XIX ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınde Tigr jäne Evfrat (Qos özen) özenderınıŋ boiynda jürgızılgen arheologiialyq qazba jūmystarynyŋ nätijesınde ejelgı eskı qalalardyŋ orny aşylyp, älemge «Şumer örkenietı» degen jaŋa mädeniet belgılı boldy. Adamzat balasynyŋ ǧasyrlar boiy jinaqtaǧan mol mädeni mūralaryna qomaqty üles qosqan, düniejüzılık örkeniettıŋ taǧy bır bastauyna ainalǧan būl jaŋa mädeniettıŋ aty aŋyzǧa ainaldy, adamzat qauymynyŋ «fälsafalyq mäiegı», ılgerıleu men damudyŋ qainar bülaǧy dep därıpteldı.
Jer betınde alǧaş örkeniettı qauym, ırgelı memleket qūrǧan şumerlerdıŋ mädenietı düniejüzılık mädeni oşaqtardyŋ bırı Egipet mädenietındei öte joǧary boldy. Bıraq Nıl aŋǧarynda üş myŋ jyl boiy bır-aq halyq qonystanyp, bır-aq qana memleket Ejelgı Egipet qonystansa, al Qos özen boiynda Şumer, Akkad, Vavilon, Assiriia, İran siiaqty türlı memlekettık qūrylymdar tarih sahnasynda bırınen keiın bırı almasyp tūrdy, türlı halyqtar özara sauda-sattyq jasaumen qatar, özara äskeri qaqtyǧystarǧa da jiı baryp türdy, sonyŋ saldarynan qalalar men äsem ǧimarattar kül-talqan bolyp qirady da. Bıraq mūndai qaqtyǧysqa qaramastan būl memleketterdıŋ mädeni güldenu prosesı toqtap qalǧan joq. Oǧan dälel, Qos özennıŋ eŋ köne mädenietı Şumer-akkad mädenietı. V.V. Struve, V.İ. Avuev, V.A. Turaev, B.İ. Groznyi siiaqty asa körnektı şyǧystanuşy ǧalymdardyŋ pıkırınşe, şumerler bükıl Vavilon mädenietınıŋ negızın qalauşylar bolyp sanalady. Al şumerlıkterdıŋ özderı, olardyŋ ata-babalaryn Qos özen öŋırıne sonau taudyŋ ar jaǧynan, soltüstıkten, iaǧni soltüstık-şyǧystan kelgen. Ǧalymdardyŋ aituynşa, bül kelgender «tau tūrǧyndary», «malşy köşpelıler» bolyp eseptelse kerek. Şumerdıŋ 3100— 2800 jyldardaǧy halqy turaly belgılı ǧalym JI. Vulli: «Däl osy kezeŋde bülardyŋ halqynyŋ basym köpşılıgı kelımsekterden qūrylǧany anyq. Är türlı sebeptermen kelgen olar bül eldegı halyqtardyŋ igere almai otyrǧan biık mädenietın örkendetuge belgılı därejede eser etken bolsa kerek», — dep jazady. Şumer memleketınıŋ mädeni jetıstıkterı orasan zor boldy. Adamzat tarihyndaǧy alǧaşqy «altyn ǧasyr turaly» poemasy şumer elınıŋ topyraǧynda jaryq kördı, şumerlıkter alǧaşqy elegiialardy jazdy, dünie jüzınde bırınşı ret kıtaphanalyq katalogtar jasaudy igerdı. Osy oraida ǧalymdar «Mesopotamiia — arhivter otany» dep tegınnen-tegın atamaǧanyn atap ötkımız keledı, öitkenı münda memlekettık arhivtermen qatar jeke adamdardyŋ da arhivterı bolǧan. Sonymen qatar şumerler — eŋ köne medisinalyq eŋbekterdıŋ, därı-därmek resepterı jinaqtarynyŋ avtorlary, diqanşynyŋ tüŋǧyş küntızbegın ja¬saǧan da osy şumerlıkter. Öz zamanynda ırgelı memleket qūrǧan şumerler ainalasy tas dualdy ädemı qalalar saludyŋ tamaşa ülgısın körsete bıldı. Qalada patşa saraiy, dın ordalary, qalalyq äkımşılık, şeberhana, mektep, bazar, türǧyn üiler tärtıppen tüzılıp, şahardyŋ säuletıne säulet qosty. Dünie jüzındegı alǧaşqy jazudy oilap tabu da osy daryndy halyqtyŋ ülesıne tigen. Şumerler syna jazuyn oilap tabumen qatar, onyŋ jetılgen oqulyqtaryn, grammatikasyn jasady. Şumer elınde mektepter mädeniet pen bılım oşaǧyna ainaldy. Bır taŋqalarlyq jaǧdai dıntanu oqu baǧdarlamalaryna engızılmegen. Oquşylar negızgı pänder — şumer tılı men ädebietımen qatar, matematika, astronomiia, grammatika siiaqty ǧylym salalaryn oqumen şūǧyldanǧan. Mektepterde şäkırtterdıŋ bılımın saraptaityn synaq jüiesı boldy, medisina, sot ısterı bır ızge qoiyldy, sälemhat jazba türındegı elşılık qarym-qatynas, kelısım şarttarǧa erekşe män berıldı, qazynalyq kırıs-şyǧys esebı mūqiiat jürgızıldı. Ädebiet pen öner örken jaidy. Adamzat qauymynyŋ tūŋǧyş ädebiet ülgısı, syna jazu arqyly bızge kelıp jetken daŋqty «Gil-gameş turaly aŋyz» qasiettı şumer elınde düniege keldı. Būl tamaşa dastanda adam ömırınıŋ mänı men maŋyzy turaly mäsele köterılıp, ölım men ömırdıŋ araqatynasy jaiynda fölsafalyq tolǧaular aitylady. Şumer mädenietın zerttegen şetel ǧalymdarynyŋ aituynşa, şumer memleketınıŋ bırneşe qalalary bolǧan. Solardyŋ ışınde Ur-Uch qalasy (qazırgı İrak Respublikasynyŋ Varka qalasy) negızgı bas şahar bolyp sanalady. Sondai-aq şumerlerdıŋ Larsa, Lagaş, Umma, Aratta, Şu-ruppaq siiaqty bır-bırıne japsarlas ornalasqan qalalary da bolǧan. Qos özennıŋ baiyrǧy türǧyndary — şumerlerdıŋ dıni nanym- senımderı de, mifologiiasy da jan-jaqty damyǧan. Öz qüdailaryn «dıŋgır-täŋır» dep ataǧan şumerler ölemnıŋ jaraluynyŋ basyn «An-Ki» dep bılgen. «Any» — aspan, «Kiı» — jer, demek olar kök iesıne «An» degen, al jer iesıne «Ki» degen ataq bergen. Şumerler adamzat taǧdyryn şeşetın 50-den astam qüdai bar dep eseptegen. Olardyŋ bırazynyŋ aty belgılı: An, An-Ki, An-Lil, Ereş-qigal, İnanna, Nurur-Sag, Mama, Mami, Utu, Martu, İe, Marduk, Şamaş jäne t.b. Osy oraida Şumer mädenietıne bailanysty ǧalymdardyŋ bültartpas derekterımen däleldengen aqiqat bar. Ol älemge ızgılık jolyn sıltegen kielı kıtap «Täuratqa» bailanysty aqiqat. Öitkenı, teologtar Töurat pen Ӏnjıldı qüdai sözı, ne bolmasa qüdai sözın qaz-qalpynda jetkızgen paiǧambarlar uaǧyzy dep tüsındırse, ǧalymdar ony köne däuır adamynyŋ üşqyr oiynyŋ jemısı dep baǧalady. Şyndyǧynda solai şyǧar, bıraq Qos özen boiynan tabylǧan jazba derekterge qaraǧanda iuda jäne hristian dınıne bastau bolǧan Täurattyŋ-şumerlerdıŋ mifologiiasy aŋyzdary men dastandarynyŋ köşırmesı ekendıgı aiqyndalyp otyr. Būl jaǧdai şumerler örkenietınıŋ märtebesın ösırıp, şoqtyǧyn biıktete bererı sözsız.
