Tarihi zertteulerde etnonimderdıŋ etimologiiasy iaǧni etnostar men ūlystardyŋ ataularynyŋ şyǧu tegınıŋ tüp törkını kürdelı zertteulerdıŋ bırı. Alaida, şeşılmeitın de mäseleler joq emes. Ärbır zertteuşı öz uäjderın aitsa da, ortaq pıkır älı de joq. Oǧan üzıldı-kesıldı jauap bere alatyndai tarihi derekterdıŋ azdyǧy kedergı bolyp tūr. Qazaq sözınıŋ törkını jaiynda köptegen boljamdar, pıkırler bar. Qazırge deiın belgılı bolǧan VI-IX ǧasyrlardyŋ köne türık tıldı eskertkışterınde «qypşaq», «alaş», «qazaq» degen sözder kezdespeidı. Demek būl ataular odan keiıngı zamanda paida boldy degen söz.
Osy oraida köne türık etnostar ataularynyŋ etimologiialyq zertteulerı de kenjelep qalǧanyn aitu kerek. Mysaly, zGU> oquz //oγuz oq «oq» + uz «+ūz» sözı «oq, taipalar». Köne türık taipalardyŋ köpşılıgı sanmen ataldy: toǧyz (zGUzxUT), segız (zGUzKs), üş (zGUCu) oǧyz, qyryqū > qyrqyz (zQRik), on-oq (xNU), on ūiǧūr (RGJU NU), otyz tatar (RTTzTU) jäne t.b. Politonim Türük Eli> türük Elı «törü +k>törü +k «töre zaŋdy el, törelık bilıktı el» degen maǧynaly söz qytaişa «tusziu», «duluga», köne moŋǧolşa — türük> türeg dep hattalyndy. Osy taqyryp keŋ ärı kürdelı bolǧandyqtan qysqaşa ǧana atap otyrmyz.
Qytai derekterınde jalpy köşpelı türıkterdı «gaoche, gaogiui, gaosziui» — «biık arbalylar», tele, tili, dili — «arbalylar» delıngen. Köne tüırk tılınde tegrek> tegrek, tegre> tegre — ainalu, döŋgelenu, tegire> tegıre — döŋgelek, tegirmen> tegırmen — döŋgelektı diırmen. Būl atau köne moŋoǧl tılınde terge// tergen > tergen //tereg «arba, döŋgelektı küime arba» tūlǧasynda saqtalynǧan [1] , al qazaq tılınde «terek», «terte //tärte» jäne t.b. sözderdı erekşe atauǧa bolady.
Köne türık däuırınde (b>eb eb) biık döŋgelektı arba tergek keŋınen qoldanyldy. Būl dästür tıptı XV ǧasyrǧa deiın jalǧasyp sabaqtasty dep aituǧa bolady. Ortaǧasyrlardy köşpelılerde arba, biık arba, küime arba sekıldı ekı, tört döŋgelektı ögıd, jylqy, tüiege jekken aluan türlı arbalardyŋ bolǧandyǧy jaiynda (Plano Karpini, G.Rubruk jäne t.b. [2]) saiahatşylardyŋ eŋbekterınde mol derekter jazylǧan.
Osyǧan mäselelerge bailanysty bız «qazaq» atauynyŋ tüp-törkının qas+aq> // (qaz+γaq?>)kaz+ah degen qūramynda tüsındırmekşımız. Onyŋ semantikasy «arbaly köşpelıler»degenge saiady. Qazaq sözınıŋ törkını jaiynda köptegen boljamdar, pıkırler bar. Qazırge deiın belgılı bolǧan VII-IX ǧasyrlardyŋ köne türık tıldı eskertkışterınde «qazaq», «alaş» degen sözder kezdespeidı. Demek būl ataular odan keiıngı zamanda paida boldy degen söz. Eskı moŋǧol jazba derekterınde, mysaly XIII ǧasyrdyŋ tuyndysy «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» «qasaq //qasgaq tergen>qasaq//qasǧaq tergen» - temır qūrsauly ülken arba («qazaq küimesı»?) degen maǧynaly atau kezdesedı. Bızdıŋ pıkırımızşe «qaz+aq» sözınıŋ tüp-törkını osynda boluy äbden yqtimal. Köşpelılerde kiız tiegen ülken arbalar boldy. Köne türık däuırınde «tele» degen etnonim de osy ataudyŋ « kiız üilı arba» degennıŋ baiyrǧy nūsqasy. Basqaşa aitqanda «tergen, terme, terim, terme alaşa, terte» degen qazırgı türık tılderındegı sözder törkındes, maǧynasy jelıles degen söz. Sonymen qosa «qaŋly», «qypşaq» degen ataular da «kiız üilı arbaly» degen sözderdıŋ balamalary.
Qazırgı qazaq tılınde «döŋgelek, domalaq, şeŋber, arba, döŋgelektı arba, şyǧyrşyqty arba » degen ortaq semantikaly qas- // qaz- tübır morfemadan «qasaǧa, qasaba, qazan, qazyq, qosaq, qūdyq, qasyq» [3] jäne t,b, sözder saqtalynǧan. Qazaq sözınıŋ ılkı nūsqasy «qas» degen söz. Ol aǧaştan jasalynǧan döŋgelektı bailanystyryp tūratyn tört aǧaştyŋ atauy. «Qas taŋba» dep te sony ataidy. Būǧan ūqsas ortaq maǧynaly qasaǧa - «arba doŋǧalyǧynyŋ temırı, oşaqtyŋ qazan tūratyn şeŋberı» (QTS-Almaty, 1999. -385 b.), «qas» ( erdıŋ aldyŋǧy jäne artyq basy, arba döŋgelegınıŋ temır qūrsaulary), «qaz+an» (kiız üidıŋ temır qazany) (qasγaq // qazγan > // qazaq> kazah [4] ), «qos+aq» (ögızdı qosaqtap jegıgen «kürke» üilı arba), «qaz+yq» (at jäne t.b. bailaityn qazyq) degen sözder de bailanysty bolmaq. Demek qazaq dep bız kiız üi artqan arbalarymyzdy ataǧanbyz. Sondyqtan bolar özge körşı jūrttyŋ barlyǧy bızdı «qazaqtar» iaǧni «kiız üilı arbalyqtar» dep atady. Bız de özımızdı solai atadyq. Al «Alaş» sözı «qazaq» sözımen bırge aitylady-da, onyŋ maǧynasy da bırdei. Sonymen «Alaş» degenımız kiız üilı arbanyŋ bır türınıŋ atauy. Sol sebepten kiız üilı arbaly «köşpelı» türık tektes etnostar bır şaŋyraqtyŋ astyna bırıgıp «qypşaq, qaŋly, qazaq, alaş» boldy.
Napil BAZYLHAN, türıktanuşy
[1] Bazylhan B. Qazaq jäne moŋǧol tılderınıŋ salystyrmaly tarihi grammatikasy (Sravnitelnaia istoricheskaia grammatika kazahskogo i mongolskogo iazykov). Morfologiia. — Almaty, 2000. — 446 b.
[2] Puteşestvie v vostochnye strany Plano Karpini i Giloma Rubruka. — Almaty, 1993. — C. 24,80.
[3] Qazaq tılınıŋ sözdıgı. Almaty, 1999. — 355, 385, 410 bb.
[4] Iýdin V.P. Sentralnaia Aziia v XIV-XVIII vekah glazami vostokoveda / K etimologii etnonima kazah (qazaq). — Almaty, 2001. -3 84s.+ vkl.4 s.
