Al, Mysyr 1250 jyldan berı qypşaq mamliukterınıŋ bilıgınde bolatyn. Bırımen bırı taqasyp kele jatqan ekı armiianyŋ bolaşaq qaqtyǧysynda mamliukterdıŋ sany basym tüser edı, sebebı hanzada Qūlaǧu moŋǧol äskerınıŋ köp bölıgın alyp Moŋǧoliiaǧa attanyp ketken. Sondai-aq mamliukterdıŋ strategiialyq ta artyqşylyǧy bar bolatyn: ırgede, şabuylǧa berık tiianaq bolatyn bai Mysyr tūr, al moŋǧoldar soǧys zardabynan küizelgen İraktan attanyp kele jatqan. Şabuylǧa şyqqan moŋǧol äskerınıŋ oŋ qanatynda kielı qaladan aiyrylǧan, bıraq teŋız jaǧalauy men tızılgen qamaldardy ūstap otyrǧan İerusalim koroldıgı tūr. Koroldıktegı tamplierler men ioanitter ordenınıŋ qolynda bolatyn. Moŋǧol hristiandarynyŋ odaqtasy krestşıler, mamliukterdı syily qonaǧyndai qarsy aldy, qalanyŋ tübınde demaluǧa rūqsat berıp, özderıne azyq, attaryna şöp berdı. Olar tıptı, mamliuktermen tiımdı sauda kelısımın jasady: mamliukter moŋǧoldardan tüsken jylqyny rysarlarǧa arzan baǧamen satatyn bolyp kelıstı.
1260 jyldyŋ 3 qyrküiegı künı Palestinadaǧy Ain-Djalud degen jerde, demalyp tyŋaiǧan, sany köp mamliukter ūzaq joldan şarşap kele jatqan 20 myŋ moŋǧol äskerın talqandady. Ket-Būǧa maidan dalasynda qolǧa tüsıp, sol jerde öltırıldı. Sodan keiıngı 30 jyldyŋ ışınde mamliukter Taiau Şyǧysty äuelı moŋǧoldardan, odan keiın europalyq krestşılerden azat ettı.
Dın qaryndas moŋǧoldarǧa jasaǧan satqyndyǧynyŋ saldarynan krestşıler Taiau Şyǧysty tastap şyǧyp, Fransiiaǧa attanuǧa mäjbür boldy. Būl jerde olar öz kezegınde fransuz korolı men Rim papasynyŋ satqyndyǧynyŋ qūrbany boldy. İnkvizisiianyŋ tarihyndaǧy eŋ qandy prosess 1307 jyldan 1313 jylǧa deiın sozyldy. Tamplierlerge «Bafometke tabyndy, kresttı jäne taǧy basqa simvoldardy mazaq qyldy, gomoseksualizmnıŋ künäsyna batty degen», jäne taǧy basqa tolyp jatqan aiyp taǧyldy. «Fransuz abaqtylarynyŋ tas qabyrǧalaryna şynjyrlanǧan, azaptyŋ barlyq «läzzatyn» tatqan tamplierler özınıŋ qylmysyn, osy ordennıŋ ıstegen qysasynan Siriianyŋ hristian halqy qyrylǧanyn, kömekke kelgen odaqtastardyŋ jau qolynan ölgenın, jäne eŋ soŋynda krest joryqtarynyŋ basty mūraty – Kielı Jerdıŋ mäŋgı-baqi qoldan ketkenın tüsınde me eken» — dep küizele sūraq qoiady L.Gumilev.
TAMPLİERLERDIŊ ISI – EUROPA TARİHYNYŊ BETBŪRYS KEZEŊI
Hristian rysarlarynyŋ moŋǧoldarǧa ıstegen qiianatynyŋ syryn tüisınbek bolǧan L.Gumilev, būl jerdegı sebep näsıldık stereotipterde emes degendı aitady. Rysarlar mūsylman-qypşaqtarmen de op-oŋai odaqtasa bergen ǧoi. Moŋǧoldar jaily «Qysas äfsanany» olardyŋ özderı, Europanyŋ aldynda öz satqyndyǧyn aqtap şyǧu üşın oilap şyǧarǧan. Taiau Şyǧysta hristiandardyŋ tübegeilı jeŋıske jetuı rysar ordenderı üşın tiımsız edı. Sebebı, osylai bolǧan jaǧdaida olar varvarlyq Europaǧa qaityp baruǧa mäjbür bolatyn. Al, kırpiiaz mädeniettı mūsylman ämırlerımen tıl tabysyp ülgergen rysarlar, älbette, Europaǧa qaitqysy kelmeitın.
Al, eŋ basty sebep, tamplierler men ioannitterdıŋ Şyǧys pen Batys arasyndaǧy saudaǧa däneker bolyp şaş etekten baiyǧandyǧynda edı. Onyŋ üstıne olar öz ämırşılerınen, islam düniesımen küreske kerek dep qanşama qarjy alyp otyrǧan, myŋdaǧan krepostnoilardyŋ eŋbegın qanaǧan, ordennıŋ qazynasyna hristian älemınıŋ barlyq tükpırınen qisapsyz salyq aǧylyp kelıp jatar edı. Fransiiada tamplierler koroldıŋ bankirlerınıŋ qyzmetın atqaratyn, koroldıŋ qazynasy Tampl rezidensiiasynda saqtauly bolatyn. Ordennıŋ ielıgınde 9 myŋ qamal jäne Kipr araly bar edı. Osynşama mülık ordennıŋ ekı ǧasyrlyq ǧūmyrynda jinalǧan bolatyn (müşeler ordenge qabyldanǧanda mümin, faqyr bolamyz, näpsıden aulaq bolamyz dep ant beretın bolǧan).
Köptegen tarihşylardyŋ pıkırınşe, tamplierlerdıŋ quǧyndaluyna osy qisaby joq qazynasy sebep bolǧan. Fransuz korolı Körıktı Filipp, jūmsaqtap aitsaq, aqşaǧa asa zäru edı, mıne, osy kezde onyŋ qarjy ministrı Nogare sol aqşaǧa qalai qol jetkızuge bolatynyn tüsındırgen. Ärine, tamplierlerge taǧylǧan aiyptyŋ köbı nahaq emes, şyn aiyp edı, alaida inkvizisiianyŋ eŋ aituly prosesınıŋ tüp negızınde Korol Filiptıŋ tamplier qazynasyn iemdenu nietı jatqan. Nätijesınde, koroldıŋ qolyna sol kezdegı eseppen alǧanda aqylǧa syimas aqşa – 12 million livr tidı, onyŋ syrtynda, korol, ordenge jyl saiyn tölep tūratyn jarty million livr prosentten qūtyldy.
Otqa örtenerdıŋ aldynda Hram Ordenınıŋ grossmeisterı Iаkob de Mole özınıŋ jaulary – fransuz korolı men papa Kliment V-nıŋ atyna laǧynet aitty. Ekeuı de osy autodafeden keiın bırneşe aidyŋ ışınde qaza tapty. Arada 510 jyl ötkende körıktı Filipptıŋ tūqymy kesıldı. Kapeting äuletınıŋ bilıgı toqtap Fransuz korolınıŋ taǧyna Valua äuletı otyrdy. Būl qandy tarihty fransuz jazuşysy Moris Driuon özınıŋ «Qarǧys atqan korolder» atty romandar siklynda beinelegen. Qyrǧynnan aman qalǧan orden müşelerı bükıl älemge tarap kettı. Tamplierlerdıŋ bır bölıgı Amerikaǧa jettı. Bügınde Amerikanyŋ mason lojalary özderın tamplierlerdıŋ şyn mūragerımız dep esepteidı.
Iаkob de Moleny jalmaǧan jalyn aqyrsoŋynda basqa jazaǧa – korol Liudovik XVI-nyŋ äiel, bala-şaǧasymen gilotinada bastarynyŋ şabyluyna ūlasty.
Europanyŋ mistikalyq tarihyn zertteumen ainalysqan orys aqyny Maksimilian Voloşin, Fransiiada 1789 jyly bolǧan burjuaziialyq revoliusiia – tamplierlerdıŋ fransuz korolderı äuletı men katolik şırkeuınen alǧan eskı kegı degen pıkır aitady. Taŋǧajaiyp säikestıkter közge ūşyrai beredı: radikal revoliusionerler öz mäjılısterın Äulie Iаkob monastyrınde ötkızetın bolǧandyqtan iakobitter dep atanǧan. Alaida, Hram ordenınıŋ soŋǧy ūly magistrınıŋ esımı de Iаkob bolatyn. Liudovik XVI, ordennıŋ būrynǧy bas rezidensiiasy Tamplge qamalǧan, osy jerden ony gilotinaǧa alyp barǧan.
Revoliusiiaşyl general Bonapart mamliukterdıŋ soŋǧy dinastiiasymen soǧysamyn dep Mysyrǧa attanady. Onyŋ soŋynda tüptep kelgende europalyq mysyrtanudyŋ (egiptologiia) negızın qalaǧan tūtas ǧylymi desant erıp jürgen. Däl sol sätte dūşpan niettegı europalyq monarhiialyq memleketterdıŋ qorşauynda otyrǧan Fransiia üşın Mysyrǧa attanu sonşa aktualdı ma edı? Būl äskeri avantiuranyŋ basqa simvoldyq maǧynasy bar dep joramaldauǧa bolady.
Angliiaǧa qarsy köterılıs aşqan koloniia – Amerikaǧa, revoliusiiaşyl Fransiianyŋ jıbergen tartuy – Bostandyq Eskertkışınıŋ (Statuia Svobody) de osyndai qūpiia mänı bar deuge bolady. Fransiiada jasalǧan, ülken qiyndyqpen Jaŋa Düniege jetkızılgen, ūlanǧaiyr eŋbekpen tūǧyrǧa tūrǧyzylǧan eskertkış, tamplierlerdıŋ ūrpaqtary bilep otyrǧan memlekettıŋ simvolyna ainaldy. Fransiianyŋ özınde revoliusionerler sviaşenik-dınbasylardy öltırıp qana qoiǧan joq, sondai-aq Aqyldyŋ, Sananyŋ Pırı – äiel keiıpındegı qūdaiǧa tabynudyŋ räsımın ötkızetın bolǧan. Būl räsımder katolik şırkeulerınde, sonyŋ ışınde, Parij Qūdai Anasynyŋ Soborynda ötkızılgen. Qūdai Ananyŋ rolın antikalyq modamen kiıngen jas äielder oinaidy eken. Eŋ soŋynda, Napoleon I imperatordyŋ kezınde, 1808 jyly tamplierler ordenı jartylai ziialy ūiym retınde qaitadan qalypqa keltırıldı.