Qazırgı zaman mädenietınde şumer-vavilondyq matematika men astronomiia öz ızın qaldyrdy. Oǧan dälel retınde künı bügınge deiın şeŋberdı 360 gradusqa, saǧatty 60 minutqa, al minutty sekundqa bölgen şumerlık esepteu jüiesın qoldanatynymyz- dy aitsaq ta jetkılıktı siiaqty. Şumer mädenietınıŋ taǧdyryna kelsek, şumer elı şapqynşylyqqa ūşyrap, b.z.d.b. 3-myŋjyldyqtyŋ aiaǧynda semit taipalary akkadtyqtar jaulap alǧannan keiın Vavilon, Assiriia memleketterı ornyqqannan keiın de bül örkeniet adamzat medenietınıŋ teŋdesı joq ülgısı bolyp qala beredı. Ol özınıŋ ışkı ruhani quaty men ızgılık mürattary arqyly qaitadan jaŋǧyryp, bügıngı zaman beinesınen qaita körınıs tapty. Osy oraida şumerlerdıŋ baiyrǧy otany Evraziia qürlyǧy, onyŋ ışınde Qazaqstan topyraǧynda bolǧandyǧy jönındegı tarihi derekterdı eskere otyryp, şumerler örkenietı men türkı älemı mödenietınıŋ özara tyǧyz baila nysta bolǧandyǧyn erekşe atap ötkımız keledı. Qazırdıŋ özınde şumer tılındegı 400-den asa söz türık sözderıne üqsas siiaqty tolyp jatqan ǧylymi tüjyrymdar osy pıkırımızdıŋ aiqyn dölelı siiaqty. Şumer-Akkad örkenietınıŋ tıkelei mūragerı ejelgı Vavilon boldy. B.z.d. II myŋjyldyqtyŋ ortasynda Hammurapii patşanyŋ tūsynda (b.z.d. 1792—1750 j. patşalyq qürǧan) Vavilon qalasy bükıl Şumer jäne Akkad oblystaryn özınıŋ qol astyna bırıktırdı. Hammurapidyŋ kezınde ekı metrlık tas dıŋgekke synalap jazylǧan ataqty zaŋdar jinaǧy ömırge keldı. Hammurapi zaŋdarynda Qos özen alqabynyŋ ejelgı türǧyndarynyŋ şaruaşylyq ömırı, salt-dästürlerı men ädet-ǧüryptary jäne dünietanymy keŋınen körınıs tapty. Bır kezderde quatty Vavilon patşalyǧy men jäne üly Assiriia derjavasy turaly derekter ötken ǧasyrǧa deiın tek Bibliiadan, sondai-aq Gerodottyŋ jöne taǧy da basqa köne zaman avtorlarynyŋ eŋbekterınen ǧana belgılı bolatyn. Al Mosuldaǧy fransuz konsuly Pol Emil Botta Qos özen boiynda taŋqalarlyq arheologiialyq jaŋalyq aşyp, osy bır ūly mädeniettıŋ kömeskı jaqtaryn aiqyndauǧa jol salyp berdı. Qos özen boiynyŋ baiyrǧy türǧyndary suǧa jäne aspanǧa tabynǧan. Suǧa tabynuşylyq, bır jaǧynan ol qünarlylyq, bereke közı bolǧandyqtan bolsa, ekınşı jaǧynan bül öŋırdı talai ret oirandaǧan meiırımsız jauyzdyq küşı bolǧandyqtan qalyptassa kerek. Vavilondyqtar aspan jaryqtaryna jai ǧana tabynyp qana qoiǧan joq, onyŋ qūpiia syrlaryn aşuǧa da talpynys jasady. Olar künnıŋ, aidyŋ ainalysyn jäne tūtyludyŋ qaitalanu zaŋdylyqtaryn eseptep şyǧardy, sonymen qatar vavilondyq astronomdar aspan denelerın, iaǧni jūldyzdardy baqylap zertteude tamaşa tabystarǧa ie boldy. B.z.d. V ǧ. Vavilonda astrologiialyq mektepter bolǧan, al jūldyzdardyŋ özara qaşyqtyǧyn körsetetın tablisalar künı bügınge deiın saqtalǧan. Vavilon abyzdarynyŋ ılımı boiynşa adamdar