FİNANS JAILY BIRER SÖZ
Tömendegıdei jüie közge şalynady: tamplierlerdıŋ satqyndyǧymen Ket-Būǧanyŋ Ain-Djaludte jeŋılıske ūşyrauy – hristiandar men mūsylmandardyŋ Kielı Jer üşın küresınıŋ eŋ şeşuşı kezeŋı bolyp tabylady. Tamplierlerge qarsy jürgızılgen inkvizisiia prosesın köptegen tarihşylar Europanyŋ tarihyndaǧy betbūrys kezeŋ dep, Europanyŋ dästürlı örkenietınıŋ küireuıne jäne bügınge älemdık tärtıptıŋ ornauyna alyp kelgen prosestın kulminasiiasy dep esepteidı.
Özımız körıp otyrǧandai, atalmyş oqiǧalardyŋ tüpkı sebebı, aqşa üşın, qarjy bilıgı üşın küres eken: moŋǧoldar men olardyŋ odaqtastary – nestorian dınındegı ūiǧyr köpesterı Şyǧys-Batys kontinentaldyq osındegı Jıbek Jolynyŋ aqşa aǧynyn öz qaramaǧyna alǧysy keldı, tamplierler Europanyŋ aqşasyn jäne Soltüstık Europadan bastalyp Taiau Şyǧysqa tıreletın Soltüstık-Oŋtüstık baǧyty boiyndaǧy aqşa aǧynyn qadaǧalap otyrdy. Körıktı Filipp tamplierlerden aqşanyŋ bilıgın tartyp alǧysy keldı. Bır bılgır aitqandai «älemnıŋ barlyq qūpiiasy zamany jetkende aşylmaq, bıraq finans qūpiialary uaqyt ötken saiyn tereŋdei beredı».
Kezınde QazMU-dyŋ filosofiialyq-ekonomikalyq fakultetınıŋ studentterıne, marksistık teoriiaǧa säikes, ekonomikalyq damudan jaratylystanu ǧylymdaryndaǧydai temır jüielı logikany ajyratudy üiretken. Osy maqalanyŋ avtorlarynyŋ bırı, «Ekonomika jäne öndırıstı ūiymdastyru» aidarymen ötkızılgen respublikalyq jäne bükılodaqtyq olimpiadalardyŋ jeŋımpazy, būl tarapta eleulı jetıstıkterge jetken. Alaida, «Finans pen kreditter» dep atalatyn pänge ǧana tısımız batpady. Adam öz betınşe būl qūbylystyŋ syryna eşqaşan jete almaidy, būl taraptaǧy özgerısterdıŋ, aksiomadan bastalyp älemdık ekonomikadaǧy naqty körınıs beruıne deiıngı aralyqtaǧy zaŋdylyqtaryn baǧdarlap, baiyptap şyǧu mümkın emes.
Şynymyzdy aitaiyq, osy jūmbaqtyŋ syryn tüsınuge köp ret äreket ettık. Ärine, oqulyqtaǧy, altyn jäne kümıs standart jaily, Bretton-Vud konferensiiasy jaily mälımetterdı jattap alu qiyn emes. Bıraq finans prosesterınıŋ zaŋdylyqtaryn, logikasyn anyq tanuǧa sol küiı jete almadyq. Finans tabiǧatyn tüsınu üşın qūn teoriiasyn (teoriia stoimosti), kapital men nesielık prosent (ssudnyi prosent), birja oiynynyŋ teoriiasyn bılu müldem azdyq etetının, finans jüiesınıŋ tauar-aqşa aiyrbasy kezınde stihiialy türde paida bolmaǧandyǧyn, būl tarapta logika men statistikalyq zaŋdylyqtar eşqaşan eşteŋege tiianaq bolmaǧandyǧyn, finans oiynynyŋ şarttaryn älmisaqta bıreulerdıŋ qoldan jasaǧandyǧyn, jäne sol oiyndy oilap şyǧarǧandardyŋ müddesıne orai būl şarttardyŋ ünemı özgerıp otyratyndyǧyn, bızge, qarapaiym sovet studentterıne ol kezde kım tüsındırıp berer edı? Al köldeneŋ adam būl şarttardy bılmeu kerek, sebebı olar osylaişa, soqyr adamşa oinap ünemı ūtylyp otyruy kerek. Būl oiynnyŋ bar mänı, bar keremetı osynda. Būl oiyn osy üşın oilap şyǧarylǧan.
Saiasi ekonomika men finans jaily oqulyqtarda finans oiyndarynyŋ şyn sebepterınen nyşan da joq edı, al ekonomika tarihyna bailanysty oqulyqtarda qyzyq üşın, aǧylşyn avantiurisı Djon Lo HIH ǧasyrda fransuz ükımetın qaǧaz aqşa şyǧaruǧa köndırıp, tūtas bır memlekettı qalai tonap ketkendıgı jaily mälımet keltırıletın. Alaida, bır alaiaq tūtas bır halyqty qalai aldap kettı – ol jaǧy kıtapta tüsındırılmeitın.
Aqşa tarihynyŋ müldem jaŋa rakursy keiınnen, mädeniettanumen ainalysqan kezde aşyldy. Ūly ǧalym Olga Freidenberg (Boris Pasternaktyŋ nemere qaryndasy) özınıŋ totemdık oilau teoriiasynyŋ aiasynda, ūlanǧaiyr materialdy zerttep otyryp, aqşanyŋ o basta köne qauymdardyŋ sakraldyq küşın boiyna jinaqtaǧan totemdık keiıpker retınde paida bolatyndyǧyn däleldegen.
O.Freidenbergtıŋ teoriiasyn qarapaiymdap tüsındıretın bolsaq, mäsele tömendegıdei: taipa-obşinanyŋ müşelerı ǧana emes, sondai-aq taipanyŋ bar menşıgı de bırtūtas rulyq totemnıŋ bölşekterı bolyp sanalady. Būl menşıktıŋ bır bölıgı, nemese taipanyŋ bır müşesı basqa taipaǧa ketkende totemge zarar keledı, ol älsıreidı. Būl ziiannyŋ ornyn toltyru üşın basqa taipanyŋ totemınen osyǧan para-par, ekvivalenttı bölık alynuy kerek. Būl ekvivalent mülık, taipanyŋ müşelerı nemese aqşa boluy mümkın. Al, aqşa – totemnıŋ suretı salynǧan, sol sebeptı totemdık männıŋ simvoldyq ökılı bolyp sanalatyn zat qana. Sondyqtan, barlyq uaqytta aqşaǧa qasiettı simvoldar taŋbalanatyn bolǧan.
Qazaqtyŋ teŋge sözınıŋ «teŋ» tübırınen tarauy tegın emes. «Teŋ» — teŋdık, ekvivalent degen söz, sondai-aq ol «täŋır» sözıne äuendes. Sebebı, aiyrbastyŋ adaldyǧy, ekvivalenttılıgı zamanynda sandyq qana, ekonomikalyq qana emes, odan da biık maǧynany beretın bolǧan.
Orta ǧasyrlardy Europada jürgen şyǧys aqşasynyŋ «dinar» aty şumerdıŋ «dingir» («qūdai») sözımen etimologiialyq tūrǧydan bailanysty. Qazaqtyŋ qalyŋdyq üşın qalyŋmal, al ölgen adam üşın qūn töleu dästürı o basta osy totemdık män almasu jaiyndaǧy tüsınıkke negızdelgen.
O.Freidenbergke eş bailanyssyz, dästürlı örkenietterdegı aqşanyŋ sakraldıgı jaiyndaǧy teoriiany öz betınşe aşqan adam – Rene Genon. «Türlı dästürler, aqşany şyntuaitynda basqa, ruhani maǧyna beretın närse retınde ataidy». Qazırgı kezde aqşa tek qana «materialdyq» jäne sandyq qana maǧyna beretın bolsa, äu basta «müldem basqa maǧyna bergen jäne osy maǧynany ūzaq uaqyt saqtap kelgen». Keltterde «tiynǧa taŋbalanǧan simvoldardyŋ mänın tek qana druidterdıŋ (abyzdardyŋ – Z.N., T.Ä.) teoriialyq bılımderımen salystyryp baryp aşuǧa bolady, iaǧni, būl derek druidterdıŋ atalmyş salaǧa yqpal ete alatynyn aiǧaqtaidy». Köne Rimde, aqşa, Iýnonanyŋ hramynda jasalatyn bolǧan.
Aqşa öndırısın ruhani bilık qadaǧalap otyrǧan. Jäne būl köne zamanda ǧana bolǧan jait emes. Orta ǧasyrlarda europalyq korolder ruhani bilıktıŋ qaramaǧynda bolǧan. Sol zamannyŋ keibır ämırşılerıne, jasandy aqşa öndırdı degen aiyp taǧylǧan, iaǧni, korolder ruhani bilıktıŋ rūqsatynsyz aqşa öndıre almaǧan, aqşany öz erkımen aiyrbastai almaǧan.
«Aqşany qoldan öndırudıŋ» qylmystylyǧy sondai, onymen ainalysqan ämırşınıŋ taqtan taidyryluy da ǧajap emes edı. Dästürlı örkeniet infliasiia degennıŋ ne ekenın bılmeitın, jäne būl aqşanyŋ az şyǧarylǧandyǧynan bolǧan närse emes. Eŋ äuelı aqşa sapanyŋ simvoly edı, osy maǧynasynan aiyrylǧan aqşa jai ǧana sandyq körsetkışke ainaldy. Al, san – ösuge, jäne osy ösu barysynda maǧynadan aiyryluǧa beiım. Bız bügınde kuä bolyp otyrǧan infliasiia osylai örıstegen: aqşanyŋ sany, kölemı baǧamen bırge öse beredı de, aqşanyŋ özı qūnsyzdana beredı.
Qazırgı adam aqşanyŋ şyn mänısındegı sakraldık teoriiasyn qabyldai almaidy, sebebı baiyrǧy adamzat riiasyz tura maǧynasynda qabyldaǧan ūǧymdar sonşa alystap, mūnar basyp, bū düniede joq närsege, tıkelei qabyldaudy bylai qoiǧanda abstraktylyq oilaudyŋ özıne aldyrmaityn jūmbaqqa ainaldy.
Mysalǧa, altyndy alaiyq (şynyna keletın bolsa onyŋ ornyna kümıstı, ūludyŋ qabyrşaǧyn, nemese kez kelgen basqa bır zatty da aluǧa bolar edı). Bız üşın būl – paidaly sauda jasauǧa, saqtauǧa, kez kelgen sätte qaǧaz aqşaǧa aiyrbastauǧa bolatyn qymbat metall. Dästürlı örkeniet üşın altyn – Kün menen jürek siiaqty Ruhtyŋ, Biık Prinsiptıŋ simvoly. Būl jerde taǧy da mynadai problema tuyndaidy: qazırgı adam üşın simvol – maǧynasy adamdardyŋ arasyndaǧy kelısımnen bastau alatyn şartty belgı ǧana. Dästürlı mädeniette simvol – şartsyz, ol özı belgılegen zatpen nemese qūbylyspen tıkelei bailanysady, boiynda özı beinelegen zat pen qūbylystyŋ qasietı bar, sol sebeptı simvol atanady. Altynda, jürekte jäne Künde bır ortaq qasiet bar, sondyqtan olar biık dünienıŋ belgısı sanalady.
Ädepkı adam künge qarasa soqyr bolyp qaluy mümkın, al ruhani daiyndyǧy bar adam üşın būl – jetıludıŋ, ösudıŋ joly. Mūsa paiǧambarmen Qūdai janyp tūrǧan būta keiıpınde söilesedı, öitkenı «Bır Allanyŋ Didaryn» köru adamnyŋ sanasyna qaterlı jük. Sol siiaqty tiıstı daiyndyqtan ötpegen adam altyndy körgende ne öz ajalyn tabady nemese boiynda onyŋ özıne beimälım tömen instinktter oianyp esınen adasuy mümkın. Al, ruhani adam altyndy tamaşalap, qolymen ūstap körgende Qūdaidyŋ Didaryn körgendei äser alady, ruhy jetıle tüsedı. Dästürlı örkeniette alhimiiaǧa ekı türlı közqaras bolǧan. Bailyqqa qūnyqqan, bilıktı aŋsaǧan bıreuler qoldan altyn jasamaq bolyp bükıl ömırın baiansyz täjıribe üstınde ötkızer edı. Basqa bıreu üşın tömen qasiettı metaldardyŋ biık qasiettı altynǧa ainalu prosesı tek qana tazaru men kemeldenudıŋ, ruhani jetıludıŋ jäne eŋ soŋynda Biık Aqiqatty jürekpen qabyldap üirenudıŋ joly bolatyn.
O. Freidenbergtıŋ däleldegınındei, arhaikalyq zamandardaǧy aiyrbas jaulyq, qaruly keskıles formasynda ötetın bolǧan. Baǧasyna saudalasu, jäne alaqan soǧysu sodan qalǧan rudimentter. Aiyrbastyŋ adaldyǧy, ekvivalenttılık – saudanyŋ pırı, adaldyqty, aqtyqty, kelısım şart pen anttyŋ qataŋ saqtaluyn qadaǧalap otyratyn «qūdaidyŋ» «qolynda» bolatyn. Zoroastrizmde būndai qyzmettıŋ iesı Ahuramazdadan keiıngı ekınşı qūdai, «aspan nūrynyŋ geniiı», «ūlan-ǧaiyr jaiylymdardyŋ iesı» – Mitra edı. Avesta gimnderınıŋ bırınde Ahuramazda bylai deidı: «Men, o Spitama, ūlan-ǧaiyr jaiylymdardyŋ iesı Mitrany jaratqanda – özımdei etıp, qūrbandyq pen dūǧa qyluǧa laiyq etıp jarattym… O, Spitama, senuşılermen de, senbeitındermen de kelısımdı būzba, sebebı Mitra senderge de, senbegenderge de ortaq». Täŋırı dınınde Mitraǧa ūqsas beine bar, bıraq būl basqa äŋgımenıŋ taqyryby.
Aiyrbastyŋ äskeri sipaty jäne aiyrbas adaldyǧynyŋ sakraldık maǧynasy – atalmyş ekı faktor, J. Diumezil aitqandai, dästürlı örkenietterde igılıktı, qazynany bölu jäne aiyrbas ısımen äskerilerdıŋ, kşatriilerdıŋ erekşe bır toby ainalysqandyǧyn däleldeidı. Materialdyq öndıruşıler äuletınıŋ arasynda käsıpqoi köpesterdıŋ paida boluy dästürlı qūrylymnyŋ, dästürlı bolmystyŋ aza bastaǧandyǧynyŋ belgısı edı.
Köne düniede saudaǧa bailanysty qanşama tabu-tyiymdar bolǧan. Jäne būl kezdeisoq närse emes. Taza paidany qualaǧan käsıpqoi sauda men basy bos aqşa bar jerde aqşany satuǧa degen qūmarlyq paida bolatyny belgılı ǧoi.
Adamdar, äsırese, qolynda bilıgı bar adamdar köp rette özınıŋ mümkındıgınen artyq qarjyǧazärü bolady. Sol kezde olarǧa, bırde ösımqorlar, bırde aiyrbasşylar (menialy), bırde bankirler dep atalatyndar jolyǧyp, öz qyzmetın ūsynady (Būl jaiynda D. Karasevtyŋ «Menialy: istoriia bankovskogo dela» atty maqalasynan tolyǧyraq oqularyŋyzǧa bolady (Megapolis, 2001 j, NN 24, 40, 44)). Dästürlı örkeniet üşın kreditten prosent aludyŋ qylmysty, qūdaiǧa jat ıs ekenın tüsındırıp jatudyŋ keregı joq dep oilaimyz. Eşkımnıŋ basynan şertıp körmegen Aisa ǧalaiyssalam, hramnan aiyrbasşy-ösımqorlardy quyp şyqqanda ömırınde bırınşı ret küş jūmsapty. Orta ǧasyrlarda katolik şırkeuı kreditten prosent aluǧa talai ret tyiym salmaq bolǧan. Osy jait «Qūranda» da aitylǧan. Aiyrbasşylar ısınıŋ qandai problemaǧa ainalǧanyn osydan-aq şamalai berıŋız. Rim imperatorlarynyŋ alǧaşqy ekeuı ösımqorlyqpen küresemız dep qaza tapqan. Iýlii Sezardıŋ ölımınıŋ syry da osynda degen joramal aitylady. Köne dünienıŋ, jäne bergı tarihtyŋ qanşama ämırşılerı osy aiyrbasşy ösımqorlardyŋ qolynan qaza tapty.
Bızdıŋ däuırımızdıŋ 2 myŋjyldyǧynyŋ basynda aiyrbasşylar Angliia ekonomikasyn öz erkıne baǧyndyryp, manipuliasiia jasap otyrǧan. Aǧylşynnyŋ alǧaşqy bankirlerı asyl tas, altyn saudasymen, zergerlıkpen ainalysatyn äuletten şyqqan edı. Ol kezde, qolda bar asyl tas pen altyndy zergerlerge ötkızıp, olardan osyny rastaityn qolhat alu dästürı bolǧan. Būndai qolhattar alǧaşqy qaǧaz aqşanyŋ rölın atqarǧan, sebebı zıldei auyr altyn men kümıs tiyndardy alyp jürgennen, qolhat alyp jürgen äldeqaida qolaily edı. Keiınnen zergerler, köptegen salymşylardyŋ qolhatty qaitarmaitynyn,ötkızgen altynyn ia basqa qazynasyn kerı sūramaitynyn baiqaǧan. Osynyŋ arqasynda aiyrbasşylar özderındegı qazynadan äldeqaida köp qaǧaz aqşa şyǧaryp türlı mahinasiialarǧa barǧan. Osy, altyn-kümıs, asyl taspen qamtamasyz etılmegen ötırık aqşany (neobespechennye dengi) ösımımen (prosentpen) kreditke berıp qisapsyz paida tapqan.
Eŋ qolailysy – monarhtarǧa ülken soma aqşa beru edı, sebebı osynyŋ arqasynda halyqtan salyq jinau qūqyǧyn iemdenuge bolatyn. Aiyrbasşylar, ämırşılerdı ūzaqqa sozylatyn, aqşany sudai şaşatyn auyr soǧystarǧa itermelegen, jäne köp rette aiyrbasşylardyŋ bır ūiymynyŋ, bır bankirler äuletınıŋ türlı tarmaqtary bır-bırımen baqas ekı memlekettı qarjylandyratyn bolǧan. Aiyrbasşylar, kerek bolǧanda tūtas ükımetterdı almastyryp, qolaiyna jaqpaǧan ministrler men monarhtardy öltırıp otyrǧan.
Aǧylşyn burjuaziialyq revoliusiiasynyŋ basty sebebı – Oliver Kromveldı qarjylandyrǧan aiyrbasşylardyŋ müddesınde. Būl, aiyrbasşylardyŋ ıstegen qylmystaryn jıpke tızetın jer emes. XVI ǧasyrdyŋ aiaǧynda Angliiada, ükımettıŋ rūqsatymen, «Angliianyŋ Bankı» degen aldamşy atpen tarihtaǧy alǧaşqy jekemenşık ortalyq bank paida boldy. Būl bank öz qalauynşa memlekettık aqşany basyp şyǧara beretın bolǧan. XX ǧasyrdyŋ aiaǧyna qarai būndai bankter bükıl älemnıŋ ekonomikasyn kontrol jasap otyrǧan. Kredit saiasatyn qalauynşa jürgızgen olar türlı ekonomikalyq daǧdarystar ūiymdastyryp, öndırıs oryndaryn, fermerlerdı, ūsaq jeke bankterdı bankrotqa ūşyratyp, mülkın tiynǧa satyp alatyn bolǧan.
Bıraq bank ısınıŋ eŋ sūmdyq qūpiiasy – onyŋ adam aqylynyŋ ısı emes ekendıgınde. Bank – jekelegen paida quǧan adamdardyŋ stihiialy türde ūiymdastyrǧan närsesı emes. Tarihtyŋ közı jetpeitın, yqylymǧa ketken köne zamandarda (ondaǧan myŋ jyl būryn da boluy mümkın) memlekettık finans jüielerın, jerdegı öndırılgen barlyq igılıktı, adam sanasynyŋ barlyq jetıstıgın jaulau, tüptep kelgende älemdık bilıktı jaulau tehnologiiasy paida bolǧan. Osy tehnologiia säl-päl ǧana jetılıp ǧasyrdan ǧasyrǧa ötıp kele jatyr (jäne būl tehnologiia belgılı bır top adamdardyŋ ǧana qolynda). Osynyŋ arqasynda älemdegı eŋ bai el – Amerikanyŋ bailyǧynyŋ 60%-ı alty äulettıŋ ǧana qolynda. Älbette, olar qalǧan 40%-ı qalt jıbermei qadaǧalap otyr. Jäne būl bükıl älemde etek alyp otyrǧan qūbylys.