qūdaiǧa qūlşylyq etu üşın balşyqtan jaratylǧan. Vavilondyqtar köp qūdailarǧa tabynǧan, solardyŋ ışındegı eŋ bastylary: Şamaş — Kün qūdaiy, Sin — Ai qūdaiy, Adad — Jauyn- şaşyn qūdaiy, Nergal — Ölım qūdaiy, İrra — Soǧys qūdaiy, Vilgi — Ot qūdaiy. Vavilon qūdailarynda adamdar boiynan kezdesetın barlyq qasietter tabyldy. Olar da adamdar siiaqty janūia qūryp, ūrpaq jalǧastyrdy, bailyq pen mansaptan da bas tartady, künşıldık, daŋqqūmarlyq, öz müddesın oilau, türaqsyzdyq siiaqty jat qasietter olarǧa da tön boldy. Adam taǧdyry osy qüdailar qolynda boldy, al olardyŋ erkın tek abyzdar ǧana boljai bıldı. Abyzdar şynynda da köp bıletın — būǧan abyzdar ortasynda düniege kelgen Vavilon ǧylymy dälel. Arbau, dualau jäne siqyrşylyqtyŋ türlerı abyzdar men jüldyz esepteuşılerdıŋ ǧana qolynan keletın bolǧan. Mıne, sondyqtan da olardyŋ danalyǧy siqyrly, beine tabiǧattan tys dünie esebınde qūrmettelgen. Keiıngı ǧasyrlarda Vavilonnyŋ quaty men saiasi maŋyzy adamdardyŋ eŋ ejelgı jäne ūly mädenietterdıŋ bırın güldendırıp, odan ärı damytu assiriialyqtardyŋ ülesıne tidı. Grek-rim mädenietınıŋ arasyndaǧy özara bailanys qandai bolsa, assiriialyqtardyŋ özderınıŋ oŋtüstıktegı körşılerı vavilondyqtarǧa qatysy da sondai boldy. Olar Vavilonnyŋ dının, mädenietı men önerın qabyldap, ony odan ärı damytty. Ǧalymdar Assiriia patşasy Aşşurbanilpal (b.z.d. 665—635 j.) saraiynyŋ qirandylarynan bırneşe ondaǧan myŋ syna jazu tekstı, sonyŋ ışınde vavilon ädebietınıŋ asa qündy şyǧarmalary bar kıtaphana tapty. Şyǧys elderınıŋ ışındegı eŋ äigılı, eŋ bai bül kıtaphanada vavilondyq ödebi şyǧarmalarmen qatar, zaŋdar jinaǧy, tarihi tuyndylar men ǧylymi eŋbekter de jinaqtalǧan. Al osy saraidan tabylǧan «ölıp bara jatqan ūrǧaşy arystan» (b.z.d. VII ǧ. London. Britan muzeiı.) —düniejüzılık maŋyzy bar öner tuyndylarynyŋ qataryna jatady. Denesıne sadaq qadalyp, endı eŋ soŋǧy küşın jinap alyp ornynan köterıluge äreket jasap tūrǧan būl ūrǧaşy arystan tragediialyq ūlylyqqa bölengen. Jan tapsyrar aldyndaǧy alasapyran sättı müsınşı öte äserlı de, naqty bere bılgen. B.z.d. Assiriia önerı patşanyŋ bilıgın, onyŋ qūdıretın därıptedı. ӀӀ-Saron patşanyŋ (b.z.d. VII ǧ.) saraiynda adam beinesındegı asa zor, ärı aibyndy qanatty būqalar beinelengen. Ärbır būqanyŋ tura bes aiaǧy bar. Osy beinelerdı körgende: «Artyq aiaǧy ne üşın qajet boldy eken?» — degen sūraq erıksız oiǧa keledı. Belgılı ǧalym L. Liubimovtyŋ pıkırınşe, «Bülar qaiyrymdy kemeŋgerler, patşalardyŋ saltanatty sarailaryn jaulardan qorǧauşy küzetşıler, saraiǧa kıruşı ärkım janynan ötıp bara jatqanda — auyr salmaǧymen, qozǧalysynan, al aldynan qaraǧanda —odan da kem soqpas aibarly sabyrlylyǧymen zäre-qüty qalmai qorqyp tūruy üşın oǧan artyq aiaq