Endı, eŋ köne zamannan kele jatqan, älemnıŋ bilıgıne talmai ūmtylǧan būlar kımder edı degen qytyqşyl saual bas köteredı. Özınen-özı kelıp tūrǧan jauap: evreiler, masondar, jäne t. b. Bıraq būl… künde aitylatyn daiyn aqiqat. Būl jauap, özınıŋ daiyndyǧymen, oŋailyǧymen kümändı. Älemdık bilık klany (äuletı) şeber jasyryna bıledı, öite almasa bızdıŋ zamanymyzǧa jete almas edı. Osy jasyrynudyŋ bır amaly – evrei mäselesı. Ärine, būl halyqtyŋ qolynda ülken bailyq, yqpal etudıŋ qalyptasqan amaldary bar, älemdık menedjerlerdıŋ eŋ biık toby osylardan qūralǧan. Bıraq älem bilıgı şynynda da evreilerdıŋ qolynda bolsa, onda evrei mäselesı ünemı kün tärtıbınde tūrmas edı. Bileuşı äulet, iahudilık messianizmdı öz maqsatyna şeber paidalanǧan.
Äitsede de, būlar kımder edı?
Körnektı tarihşy Mūhtar Maǧauin ülken tarihi materialdy zerdeleudıŋ nätijesınde, būlar jer betındegı bırde-bır näsıl men ūltqa jatpaityn, Mesopotamiianyŋ köne qalalyq örkenietterınen tamyr tartatyn, şyqqan tegı beimälım äulet degen pıkırge kelgen.
Bırde, özınıŋ saiajaiynda taŋǧy şäi üstınde, taŋ atpai bırneşe orys gazetın oqyp tastaǧan Mūqaŋ osy maqalanyŋ avtorlarynyŋ bırıne bylai degen edı:
– Mıne, qara, Rossiianyŋ gazetterı qaitadan evrei mäselesın qozǧap jatyr. Jäne barlyǧy bırdei «Sion paiǧambarlarynyŋ protokoldaryna» sılteme jasaidy. Būnyŋ kädımgı falsifikasiia ekenın qalai tüsınbeidı, taŋym bar. İzrail alaqandai Palestinany jeŋe almai otyr, evreilerdıŋ älemdı bilep otyrǧanyna kım senedı? Mynau, «Sion paiǧambarlarynyŋ protokoldary» degen närsenı, şamasy Europa elderınıŋ qūpiia qyzmetterı «tiianaqtap» şyǧarǧan. Al, material kädımgı Bibliiadaǧy «Köne ösiet» – «Vethii Zavetten» alynǧan.
– Olai bolsa älemdı kım bilep otyr? – dedım men qaljyŋdap.
Mūhaŋ bır sätke oilanyp qaldy da bylai dedı:
– Älemdı at töbelındei evrei bankirlerı emes – adamnyŋ altynǧa, aqşaǧa, jalpy bailyqqa degen yqylas-peiılı bilep otyr. Ärine, evreiler talantty, auqatty halyq. Bıraq olar eşqaşan älemdı bilemegen, bilıkke ūmtylmaǧan. Moŋǧoldar jaiyndaǧy «qysas äfsana» siiaqty, būl protokoldar da evreiler jaiyndaǧy «qysas äfsana». Tarih sahnasyna bır ret bolsa da şyqqan kez kelgen halyqtan būndai messiandyq ideialardy tabuǧa bolady. Mysalǧa, Rossiia, älı künge deiın «üşınşı Rim» ideiasymen «auyrady». Angliia özınıŋ koloniialaryn keşe ǧana tastap şyqty. Aqşanyŋ, kapitaldyŋ tarihyn zerttegısı keletın adam atalmyş «protokoldar» siiaqty ösek-aiaŋmen emes, kelelı materialmen jūmys ısteuı kerek.
– Ol materialdar ne deidı eken? – dep sūradym men.
– Iz köne Vavilon (Babyl), Assiriia men Şumer, Mesopotamiiaǧa baryp tıreledı. Älemdık kapital Nineviia siiaqty qalalarda qalyptasqan. Būl jaiynda üzık-üzık mälımetterdı köne ädebi şyǧarmalardan tabuǧa bolady. Mesopotamiia – kädımgı jai mysty iaki basqa metaldy altynǧa ainaldyra alatyn duahan-siqyrşylardyŋ otany. Qazaqtar būl jerdı Ǧajam dep, iaǧni, qasköi aruaqtar men jadygöilerdıŋ mekenı dep ataǧan…
«Myŋ bır tün» jinaǧynda «Hasan-zerger» degen ertegı bar. Hasanǧa, mystan altyn jasap körsetken siqyrşy, ony aldap ertıp aparyp biık taudyŋ basynda qaldyryp ketedı. Qazaqtar asyldan būiym jasaǧan adamdy «zerger» degen, al asyl tas pen altyn saudasymen ainalysqan adamdy «gauharpruş» degen. Hasan – zerger adam, al ony aldap ketken gauharpruş, kıtapşy siqyrşy – ol sol aiyrbasşyŋyz, bolaşaq bankirıŋız.
A. Nemirovskiidıŋ «Hanna, Hurri – Hanigalbaat i kassitskaia Vaviloniia v XVI do n. e. (K istorii «temnogo veka» drevnei Mesopotamii)» degen tamaşa maqalasy M. Maǧauinnıŋ aitqan sözın bekıte tüsedı.
Fransuz dästürşıl-tradisionalisı Aleksandr de Dannan sakraldık tekster men ezoterikalyq materialdardy zerttei otyryp tura osyndai qorytyndylarǧa keledı. Ol türlı dästürlerde kezdesetın, joldan taiǧan, aqyrsoŋynda adam taipasynyŋ ūrǧaşylarymen nekelesken, olarǧa magiia, astrologiia, qaru-jaraq jaratu, zergerlık önerdı jäne … kosmetika jasaudy üiretken perışteler jaiyndaǧy (Enohtyŋ kıtaby) teksterge süiengen. Osylardyŋ qatarynda, Aleksandr de Dannan, assir-vavilondyq dıni äuletten şyqqan, seksualdyq kulttermen ainalysatyn abyz äielder kollegiiasyn atap ketedı. Sondai-aq, ol Plutarhtyŋ eŋbegınen Mysyrdaǧy qūpiia seksualdyq kultter jaiynda sitata keltıredı. Zertteuşınıŋ pıkırınşe osyndai yrymdar men kultterdıŋ nätijesınde kontrinisiasiialyq ortalyqtar paida bolǧan. Būl dinastiialar magiia jäne qarjy spekuliasiiasy arqyly, para men qan tögu arqyly qajymai talmai, jüielı türde älemdık bilıkke ūmtylǧan, adamzatty azdyryp ony Jaratuşyǧa qarsy qoiǧan.
Maqalanyŋ avtorlary, būl künde bükıl älemdık modaǧa ainalǧan konspirologiiaǧa äuestenbeitın adamdar. Bıraq qazaq zertteuşısı men fransuz zertteuşısınıŋ – türlı materialmen, jäne türlı metodologiiamen jūmys ıstegen, türlı dünietanym ökılderınıŋ bırdei qorytyndyǧa keluı – ärine, adamdy qairan qaldyrady.
JIBEK JOLY: EKI FİNANS JÜIESINIŊ QŪPİIа KÜRESI
Bız Ket-Būǧanyŋ, tamplierler men mamliukterdıŋ tarihynan säl qiys ketıp qaldyq. Bıraq, bızdıŋ oiymyzşa, joǧaryda keltırılgen mälımet, Ain Djaludta bolǧan qantögıstıŋ, asylyq aitty demeŋız, bükıl älemnıŋ tarihyn müldem basqa arnaǧa būrǧan tragediianyŋ mänın aiqyndau üşın kerek.
Ūly Jıbek Jolynyŋ boiynda türlı elderdıŋ köpesterı sauda jasady, mūsylman elderınıŋ, Qytai, Venesiia, Genuianyŋ, ūiǧyr nestoriandarynyŋ köpestık kapitaldary bäsekege tüstı. Bıraq Jıbek Jolyn ejelden 2-3 sauda üiı ǧana qadaǧalap otyrdy. B.d. I-şı myŋjyldyǧynyŋ aiaǧyna qarai Portugaliiada nemese Mysyrda osy sauda üilerınıŋ bırıne aqşany ötkızıp, qolǧa akkreditiv alyp, bükıl qūrlyqty kesıp ötıp Qytaida sol chektı qaitadan aqşaǧa ainaldyruǧa bolatyn edı. Aiyrbasşylar sol kezdegı Angliiada emın-erkın jürgen bolsa, mūsylman elderındegı qūqyǧy odan da zor edı. Qūran ösımqorlyqqa qataŋ tyiym salǧanymen, islam memleketterı dın bostandyǧyn ūstandy.
Nätijesınde islam memleketterınde iahudiler jäne solardyŋ dınıne kırgenderdıŋ däuırı jürdı, olar halyqtyŋ eŋ auqatty bölıgıne ainaldy. İspan halifatynda olar qarjy jüiesın bilep, tıptı, ministrlık qyzmetterge otyrdy. Analogiia boiynşa basqa islam memleketterınde de osylai boldy dep joramaldauǧa bolady. Mysalǧa, Mysyrdy alaiyq: negızgı halyq – hristian dınındegı fellahtar men kohttar, bazarda arab köpesterı sauda jasaidy, maidanǧa baryp soǧysatyndar – qypşaq pen şerkesten alynǧan memlekettık qūldar, altyn saraida kürdtıŋ Aiup dinastiiasynan şyqqan ämırler bilık qūryp otyr. Aqyrcoŋynda qypşaqtar memlekettık bilıktı öz qoldaryna aldy.
«Mysyr etnikalyq himeraǧa – bır-bırımen qiyspaityn elementterdıŋ jiyntyǧyna ainaluy kerek edı, bıraq būlai bolmady. Būl elementter bır-bırınen bölek, simbiozda ömır sürdı, sol sebeptı äleumettık jüie būzylmai saqtaldy», – dep jazady L.Gumilev. Bıraq bır ūlttan, bır dınnen ǧana tūratyn (sol kezdegı Mysyrmen salystyrǧanda) jäne dın bostandyǧyn ūstanbaǧan Angliiada kelımsek aiyrbasşylar (menialy) katolik şırkeuınıŋ zaŋdaryn, inkvizisiiany ainalyp ötıp, bükıl memlekettıŋ ekonomikasyn baǧdarlap otyrǧanda, finans jaily şamaly ǧana tüsınıgı bar kelımsek qūldar bilegen, köpnäsıldı, köpdındı eldıŋ halı neşık degen zaŋdy sūraq tuady. Sol sūltandar men ämırlerdıŋ aqşaǧa degen zärulıgı europalyq monarhtardan eş kem emes edı, sebebı soǧysqa jaramdy jas, äleuettı qūldar öte qymbat tūratyn. Mysyrdyŋ tarihi jolynyŋ erekşelıgın, ol jerdegı tabynu (kult) oryndarynyŋ, qūpiia sektalardyŋ, magiialyq praktikalardyŋ köptıgın eskeretın bolsaq, onda, osynyŋ barlyǧyn kım baǧdarlap otyrdy degen saual bas köteredı.
Osyny Mesopotamiia öŋırı turaly da aituǧa bolar edı. «Myŋ bır tün» ertegılerın aitatyn qazaqtyŋ äŋgımeşıl qariialary, äsırese Ǧajamnan şyqqan kıtabi duahandar, jadygöilerge basa nazar audaratyn. Baǧdattyŋ qūpiia polisiiasy – qular jaiyndaǧy ertegılerde iahudi Azranyŋ siqyrmen öz jaularyn esekke ainaldyryp, jūmys ıstetıp qoiǧanyn suretteitın epizod bar. Qariialar Azranyŋ joiyt emes ekenın erekşe atap ketetın bolǧan, sebebı, iahudiler dep osy dınge kırıp, onyŋ barlyq igılıgın paidalanǧan adamdardy da ataidy eken.
Endı tamplierlerge keletın bolsaq, olar hristiannyŋ eŋ bai ordenı, jäne fransuz qazynasan saqtauşy ǧana emes edı.
R.Genonnyŋ aitysyna qaraǧanda, būl äskeri-ruhani orden hristiandyq Europadaǧy aqşanyŋ qozǧalysyn qadaǧalap otyrǧan. Körıktı Filipp özınıŋ bankirlerı – tamplierlerge jai ǧana qaryz emes edı. Özınıŋ bilıgın küşeitpek maqsatta ol feodal-senorlarmen ünemı jaulyq üstınde boldy, sondai-aq, flamandtyqtarmen jäne aǧylşyndarmen üzdıksız soǧys jürgızıp otyrdy. Aiyrbasşylardyŋ mūndai jaǧdaida asa däuırleitının joǧaryda aityp kettık. Tyǧyryqtan şyǧu üşın korol, evreilerdıŋ bükıl mülkın tärkılep, özderın elden quyp jıberdı. Sodan soŋ ol baǧasy tömen, qūnsyz aqşa şyǧara bastady. Tamplierler oǧan ötırık aqşa şyǧardy dep aiyp taqty. Filipp, ordennıŋ basşylyǧyna özınıŋ ūldarynyŋ bırın taǧaiyndap, amal tappaq boldy. Būl äreketı ıske aspaǧan ol eŋ soŋǧy amalǧa köştı, inkvizisiianyŋ kömegımen aiyptauşylardyŋ özın joiyp, bükıl qazynasyn qolyna aldy. Taǧy bır aita ketetın jait, – osy qandy qyrǧynnyŋ basy-qasynda bolǧan finans ministrı Nogarenıŋ özı inkvizisiianyŋ qolynan qaza tapqan katar äületınen şyqqan dınbūzar-eretiktıŋ nemeresı edı. Şamasy, ol katolik dınınıŋ bır tıregın joiǧanda atasynyŋ kegın quǧan.
Alaida tamplierlerdıŋ özın perışte dep aitu qiyn edı. Abyroiy biık, yqpaldy, bai ordenge ärkım-aq müşe bolǧysy kelgen, būl jerde talai pysyq, avantiurist-alaiaqqa jol aşyq edı. Orden şırıp qūlauǧa şaq tūrǧan. Hristian örkenietınıŋ sakraldyq negızderınıŋ, finans jüiesınıŋ saqşysy tamplierler senorlarǧa ösımge (prosentke) aqşa bergenı, iaǧni, özderı küresuge, toqtatuǧa tiıs ıspen özderı ainalysqany belgılı. Rysarlar ordenge müşelıkke alynǧanda mümin, faqyr bolamyz, näpsıden aulaq bolamyz dep ant bergenımen, şyntuaityna kelgende bailyqqa, künä men zinaǧa belşesınen batqan, özderın zaŋnan jäne hristian ämırşılerınen biık sanaǧan.
Bıraq eŋ qyzyǧy sot prosesı kezınde tamplierlerge «vavilon sūltanymen» anda-odaqtas boldyŋdar, bükıl hristian jūrtyn sonyŋ tabanynyŋ astyna salyp berem dep ant berdıŋder degen aiyp taǧylǧan. Ärine, būndai aiyp – aqylǧa syimaityn absurd. Alaida, tamplierlerdıŋ mūsylman ämırlerımen künde qatynasyp tūrǧanyn, inkvizisiia Taiau Şyǧystyŋ saiasi kartasyn jaqsy bılgendıgın, jäne daŋqty ordendı tübegeilı joiu üşın aqylǧa äldeqaida qonymdy aiyp taǧuǧa (mysaly, ismailit-assasindermen iaki basqa terroristık ūiymdarmen tıl tabystyŋdar dep nege aiyptamasqa) müddelı ekenın eskeretın bolsaq, onda inkvizisiianyŋ būl aiyptau jüiesınıŋ basqa bır astary aşylatyndai.
Bız üşın aqylǧa syimaityn aiyptyŋ ol kezde äldebır, bız ūmytqan simvoldyq maǧynasy bolǧany anyq. Onyŋ üstıne, tamplierler moŋǧoldardy hristian sanamaǧan künnıŋ özınde, eŋ qarapaiym adamdyq müddege sai, olar moŋǧol men mamliuk soǧysynda beitarap saiasat ūstanu kerek edı, sebebı olar moŋǧoldardyŋ da, mamliukterdıŋ de barynşa qansyraǧanyna müddelı bolatyn, sondyqtan būl qantögıste kım jeŋse de olardyŋ ūpaiy tügel bolar edı. Däl sol sätte küşı säl ǧana artyqtau mamliukterdı qoldaǧan tamplierler öz ajalyna jol aşty. Būl – ordennıŋ jai ǧana azǧandyǧynyŋ belgısı emes, būl onyŋ äldebır eşkım bılmeitın üşınşı jaqtyŋ qolyndaǧy mylqau qaru bolǧandyǧyn aiǧaqtaityn dälel.
Osydan 700 jyl būryn bolǧan tamplierlerdıŋ sot prosesı jaiynda Batysta älı künge deiın dau-damai jürıp jatyr, būl taqyrypqa qanşama kıtap jazyldy. Europa men Taiau Şyǧystaǧy aqşa ainalymy men qarjy jüiesın qadaǧalap otyruǧa mındettı Ordennıŋ qūlauyn tarihşylar Europanyŋ, jäne odan keiın bükıl älemnıŋ dästürlı örkenietınıŋ küireuıne jol aşqan betbūrys oqiǧa dep esepteidı. Ordennıŋ azyp-tozuy onyŋ talaisyz ajalynan būryn bastalǧan. Hram Ordenı Europanyŋ bükıl sakraldyq örkenietı siiaqty ışten ırıdı. Tamplierlerdıŋ odaqtas moŋǧoldarǧa ıstegen satqyndyǧy, fransuz korolı men Rim papasynyŋ ıstegen ısterı – osynyŋ ainymas aiǧaǧy. Aiyrbasşylar (menialy) barlyq yqpaldy adamdardy öz qaramaǧyna aldy, al qalǧan tarih – osynyŋ saldary ǧana. Sakraldık (kielı) finans jüiesı men dästürlı örkenietke qarsy küşterdıŋ qalyptastyrǧan finans jüiesınıŋ arasynda myŋdaǧan jyldarǧa sozylǧan küres soŋǧysynyŋ jeŋısımen aiaqtaldy. Jäne kontrinisiasiialyq küşter būl küreste magiiany emes – adamnyŋ pendelıgı men älsızdıgın şeber paidalandy. Būl jüie künı bügınge deiın saqtalyp otyr.
KET-BŪǦANYŊ QŪPİIа MİSSİIаSY
Osy oqiǧadaǧy Ket-Būǧanyŋ orny qandai edı? Ol şynyndy da, L.Gumilev aitqandai Jaratuşynyŋ tabytyn qūtqaruǧa bara jatqan soŋǧy hristian bahadürı me edı? «Sary krest joryǧy» («Jeltyi krestovyi pohod»), moŋǧol idealizmınıŋ, qūpiia küşterdıŋ jürgızgen las finans oiyndaryna jolyqqan sebeptı jeŋılıske ūşyraǧany ma? Iаhudi-hristian älemınıŋ älsırep bara jatqan sakraldık örkenietı jäne älemdık bilıkke talmai ūmtylyp kele jatqan aiyrbasşylarmen ekı aradaǧy küresı qalai aiaqtaluy kerek edı? Kım bılıptı. Bıraq bız būdan tiıstı sabaq aluymyz kerek, qazaq ūlty älemde bolyp jatqan oqiǧalardy riiasyz, sanaly türde qabyldap, ädemı ideialardyŋ tasasyndaǧy qūpiia sebepter men türlı müddelerdıŋ tartysyn ajyratyp üirenuı kerek.