jasalǧan». (Liubimov L. Ejelgı dünie önerı. — Almaty,1980. — 124-bet). Assiriianyŋ Aldyŋǧy Aziiadaǧy üstemdıgı tym ūzaqqa sozylǧan joq, b.z.d. VI ǧ. Vavilon men Assiriianyŋ ornyn quatty İran imperiiasy basty. Osylai aldyŋǧy Aziiada öz üstemdıgın basqa da elderge ornatqan jaŋa memleket ornyqty. Onyŋ qūramyna Vavilon men Assiriia, Kışı Aziia men Egipet, Midiia, Armeniia, Siriia jäne Orta Aziia da engen bolatyn. Özı baǧyndyrǧan halyqtardyŋ mädenietınen susyndaǧan İran mädenietı negızınen Şumer örkenietınıŋ äserımen qalyptasqan. Olai bolsa «İran şumerlık mädenietınıŋ ekınşı üiı bolyp tabylady» degen A. Toinbidıŋ pıkırıne qosylmasqa şaramyz joq. İran mädenietınıŋ şaryqtaǧan kezeŋı — Ahmenidter dinastiiasynyŋ üstemdılıgımen (b.z.b. VI—IV ǧ.) tūspa-tūs keledı. Ahmenidtık iran önerı, ǧalymdardyŋ pıkırınşe, naǧyz sarailyq öner boldy. Bıraq İrandyq önerde sabyrlylyq pen baisaldylyq saryn boldy, assiriialyqtardyŋ önerınde baiqalatyn meiırımsızdık — qaiyrymsyzdyq qasietter kezdespeidı desek te bolady. Eŋ bastysy — mädeni mirasqorlyq dästür büzylmai saqtalǧan. İrandyq beineleu önerıne aŋdardy, olardyŋ ışınde qanatty būqalardy, arystandar men baraq itterdı (ūzyn jündı ittıŋ bır tüqymy) beineleu — osy öner salasyndaǧy basty element bolyp qala beredı. Mysaly, Assiriia saraiyndaǧy siiaqty Pasargadydaǧy, Persopoldegı jäne Suzydaǧy sarailardyŋ qaqpasynyŋ aldynda aibyndy qanatty būqalar ornalasty. Basqa mädeni mūralarǧa elıktei otyryp, parsy säuletşılerı önerı salasynda talai tamaşa jaŋalyqtar aşty. Solardyŋ bırı — «apadana» bolatyn, iaǧni türlı-tüstı tastardan jasalǧan, tūtas orman tärızdı jüzdegen jeŋıl, tıp-tık köp kolonnaly taq zaly. «Patşa sarailarynyŋ sän-saltanaty ötken ǧasyrlarda basqa memleketterde jasalǧannyŋ bärın derlık basyp öttı», — degen ǧalymdar pıkırınıŋ aqiqattyǧyna säuletşılık önerdıŋ ärı ädemı, ärı üilesımdı eskertkışterı aiqyn dälel bola alady. İrannyŋ sarailyq önerı — merekelı de, saltanatty öner boldy, tıptı jeŋısterdı därıptegennıŋ özınde de qatygezdıkten ada taza öner ekendıgın körsete bıldı. İran örkenietınıŋ tıregı — zoroastrizm dını boldy. Ol memlekettık dın bolǧandyqtan memleket tarapynan ülken qoldau tapty. Zoroastrizm tek qana dıni nanym-senım jüiesı ǧana emes, sonymen qatar filosofiialyq, dünietanymdyq jüie bolyp tabylady. Zoroastrizm ejelgı zamannyŋ filosofiialyq jüielerınıŋ qalyptasuyna, hristian jäne islam dınderındegı joramaldyq ılımderge de zor eser ettı. Zoroastrizm dınınıŋ negızın qalauşy Zaratuştranyŋ ömırı men ılımı turaly ǧylymda är türlı pıkırler qalyptasqan. Ǧalymdardyŋ aituynşa, Zaratuştra grekşe «Zoroastr» degen söz ejelgı İrannyŋ sözınen şyqqan «tüielı adam», «tüie jetektegen adam» degen maǧyna beredı. Zoroastrizmnıŋ qasiettı