Ket-Būǧa men onyŋ jauyngerlerı bögde bıreulerdıŋ jürgızgen oiynyndaǧy mylqau qaru emes edı. Būlai deuge ülken negız bar. Ärine, ol nestoriandyq edı, bıraq ol eŋ äuelı Qūlaǧu hannyŋ qolbasşysy bolatyn, saharanyŋ perzentı bolatyn. Kezınde V.Rubruk han ordasyna kelgende, Batu hannyŋ ūly Sartaqtyŋ hristian ekenın bıle tūra ol qandai dınde edı dep sūraidy. Sonda Sartaqtyŋ hatşysy: «Ol hristian emes, ol moŋǧol» dep jauap berıptı. Europalyq saiahatşy, moŋǧoldar etnos pen dınnıŋ arasyn ajyratpaidy dep būlqan-talqan bolady. L.Gumilevtıŋ aitysyna qaraǧanda, äŋgıme müldem basqa närsede – baiyrǧy moŋǧol dını jaiynda edı. «Bız, moŋǧoldar Bır Jaratuşyǧa ǧana senemız, al onyŋ ämırın öz säuegeilerımız arqyly bılemız» deidı eken moŋǧoldar. Sartaqqa bailanysty aitylǧandardyŋ Ket-Būǧaǧa da qatysy bar.
Köşpelıler üşın hristiandyq – japsarlas basqa dınder, mysaly, islam siiaqty ılkı, bırtūtas dınnıŋ bır kebı, tarihi formasy ǧana. Kezınde osy maqalanyŋ avtorlarynyŋ bırı joly tüsıp L. Gumilevtıŋ üiınde qonaq boldy. Äŋgıme onyŋ özı jaqsy köretın ötken zaman qaharmandarynyŋ bırı – Ket-Būǧa noian jaily boldy. Lev Nikolaevich, Ket-Būǧanyŋ qolbasşy ǧana emes, däulesker küişı bolǧanyn, onyŋ şyǧarmalarynyŋ qazaq dalasynda künı bügınge deiın oryndalyp kelgenın estıp qairan qalǧan. Az-kem ünsızdıkten keiın ol bylai degen edı: «İä, ärine, Ket-Būǧa saharanyŋ perzentı ǧoi, iaǧni, jauynger de, aqyn da bolǧan. Ol zamanda ömır men öner, epos pen maidan dalasyndaǧy erlık bır-aq närse edı ǧoi».
Ūly ǧalymnyŋ būl sözınen dalanyŋ ūldary – köşpelılerge degen asqaq, ızgı mahabbaty tanylady. Bıraq būl mälımettı aiaǧyna deiın paiymdai almaǧany baiqalady. Qobyzşy Ket-Būǧa Täŋırınıŋ kübırın esti alatyn, Täŋırı dınındegı adam. Ūly jyrau, ūly küişı bolu – köşpelı örkeniettıŋ ezoterikalyq dästürıne telınu, qanyq bolu degen söz. Şyŋǧys handy alǧa jetelegen köşpelınıŋ köne tüisıgı, köne missiiasy, Ket-Būǧany da jetelegen. Ol, özı düniege kelerden myŋdaǧan jyl būryn salynǧan jolmen jürdı. Ǧajam men Mysyr, jetken jetıstıkterınen meimanasy tasyp, aqyrsoŋynda Bır Jaratuşyǧa qarsy şyqqan Atlantidadan tamyr tartatyn kontrinisiasiianyŋ, kıtabi siqyrşylyqtyŋ, duahandyqtyŋ, qūdaidyŋ zaŋyn terıske şyǧaratyn tömen alhimiianyŋ ejelgı qūpiia ortalyqtary bolyp sanalady (oqyrman būl sözdı dūrys tüsınu üşın, joǧaryda aitylǧan İrannyŋ ekı türlı beinesı jaiyndaǧy pıkırımızdı esıne salamyz. Būl pıkırdıŋ Mysyrǧa da qatysy bar).
«Jabaiy» köşpelıler ızgılık tūrǧysynan alǧanda özınıŋ «mädeniettı» dūşpandarynan äldeqaida biık edı. Semit paiǧambarlarynyŋ aianynda aitylǧan, otyryqşy halyqtar kündelıktı būzyp otyratyn kısılık salttary, köşpelıler üşın aitudy, talqylaudy, negızdeudı, fälsafanyŋ taqyrybyna ainaldyrudy kerek etpeitın tabiǧi, öz özınen boluǧa tiıstı närse sanalady. Köşpelılıktıŋ däuırlegen kezınde Adaldyq pen Namys arhetipıne negızdeletın äskeri moral osyndai bolatyn. Mysaly, köşpelıler gomoseksualizmdı tabiǧat zaŋyna, Jaratuşyǧa qarsy ıs, qiianat dep sanaǧan. XX ǧasyrdyŋ özınde qazaqtar osyndai qylyq üstınde baiqalyp qalǧan tört tülık maldy da, jabaiy aŋdy da aiamaityn bolǧan. Olardyŋ etın tıptı, itke de jegızbegen, örtep jıberetın bolǧan. Moŋǧoldardyŋ, jaulaǧan qalalarda eŋ äuelı, Qūran men Bibliianyŋ tyiym salǧanyna qaramastan Şyǧys pen Batysta qaptap ketken gomoseksualisterdıŋ bylapythanalarynqiratqandary belgılı.
Meta-tarihi deŋgeiden alyp qaraǧanda Ket-Būǧanyŋ joryǧy bolmai qoimaityn närse edı. Būl, Jaratuşynyŋ ösietterınen barǧan saiyn alşaqtap bara jatqan «kıtabi näsıldı» jönge saludy ǧana emes, būl eŋ äuelı aiyrbasşylardyŋ bilıgın tejep, dünienı azyp-tozudan, küireuden saqtaudy közdegen joryq bolatyn.
Būl joramalymyzdyŋ negızı nede?
Düniedegı ılkı tärtıp pen jarasymdy saqtap otyruǧa jaratylǧan, Täŋırınıŋ öz äskerı atanǧan köşpelıler, kontrinisiasiialyq ortalyqtardyŋ Evraziialyq dästürlı örkenietterdı küiretuge baǧyttalǧan osynşama keŋ kölemdı, jüielı äreketıne jauap qaitarmauy mümkın emes edı.
«Jylan qaiys» äskeri inisiasiialyq yrymynyŋ formasy onyŋ bıregeilıgı men könelıgı jaiynda habar beredı. Köşpelı jauyngerge qaru-jaraqpen bırge tapsyrylatyn missiiany, köne tekster «joldan taiǧan perışteler» atandyrǧandardyŋ Qūdaiǧa qarsy, antisakraldık missiiasymen salǧastyrmau mümkın emes (būlardyŋ, kontrinisiasiialyq näsılderge magiiany, temırşılıktı, qaru-jaraq jasaudy üiretkenı belgılı). Mädeniettanuşylar atap ketıp otyratyn, türlı halyqtardyŋ mifologiiasyndaǧy ūstalyq, temırşılık önerge degen ambivalenttı (ekı türlı) qatynasy, osy önerdıŋ türlı qoldardan alynǧandyǧymen, dälırek aitqanda, türlı näsıldıŋ önerden türlı mūrat ızdeitındıgımen tüsındıruge bolady.
Joǧaryda aitqanymyzdai, materialdyq igılıkter men aqşanyŋ ainalysyn qadaǧalau äskeri äulettıŋ erekşe bır tobynyŋ funksiiasy bolyp sanalady, demek, kontinentaldık masştabta būl türık-moŋǧol köşpelılerınıŋ mındetı bolyp tabylady dep joramaldauǧa bolady. Köşpelılerdıŋ ünemı Jıbek Joly – Evraziianyŋ bar qazyna igılıgınıŋ jyljityn jolynyŋ bilıgıne ūmtylyp otyruyn osylaişa ǧana tüsındıruge bolady.
Ärine, bızde qolmen qoiǧandai derek joq, jäne de bola qoiar ma eken. Bıraq jazba mälımetten kende emes europalyq örkeniettıŋ özınde, aqşa salasyna ruhani kontrol jasap otyrǧan tamplierlerdıŋ rölı janama derekter arqyly ǧana tüsındırıledı. Joramalymyzǧa dälel retınde, saharanyŋ köşpelı örkenietınıŋ jalpylyq sipaty men aqşanyŋ sakraldık tabiǧatyna, altynǧa degen qatynasyn atap ketkımız keledı. Ortalyq Aziianyŋ köşpelılerı jai ǧana kşatriiler emes edı, olardyŋ mınezınde abyzdarǧa (brahmandarǧa) tän bolmys syryna şomuşylyq, küikılıkten, bailyqtan, jalpy fänilık kerekten biık qasietter bar edı, iaǧni, köşpelıler äskeri- ruhani ordennıŋ sipattaryna ie bolatyn. Köne tarihşylardyŋ özderı köşpelılerdıŋ altynǧa degen salǧyrttyǧyn, selqostyǧyn baiqap, atap ketken.
Būǧan qosarymyz: sahara qūima altynǧa qaşanda bai bolǧan, köşpelıler altyndy baǧalaǧan, odan qanşama baǧaly mülıkter daiyndaityn bolǧan (sakraldık simvolikamen bezendırılgen būl altyn «skif altyny» dep atalady). HH ǧasyrǧa deiın qazaqtar saharanyŋ altyn tamyrly özenderı jaiynda jaqsy habardar bolǧan. Olar altyndy tömendegıdei amalmen öndırgen: jazdyŋ basynda özennıŋ tabanyna keptırılgen, jünı qalyŋ qoi terısın tösep auyr tastarmen bastyryp ketedı. Bıraz uaqyt ötıp, sudyŋ betı köpırşi bastaǧanda jidıgen terını sudan alyp qaiyra keptıredı. Sodan soŋ terınıŋ jünın qyrqyp alyp otqa jaǧady. Osy operasiialardyŋ nätijesınde bır terıden keide balanyŋ jūdyryǧyndai, keide bır taitūiaq altyn tüsedı eken. Ärine, būl qospasy bar altyn, keiınnen ūstaǧa, zergerge berıledı, saf altynǧa ainaldyrylady. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basynda, qazaqtar kerek bolǧanda mūndai altyndy orystyŋ altyn priiskterıne ötkızıp, ornyna aqşa alatyn bolǧan.
Altyn jaiynda eldıŋ bärı bılgen desek ötırık aitqandyq bolmas. Bıraq ol belgılı bır jaǧdaida ǧana (qyz ūzatyp, jasauyna altyn- kümıs bılezık soǧu, toidaǧy saiysşylarǧa jamby qūiu kerek bolǧanda) öndırıletın bolǧan. Osyndai oŋaiǧa tüsetın altyn jaiy basqa elde, nemese qazırgı Qazaqstanda belgılı bolsa, qandai «altyn bezgegınıŋ» («zolotaia lihoradka») örşitının elestetu qiyn emes. Köşpelılerdıŋ altynǧa «nemqūraidy» boluy, şyntuaitynda olardyŋ altyndy sakraldık metall dep baǧalauyn, jäne olardyŋ boiynda, älsız adamnyŋ boiynda bolatyn tömen instinktterdıŋ joqtyǧyn körsetedı.
Al, altyn jinaityn terı – būl sol baiaǧy, aidaharlar küzetetın, Iаson bastaǧan argonavttar basyn bäigege tıgıp, sonau Elladadan Kolhidaǧa, Kavkazǧa ızdep keletın «altyn terı» («zolotoe runo»), mifologiiada biık ruhani aiannyŋ, qaterlı, auyr ruhani erlıktıŋ simvoly bolǧan altyn terı. Köne grek tarihşylarynyŋ Altaidaǧy «altyn küzetken qūzǧyndar» («grifony stereguşie zoloto») jaily aitqan aŋyzdary özınıŋ arnaiy zertteuşısın kütıp tūr.
Äŋgıme mifologiia jaiyna auysqan eken, būl jerde saudany, jolǧa şyqqan jolauşyny jelep-jebeitın pır, Olimptegı qūdailar men jerdegı adamdardyŋ arasyna däneker bolatyn Merkuriidıŋ qolyndaǧy asasy – kadusei jaily aitpai ketuge bolmas. Osy uaqytqa deiın ädıl sauda men aiyrbastyŋ, dau-damaidyŋ beibıt şeşımınıŋ simvoly bolyp saqtalǧan būl asa äubasta giperboreilık kün qūdaiy Apollonnyŋ mal baǧatyn aǧaş taiaǧy bolǧan, būl taiaqtyŋ grekşe aty «keriukei». Qazaqtar jylqyşynyŋ taiaǧyn qūryq deitını belgılı.
Türık-monǧol köşpelılerı Tasty basqa bolmystan būryn jaratylǧan, Täŋırınıŋ jerdegı bır kebı dep, adam men bolmystyŋ biık bastauynyŋ simvoly, kelısım men anttyŋ kiesı dep ūqqan. Tasqa būlaişa tabynu, zamanynda, bükıl adamzatqa ortaq dästür bolǧan. Būny zoroastr dınındegılerdıŋ jaiylym iesı Mitraǧa, rimdıkterdıŋ etruskterden mūralanǧan dästürı, ielıkterdıŋ arasyndaǧy meje tas («Termin»), jäne mūsylmandardyŋ qara tas Qaǧbaǧa tabynuynan köruge bolady. Iаǧni, jauynger köşpelı üşın kelısımdı adal saqtau, jäne sauda men aiyrbastyŋ adaldyǧy sakraldık qatardaǧy qūndylyqtar sanalǧan.
Qazaqtyŋ dästürlı metallurgiiasynyŋ tehnologiiasy men terminologiiasyna zer sala otyryp, köşpelılerde alhimiianyŋ bolǧanyn şamalau qiyn emes. Magiia maǧynasyndaǧy, qūdaiǧa qarsy amalmen baiudy közdeitın alhimiia emes, ölımnıŋ synynan ötkızu arqyly adamnyŋ jäne zattardyŋ tüpkı tabiǧatyn aşatyn sakraldık ruhani praktika maǧynasyndaǧy alhimiia. Köşpelılerdıŋ äskeri serıktestıkterındegı inisiasiianyŋ şeberı – osy alhimiiany meŋgergen ūsta, darhan bolyp tabylady, iaǧni, kielı qaru men aqşa jasalatyn, äşekei soǧylatyn metaldyŋ simvolizmı Ortalyq Aziiadaǧy köşpelılerdıŋ äskeri odaqtaryna jat emes edı. Esıkten tabylǧan Altyn adam – osynyŋ aiǧaǧy. Sondai- aq Şyǧys pen Batysta bırdei jürgen tiynnyŋ «dinar» ataluy da tegın emes (būl sözdıŋ sakraldık etimologiiasyn joǧaryda söz etkenbız).
Öz missiiasyn oryndau barysynda, köşpelıler tek sakraldık mälımetke ǧana emes, kündelıktı ömırdıŋ täjıribesıne de süiengen, sebebı olar Jıbek Jolynyŋ tırşılıgıne qatysyp otyrǧan. Moŋǧoldardyŋ odaqtastary, informatorlary men tyŋşylary ūiǧyr jäne mūsylman köpesterı bolǧany belgılı (būl ıske batystyq jäne qytai ärıptesterdıŋ de qatysuy ǧajap emes). Köptegen avtorlar, moŋǧoldardyŋ äskeri operasiialarǧa ūzaq daiyndalatynyn, bolaşaqta jaulamaq elderdıŋ joldaryn, klimatyn, saiasi jäne ekonomikalyq ahualyn qapysyz zertteitının aitady.
Köşpelıler ejelden dalalyq barlaudyŋ (polevaia razvedka) ǧana emes, intellektualdyq barlaudyŋ da (intellektualnaia razvedka) täsılderın meŋgergen. Qytai rynogynyŋ koniunkturasyn baiyptai otyryp, köşpelıler, qytai armiiasynyŋ qaşan jäne qai tarapqa attanatynyn, joryqqa qanşa adam qatysatynyn şamamen eseptep şyǧaratyn bolǧan. Ärine, būl jerde köşpelılerdıŋ özderıne ǧana tän tıl aludyŋ amaldaryn da (mysaly, säuegei baqsylardyŋ kömegımen) ūmytpauymyz kerek.
Erendjen Hara-Davan özınıŋ «Chingis-han kak polkovodes i gosudarstvennyi deiatel» atty kıtabynda mynandai derek keltıredı: Oŋtüstık Qytaimen aradaǧy soǧysta Sübütai bahadürdıŋ ūly Urianh Qadanǧa 100 myŋ äskerdı bastap, Qytaidy tu syrtynan ainalyp ötıp, soltüstıktegı negızgı monǧol armiiasymen bırge oŋtüstıkten şabuylǧa şyǧu tapsyrylady. Ainalma manevrge 5 jyl uaqyt ketıptı. Moŋǧol armiiasy eşkımnıŋ közıne tüspei, Qiyr Şyǧys pen Şyǧys Tibet arqyly jürıp, jolşybai Tonkin men Annam koroldıkterın baǧyndyryp Ündı-Qytaiǧa ötedı. Ūrystarda jäne tropikalyq aurulardan 80 myŋ jauynger ölıptı. Olardyŋ ornyn Ündı- Qytaidyŋ jergılıktı halqynan jasaqtalǧan jaiau äsker toltyrady.
Urianh-Qadannyŋ şerıgı myŋdaǧan kilometr soltüstıkte jatqan moŋǧoldyŋ bas äskerımen bırge şabuylǧa şyǧady. Būl qalai mümkın bolǧan? Qytaidyŋ qūpiia polisiiasynyŋ damyǧandyǧy sondai, bırde bır jansyz, ia tyŋşy imperiianyŋ jerın kesıp öte almas edı. Kögerşın poştasyn paidalanu da mümkın emes: qytaidyŋ bükıl territoriiasy şarşylarǧa bölıngen, är şarşyny arnaiy daiyndyqtan ötken qarşyǧalar qadaǧalap otyrar edı. Sondyqtan, köşpelılerdıŋ mälımet alu täsılderın basqa taraptan zerdelegen jön.
Ket-Būǧanyŋ soŋǧy joryqqa attanǧanda naqty qandai tapsyrma alǧanyn bılu, ärine, mümkın emes, bıraq bız, Şyŋǧys han oiatqan Namys pen Aspandaǧy Biık İege degen adaldyqtyŋ arqasynda özınen äldeneşe ese köp jaudy qirata jeŋgen, bır ǧasyrǧa tolmaityn uaqyttyŋ ışınde kontinenttıŋ etnikalyq jäne saiasi kartasyn qaitadan syzyp şyqqan, älemdık tarihtyŋ keŋıstıgın qaitadan jaratqan er babalarymyzdyŋ atyna az da bolsa laiyq bolǧymyz kelse, onda bız özımızge telıngen jabaiy, primitiv stereotipterden aryluymyz kerek.
Ket-Būǧa özınıŋ asyl armanyna jete almaǧanymen, äitsede Jıbek Jolynyŋ köp bölıgı Şyŋǧys han ūrpaqtarynyŋ qolyna köştı. Olardyŋ qūpiia jaulary özderınıŋ josparlaryn ıske asyru üşın basqa jol ızdeuge mäjbür boldy. Osylaişa teŋızşılık damydy. Ūly geografiialyq «jaŋalyqtar» men jer şaryn ainalǧan ūly saiahattar zamany bastaldy. Resmi «tarihşylar» būny özınıŋ intusiiasyna jäne jerdıŋ döŋgelek ekenıne sengen jekelegen adamdardyŋ közsız erlıgı dep tüsındıredı. Bıraq Amerika qūrlyǧy men Eskı Dünie (Staryi Svet) arasynda ejelden berı üzdıksız qatynas bolǧandyǧyn däleldeitın derekter jetkılıktı. Özınıŋ äigılı saiahatyna attanyp bara jatqan Kolumbtyŋ qolynda Atlantika men Amerikanyŋ atlantikalyq jaǧalauynyŋ (Grenlandiiadan bastap, Antarktidaǧa deiıngı aralyq) egjei-tegjeilı kartasy bolǧan. Būl mälımetter san ǧasyr jasyruly jatqan, aqyrynda belgılı bır adamdar köşpelılerdıŋ qarymy jetpeitın jaŋa joldar, jaŋa jerler aşu kerek dep şeşkende, tyǧuly jatqan jerınen jaryqqa şyǧarylǧan. Jaŋa Dünienıŋ (Novyi Svet) «aşyluy» älemnıŋ qūpiia bileuşılerınıŋ ämırın küşeittı, bailyǧyn köbeittı. Bıraq Jaŋa Dünienıŋ baiyrǧy tūrǧyndary üşın genosid, qorlyq pen qūldyq, tonau men talaudyŋ zamany keldı.