kıtaby — ädebi jäne mädeni jädıger «Avesta». «Kielı Avesta kıtaby» ejelgı mädenietten habardar etıp qana qoimai, sol däuırdegı zaman oqiǧalarynan tereŋ maǧlūmattar berıp, köne tarih betterınen syr şertedı jäne ejelgı İran tılderınıŋ eŋ ejelgı, eŋ qündy eskertkışterınıŋ bırı bolyp sanalady. «Avestanyŋ» zoroastrizm jaiyndaǧy köp nüsqaulary bızge tolyq jetpegen. Onyŋ eŋ köne bölıgı «Gat» degen atpen belgılı. «Kielı kıtapty» — ensiklopediialyq tuyndy dep qarastyrsaq ta bolatyn siiaqty, öitkenı münda türlı ǧylym salalarymen qatar, zaŋdar turaly, adamgerşılık haqynda tolyp jatqan qyzyqty derekter kezdesedı. Sonymen qatar «Avesta» tarihi eskertkış te bolyp sanalady. Mūnda ūly paiǧambar Zoroastranyŋ esımımen atalǧan zoroastrizm dını turaly maǧlūmattar osy «Avesta» arqyly bızdıŋ zamanymyzǧa deiın jetıp otyr. «Kielı kıtapta» adamnyŋ aqyl-oiy, onyŋ ösıp-jetıluı, eŋbektenuı, özgeruı, tabystarǧa jetuı jäne t.b. ömırlık mäseleler jyrǧa qosylady. Sonymen qatar, ädıl patşa bilıgı, jarqyn ömır süru, tatu-tättı qarym-qatynastar ornatu, ıs-ärekettı aqylmen jasau, adal eŋbekpen kün köru, adamdarǧa şeksız qaiyrymdylyq jasau siiaqty ömırlık mäseleler söz bolady. Zoroastrizm boiynşa, älemde bır-bırıne qarama-qarsy ekı negızdıŋ — jaqsylyq pen ızgılıktıŋ qūdaiy, nūrdyŋ, ömırdıŋ, aqiqattyŋ rämızı Ahura-Mazda men zūlymdyqtyŋ belgısı, qaraŋǧylyq pen ölım taŋbasy Anhra-Mainiudıŋ arasynda tolastamaityn küres jürıp jatady. Öz qarsylasyna qarsy küreste Ahura-Mazda adamdy jaratady. Demek, älemde ekı qüdai bar, onyŋ bıreuı — meiırımdı qüdai Ahura-Mazda da, ekınşısı — meiırımsız qüdai Anhra-Mainiu. Būl dınnıŋ aŋyzdary bolaşaq jaiyndaǧy kürdelı ılımdı de uaǧyzdaidy. Olardyŋ boljamynşa, düniejüzılık tarih 12 myŋ jylǧa sozylady, onyŋ üş myŋ jyly «Altyn ǧasyr kezeŋı», iaǧni qūs üstıne boztorǧai jümyrtqalaityn zaman bolady. Bül däuırde auru da, ölım de, aş-jalaŋaştyq ta adamdy qinamaidy. İran örkenietınıŋ taǧy bır jetıstıgı — ondaǧy eskı parsylyq syna jazuy. Vavilondyq syna jazuda 300 taŋba bolsa, parsylarda bar-joǧy 43 taŋba qalǧan. B.z.b. IV ǧ. İranda Sasanidter dinastiiasy üstemdık ettı. Olar özderınıŋ ata-tegın qūdailarmen bailanystyrdy, tabiǧat küşterıne syiyndy, otqa, suǧa tabyndy. Ökınışke orai, Sasanidter dinastiiasynyŋ köptegen mädeni mūralary är türlı tarihi jaǧdailarǧa bailanysty qūryp kettı. Güldengen Sasanidter mädenietınen qalǧany — patşa sarailary men säulettı hramdardyŋ üiındılerı, ondaǧan altyn, kümıs ydystar, parsy kılemderı men jıbektıŋ qaldyqtary ǧana. Söitıp, adamzat mädenietınıŋ eŋ qūnarly bastamalarynyŋ bırı bolǧan būl memleket te qūlady. B.z.b. IV ǧ. Aleksandr Makedonskii jaulap alǧannan keiın İran däl Egipet siiaqty ellinistık mädenietınıŋ arnasyna qosyldy.