DÄUIR SOŊYNDAǦY KÖŞPELI RUH
Ket-Būǧanyŋ jalǧyz balasy Batyl esımdı oǧlan, äkesı Palestina joryǧynda jürgen kezde, jūmbaq ölımmen ölgen. Ūlynyŋ ölgenın estıgen Ket-Būǧa «Synǧan Būǧy» degen qaiǧyly küi şyǧarypty. Bız üşın būl tragediianyŋ auyzekı dästürde qalai interpretasiialanǧandyǧy qyzǧylyqty. «Synǧan Būǧy» küiınıŋ aŋyzy tömendegıdei: saharaǧa äldebır elden sauda keruenı keledı. Keruende aidai sūlu bır qyz bar eken. Batyl sony körıp qūmarlanady. Qyz, keşke özennıŋ boiyndaǧy qamys ışınde kezdeseiık deidı. Būl qyz su elı patşasynyŋ qyzy eken, jıgıttı su astyna süirep ketpek bolady. Bıraq jıgıt qatty qarsylyq qylady, aqyrynda qyz ony qapiiada sadaqpen atyp öltıredı. Qaiǧyly habardy Ket-Būǧa Mysyr ämırınıŋ saraiynda masattanyp otyrǧanda estıptı.
Aŋyz osydan 7 ǧasyr būryn bolǧan oqiǧany qalai taldaǧanymen qyzyqty. Būǧy – giperboreilık, soliarlık simvol, «Synǧan Būǧy» — satqyndyqtyŋ saldarynan su elı Atlantidanyŋ saudagerlerınen jeŋılgen köşpelı örkeniet. Aŋyz boiynşa Şyŋǧys han Mysyrda jürgen qolbasşysyna qaraly habar jıberedı. Şyŋǧys hannyŋ janynda jürgen jyrau – basqa Ket-Būǧa. Bıraq aŋyzdyq simvoldyŋ maǧynasy şyn ömırdıŋ ūsaq-tüiek derekterınen üstem tūr. Aŋyz köşpelı örkeniettıŋ küiregenın, qaharman ǧasyrdyŋ künınıŋ batqanyn, sakraldık qūndylyqtardyŋ endıgı jerde bolaşaǧy joq ekenın baian etedı. Alaida, aŋyzdyŋ aiaǧynda ädıletten ümıt paida bolady: Şyŋǧys han su elınıŋ saudagerlerıne qyzdy alyp keludı jarlyq qylady da, basyn şabady.
«Osydan keiın degenımız, osynyŋ saldarynan degen söz emes» deitın logikalyq qaǧida bar, iaǧni, uaqyt aiasyndaǧy bırızdılık älı sebep-saldarlyq bailanys emes. Köptegen mūsylman avtorlar ortaǧasyrlyq islam örkenietınıŋ öşuın moŋǧol şapqynşylyǧynyŋ saldary dep esepteidı. Olai bolsa ondaǧan jyldarǧa sozylǧan küizelısten keiın, islam memleketterı nege tazaryp, jasaryp-jaŋǧyryp düniege qaita kelmedı, islam örkenietı aiasyndaǧy sauda men intellektualdyq aiyrbas nege toqtap qaldy degen saual tuady. Köşpelıler tarapynan bolatyn qauıpten boi tartqan sebeptı, Jıbek Jolynyŋ qūpiia ämırşılerı – bankirler, būl joldyŋ endı bolaşaǧy joq dep şeşkendıkten osylai bolǧan joq pa eken? Bankirler, būl territoriiany älemdık ainalystan şyǧaryp tastau kerek dep şeştı.
İslam älemı elitasynyŋ, äsırese, Horezm bileuşılerınıŋ künäsı moŋǧoldardan eşbır kem emes, sebebı olar Paiǧambardyŋ aityp ketken ösietın būzdy, köşpelı halyqtardyŋ ary men ojdanyn taptamaq boldy. Kım bıledı, būl ösiet aiaǧyna deiın oryndalǧanda islam düniesı men köşpelıler bır-bırımen ūǧynysuǧa mümkındık alar ma edı, ortaq jauǧa bırge tıze qosyp şabar ma edı. Bır kezde köşpelıler jaiynda «qysas äfsanany» oilap şyǧarǧandar, endı sol ürdıstı paidalanyp islam terrorizmı men fundamentalizmınıŋ qūbyjyq beinesın somdap jatyr.
Bolǧan tarihtyŋ sakraldık sebepterın anyqtauǧa öresı jetpegendıkten mäselenı bırjaqty ǧana qoiatyn keleŋsız diskussiialar aqyrsoŋynda ūltty rulyq-taipalyq jıkke bölıp tynady. Ärine, Otyrardyŋ biık mädenietıne, ony qorǧaǧandardyŋ erlıgıne bas imeu mümkın emes, bıraq älemde eşkım teŋ kelmegen moŋǧoldardy toqtatqan Bibarys mamliukterınıŋ erlıgı odan da asqan. Olar köşpelıge köşpelı ǧana teŋ keletının däleldedı. Qypşaq mamliukterı özderın, özderınıŋ jaŋa otanyn jäne bükıl mūsylman örkenietın moŋǧoldardan da, europalyq krestşılerden de qorǧady. Tarih şartty raida jazylmaidy, bıraq, bızdıŋ babalarymyz, saharanyŋ arys ūldary bır-bırımen tıze qosyp ortaq müdde üşın küresse qalai bolar edı degen oi sanaǧa erıksız ūialaidy…
Paiǧambardyŋ äskerın alqaǧan, köşpelı mäjüsi arabtardy az uaqytta jarty dünienıŋ bilıgıne jetkızgen Ruh moŋǧol tümenderınen de alqaǧan. Būny moiyndamaǧan adam genoteizmge nemese dualizmge ūrynar edı (qazaqtyŋ bır filosofy qiialdap otyryp, «Alla – arabtardyŋ egregory, al Täŋırı – türıkerdıŋ egregory» degen «tūjyrymǧa» da jetıptı ǧoi).
Tarih jaiynda tolǧanǧanda, bız babalarymyzdyŋ basqa düniede ömır sürgenın, jäne bızden aiyrymy köp, basqa adamdar bolǧandyǧyn ūmytpauymyz kerek. Jauynger jolymen jürgen adam üşın ömır men ölımnıŋ maǧynasy müldem basqa edı. Ol er bolyp kezdesken jaudy qūrmettegen, sebebı, özı teŋdes ermen beldesken jauynger ruhani örge şyǧar edı, öz özınen asar edı. HH ǧasyrdaǧy teŋdesı joq nomadolog L.Gumilevtıŋ özı, Jämüke men Temırşenıŋ (bolaşaq Şyŋǧys hannyŋ) jaulyq-dostyǧyn tüsınbegen küiı kettı. Jämüke ünemı özınıŋ andasyna qarsy basqa taipalardyŋ küresın ūiymdastyryp, ony özı basqaryp otyrǧan. Bıraq jeŋıske, bilıkke bır qadam qalǧan şeşuşı sätte ol Temırşenı bosatyp qoia beretın bolǧan, tıptı onyŋ bilıgınıŋ küşeiuıne yqpal etıp otyrǧan. Aqyrsoŋynda ūly han dep tanylǧan Şyŋǧys özınıŋ andasyn ölımge kestı.
Köptegen zertteuşıler būl hikaiany paiymdamaq äreketınde, Jämüke Temırşenıŋ jau arasynda jürgen qūpiia jansyzy, uaqyty kelgende rahmetı joq qatygez Şyŋǧys han özınıŋ andasyn öltıruge būiyrdy, sebebı ony endıgı jerde jansyz etıp ūstaudyŋ mänı joq, al ordada keŋesşı bolyp otyrsa jeŋımpaz ämırşıge köleŋkesı tüse berer edı degen qorytyndyǧa kelgen. Būl interpretasiia, ötken zaman qaharmandarynyŋ ıs-äreketın bügıngı ölşemmen ölşegende qalai oŋai qatelesuge bolatynyn körsetedı. Köşpelıler er bolǧan jaudy jai ǧana qūrmettemegen, olar er bolyp kezdesken dūşpannyŋ qolynan ölgen jauynger düniege qaiyra kelgende, alǧaşynda qyrşyn ketken Ruh būrynǧydan da biık örge şyǧady dep eseptegen. Sondyqtan, köşpelı etikanyŋ ezoretikalyq deŋgeidegı imperativı «Jauyŋnyŋ er bolǧanyn tıle, jauyŋdy er qylyp tärbiele, ölseŋ er qolynan öl, er qolynan ölgen – eŋ biık abyroi» degendı uaǧyzdaidy. Mıne Jämükenıŋ äreketı – osynyŋ aiǧaǧy. Ol, moŋǧol şejıresı jetkızgendei, Şyŋǧys hannyŋ qolynan ölım tılegende – şyn jürekten tılegen.
Jauyngerdıŋ keudesınde aqynjürek tulai soqqan uaqyt, saiyn saharanyŋ dübırlı däurenı yqylym ǧasyrda, köz jetpeitın alysta, basqa düniede qaldy.
Säigülık pen naizanyŋ ornyn bank esepşoty men ot qaru basatyn zamannyŋ kele jatqanyŋ tüisıngen qazaqtyŋ ūlttyq elitasy, «Iаsanyŋ» ösietıne kereǧar, otyryqşylyq ömır saltyna, jer öŋdeuge köşu kerek ekenın tüisındı. Qazaqtyŋ soŋǧy ūly hany Äbılmansūr – Abylai – Äbıl – Aveldıŋ būl, jaŋa dünie, jaŋa tärtıptıŋ talabynan tuyndaǧan pragmatikalyq josparlardy oryndai almai armanda ketuınde simvolyq maǧyna bar. Aǧyny qatty tarih qazaqtyŋ jolyn kestı, han armany oryndalmady. Qazaq jerındegı jaŋa qala, jaŋa mädeniet müldem basqa sebepterden örıstedı…
Köşpelı ruh tym näzık substansiia, ony tas qabyrǧada ūstap otyru mümkın emes. Artqa, ötken zamanǧa, öz bolmysymyzdyŋ bastauyna köz tıkken bız, özımız tüsıne almaityn Ūlylyqty, Danalyq pen Qasiet-Qienı emıs-emıs qana sezgendei bolamyz.
Soŋǧy jyraulardyŋ öleŋ joldary köŋılımızde, jüregımızde, ūly düniemen, bızge jat bolyp kelmeske ketken düniemen qoştasuymyzdyŋ qamryqty, qasırettı küiındei bolyp şertıledı. Jasandy dünienıŋ jasandy nūrynyŋ astynda kün keşıp jatqan bızge tek Tözım men Senım ǧana būiyrypty.
Talasbek ÄSEMQŪLOV,
Zira NAURYZBAEVA,
«Ötüken».
